Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 2

Vfm »g e.t.v. flelr! munir fornir. f hinnl
áknunni verður orgelið — gjöf frá Dön-
u*», — en það hefur nú legið í 23 köss-
um í emibsettisbústaðnum í meira en ár.
Við göngum upp í turninn, upp 100
tröppur, og sjáum þar upp komnar fjór-
ar miklar kirkjuklukkur, mismunandi
að stærð, og er hver með sínum tón,
þetta eru gjafir frá vinum vorum á
Norðurlöndum. Enn eru óuppsettar þrjár
klukkur, er ein þeirra gjöf frá dönsk-
um Xslandsvini hinar úr miðaldakirkj-
um Skálholtsstaðar. Voldugur sam-
hljómur þessara klukkna mun heyrast
vítt um sveitir.
Kjallari er undir hluta kirkjunnar,
Þar verða geymdar steinhellur þær, sem
til eru af gröfum Skálholtsbiskupa og
þar er útgengt í hin fornu göng, er
iá@u til dómkirkjunnar frá staðarhúsun-
um.
Kirkja þessi er hin sjöunda, sem reist
er í Skálholti frá upphafi. Hún stendur
og á þeim sama stað, sem allar fyrri
kirkjurnar hafa staðið og held-ur sömu
breidd kirkjuskips, 7 m, sem þær allar.
Hún er þeirra stærst,. þó ekki lengst,
því að dómkirkja Klængs biskups Þor-
steinssonar (1152-1175) var 52 metrar
að lengd, en lágreist.
Dómkirkja Klængs var sögð svo mikil
að vöxtum og dýr, að mesta furða þótti,
að fé staðarins skyldi ekki ganga til
þurrðar. Hann hafði komið heim frá
vígslu með tvö skip fullhilaðin viði til
kirkjunnar og þegar hún var fullgerð
keypti hann til hennar marga dýrgripi
og hélt síðan veizlu í Skálholti fyrir
meira en átta hundruð gesti. Við upp-
gröftinn í Skálholti 1953-54 kom í ljós
að kirkja Klængs biskups hefur á sínum
tíma verið ein stærsta kirkja á Norður-
löndum.
Við höldum út úr Skálholtskirkju
og litumsit um í kirkjugarðinum. Þar
eru nokkrir afmarkaðir legstaðir en hús-
vörðurinn á staðnum, Guðjón Arn-
grímsson, hefur það fyrir satt, að í garð-
inum öMum, þar sem grafnar hafa ver-
ið þúsundir manna, séu aðeins um 17
leiði þekkt. í norðaustanverðum garð-
inum eru leifar Þorláksbúðar, sem kennd
var við Þorlák helga. Sumir telja, að
hús þetta hafi verið skemma, er notuð
hafi verið til embættisgjörða á dögum
Ögmundar Pálssonar, er dómkirikjan
brann, líklega 1527 — aðrir telja, að Ög-
miundur biskup hafi látið reisa gagn-
gert eftir brunann litla kirkju í kirkju-
garðinum, vígja hel'gum Þorláki og kalla
Þorlákskirk j u.
Á hlaðinu fyrir neðan kirkjutröpp-
umar er Staupasteinn, myndarlegur
steinn, fleygmyndaður niður. Segir sagan
að þá er góðir gestir hafi verið í heim-
sókn, hafi verið drukkin hestaskál við
steininn, áður en haldið var úr hlaði.
Hér skulum við staldra við um stund
og renna huganum aftur til liðins tíma,
til hinnar fyrstu bygigðar á þessum stað,
hins fyrsta kristná manns og fyrstu
biskupa, þeirra manna, er hófu staðinn
til vegs og virðingar.
í Hungurvöku er talið, að sannast
sé greint frá fyrstu byggð í Skálholti
Þar segir, að Teitur Ketilbjarnarson,
stórættaður maður, sonur Ketilbjarnar
hins gamla, landnámsmanns að Mosfelli
í Grímsnesi -hafi fyrstur byggt bæ í
Skálholti, eða Skálaholti, sem staðurinn
þá nefndist, væntanlega um miðbik 10.
aldar. Þar segir: „Hann var sá gæfu-
maður, að hann byggði þann bæ fyrstur,
er í Skálaholti heitir, er nú er allgöf-
Ugastúr bær á öllu lslandi.“
Skálholt mun byggt úr Höfðalöndum,
sem kennd voru við bæinn Höfða við
Hvítá. Þess hefur verið getið til, að á
holtinu hafi í fyrstu verið reistur skáli til
einhverra nota, áður en bær var gerður
Og sé nafnið Skálaholt af því dregið.
