Frjáls verslun - 01.06.1963, Side 3
hagmál, hefur það vakið þeim furðu, hvernig hag-
kerfi eins og það, sem við höfum búið við á Vest-
urlöndum undanfarnar aldir, gæti starfað. Adam
Smith sagði, að það væri eins og ósýnileg hönd
leiðbeindi hinurn mörgu einingum kerfisins þannig,
að þær ynuu saman, og úr kerfinu yrði samvirk
heild en ekki glundroði. Hann skýrði sjálfur manna
bezt, hvernig á þessu stæði, livar hin ósýnilega
liönd í raun og veru væri. Fullan skilning á þessu
hefur þó síðan oft á tíðum brostið að meira eða
minna leyli. Það er þá í sjálfu sér ekkert dularfullt
við það, hvernig hagkerfi Vesturlanda starfar. Þess
eru einnig ótal dæmi í náttúrunni, að fjölmargar
einingar vinni saman á samræmdan hátt, án þess
að það sé gert eftir áætlun, er gefi hverri einingu
bein fyrirmæli um það, hvað hún skuli gera. A
Vesturlöndum er það markaðurinn og sú verðmynd-
un, sem á lionum skeður, sem skapar samband á
milli eininga liagkerfisins og samræmir starfsemi
þeirra. Verðmyndunin endurspeglar hins vegar efna-
liagslegar staðreyndir, sem þannig móta þær ákvarð-
anir, sem hver eining tekur. Framleiðandinn ákveð-
ur, hvaða vörur hann framleiðir og hversu mikið af
þeim hann framleiðir með tilliti til verðsins á inark-
aðnum. A sama hátt ákveður hann, hvaða hráefni
hann notar. Neytandinn velur úr þeim vörum, sem
á boðstólum eru, með tilliti til verðs þeirra og gæða,
og með vali sínu hefur liann áhrif á gerðir fram-
leiðandans. Markaðurinn og verðmyndunin koma
því í stað áætlana líkt og þeirra, sem tíðkast í
Austur-Evrópu.
Þrátt fyrir hið sjálfstæða iilutverk eininganna
skortir þá ekki yfirstjórn í hagkerfi Vesturlanda,
allra sízt eins og það hagkerfi er nú á dögum.
lieynslan hefur sýnt, að ákveðin yfirstjórn efna-
hagsmála er óumflýjanleg, ef hagkerfið á að vinna
vel og ná þeim markmiðum í velmegun og fram-
þróun, sem hvert þjóðfélag ldýtur að setja sér. En
þessi stjórn þarf ckki að vera þess eðlis, að hún
segi hverri ciningu liagkerfisins fyrir verkum. Hún
getur verið almenns eðlis, miðast við að skapa
réttan þrýsting í kerfinu og þar með lieilbrigð starfs-
skilyrði fyrir einingarnar, án þess að hafa afskipti
af gerðum þeirra í einstökum atriðum. Þessi yfir-
stjórn fer fyrst og fremst fram með mótun almennr-
ar stefnu í eínahagsmálum og með stjórn peninga-
og fjármála. Það er í tengslum við þessa yfirstjórn
efnahagsmála, sem gerð þjóðhags- og framkvæmda-
áætlana hefur verið upp tekin á Vesturlöndum.
Slíkar áætlanir hafa í mörgum löndum reynzt
hentug tæki til almennrar stjórnar efnahagsmála
í viðbót við þau önnur tæki, sem fyrir voru.
I nútíma hagkerfi Vesturlanda hefur ríkisvaldið
tekið að sér að sjá um, að stefnt sé að nokkrum
meginmarkmiðum í efnahagsmálum. Þessi mark-
mið eru, að fullri atvinnu sé haldið, að þolanlegt
jafnvægi sé í efnahagslífinu, og þjóðarframleiðslan
aukist með eðlilegum hætti. Það var reynsla kreppu-
áranna eftir 1930, sem gerði það að þjóðfélagslegri
nauðsyn, að efnahagsmálum væri stjórnað þannig,
að stefnt væri að fullri atvinnu. í Bandaríkjunum
var árið 1946 sett löggjöf, The Employment Act,
sem Iagði ríkisvaldinu þessa skyldu á herðar. í
öðrum vestrænum löndum liefur þessi skylda yfir-
leitt ekki verið ákveðin með löggjöf, en hún er eigi
að síður jafnraunveruleg og í Bandaríkjunum.
Iteynsla styrjaldaráranna og fyrstu áranna eftir
styrjöldina færði mönnum síðan heim sanninn um
það, hversu þýðingarmikið það væri, að réttu jafn-
vægi væri haldið í efnahagslífinu, þannig að ekki
kæmi til langvarandi verðbólgu og greiðsluhalla
gagnvart öðrum löndum. Þegar endurreisninni eftir
styrjöldina var lokið, varð mönnum loksins ljóst,
hversu mikilvægt það væri, að hin þróuðu hagkerfi
Vesturlanda héldu áfram að vaxa með hæfilegum
hraða, og vöxtur þjóðarframleiðslunnar varð að
nýju, viðurkenndu markmiði í efnahagsmálum.
Þessi viðurkenning hefur komið hvað skýrast fram
í ályktun, sem aðildarríki Efnahags- og framfara-
stofnunarinnar (OECD) samþykktu að tilhlutan
Bandaríkjastjórnar fyrir hálfu öðru ári síðan, þar
sem þessi ríki setja sér það markmið að auka þjóð-
arframleiðslu sína um a. m. k. 50% á árunum 1961
—1970, en það svarar til um 4% vaxtar á ári hverju
að meðaltali.
Áður fyrr var það skoðun margra, að ekki væri
liægt að ná þeim markmiðum, sem nú er stefnt að
í hagkerfum Vesturlanda, án þess að ákvörðunar-
vald hinna einstöku efnahagslegu eininga væri stór-
lega skert cða afnumið. Það var með öðrum orð-
um talið, að nauðsynlegt væri að koma á áætlunar-
búskap af því tagi, sem tíðkast í Austur-Evrópu
til þess að þessi markmið gætu náðst. Reynsla
undanfarinna tuttugu ára hefur hins vegar ljós-
lega sýnt, að þessi skoðun er ekki á rökum reist.
Það hefur sýnt sig, að liægt er að ná þessum mark-
miðum með því að halda frjálsum markaði og
verðmyndun, og þar með ákvörðunarvaldi hinna
einstöku eininga hagkerfisins, ef samhliða fer ör-
Framh. á bls. 10
FRJÁLS VERZLUN
s