Einnig er sú tilgáta, að holtið hafi þótt
líkjast skála að lögun.
Sonur Teits er Giz.ur hinn hvíti, er
ásamt Hjalta Skeggjasyni átti stærstan
þátt í þvi, að kristni var lögfest á ís-
landi, Sn teijandi átaka, sé miðað við
önnur lönd.
Gizuri hvíta hefur verið hinn nýji siður
mjög hugleikinn og hann greinilega lagt
allt kapp á að styrkja hann og efla á
allan hátt, eftir kristnitökuna árið 1000.
Hann lætur þegar í stað hefja smíði
hinnar fyrstu kirkju í Skálholti. En hann
á hér annan enn stærri þátt. Við þriðju
konu sinni, Þórdísi dóttur Þóroddis goða
Eymundarsonar, getur hann þann son,
er átti eftir að verða fyrsti íslenzki
biskup þessa lands, og sér honum fyrir
þeirri menntun, er réði vali hans til
þessa starfs.
Fyrstu áratugina eftir Kristnitöku á
Alþingi, er kirkjustjórn landsins alger-
lega óskipuleg. Biskupar eru engir vígð-
ir til landsins, en erlendir biskupar koma
aðeins ti'l að boða trú. Þeir eru lítt kunn
ir tungu og siðum landsmanna. Þeir
koma og fara eftir eigin geðþótta. Áhuga
menn um málefni kirkjunnar hlutu því
fyrr eða síðar að reyna að fá íslenzkan
biskup, og var þá líklegast, að augu
þeirra beindust að ísleifi Gizurarsyni,
er hann var kominn heim eftir margra
ára námsdvöl erlendis og talinn lærð-
astur manna á íslandi.
ísleifur mun hafa verið mjög ungur,
er hann fór utan til náms. Talið er, að
hann hafi verið fæddur 1006 en bisk-
ups vígslu hafði hann hlotið, er hann
stóð á fimmtugu. í Hungurvöku segir,
að Gizur hafi sjálfur fylgt syni sínum
utan og selt hann til læringar abbadísi
í borginni Herfurðu. Nunnuklaustrið í
Herford í Westfalen var þá ein nafn-
kunnasta menntastofnun í Norður-Þýzka
landi og útklaustur hins fræga mennta-
setui-s í Corvey — klaustri.
Það er mikil reisn yfir vígslu hins
fyrsta íslenzka biskups. Þá er ísileifur
hefur af Alþingi (talið 1053) verið kjör-
inn tiil bisikups, hefur hann undirbún-
ing áð vígsluferð sinni. Þar verða á vegi
hans ýmis vandamál. Erkibiskuparnir
í Brimum gerðu kröfur til yfirráða um
öll Norðurlönd í kirkjulegum efnum,
en Norðurlandabúar vildu stundum ekki
viðurkenna þau yfirráð. Einkum var
Haraldur Noregskonungur Sigurðsson
andsnúinn Aðalbjarti erkibiskupi, er þá
var. Hefur ísileifur átt úr vöndu að ráða
að ákveða, hvar hann skyidi leita vigslu.
Haraldur Sigurðsson var vinveittur ís-
lendingum og þeir vildu síður styggja
hann. ísleifur tekur hið viturlegasta ráð,
hann leitar á fund Páfa til þess að fá
úrskurð um það, til hvaða erkibiskups
hann skuli snúa sér. Enginn gat fund-
ið að því með gildum rökum, að bisk-
upsefni leitaði úrskurðar hins æðsta
manns kirkjunnar.
ísleifur fer utan til Saxlands og dvelst
um hríð hjá Heinreki III. keisara
en heldur síðan áfram á fund
Leo IX. páfa. Páfi sendir bréf
Aðalbjarti erkibiskupi og býður honum
að vígja Isleif á Hvítasunnudag — og
„kveðst páfinn þesis vilja vænta með
Guðs miskunn, að þá muni langæst tign
verða á þeim biskupsdómi, ef hinn fyrsti
biskup væri vígður til íslands á þeim
degi, er guð prýddi alla veröld í gift
heilags anda“, eins og segir í Hungur-
vöku.
Að lokinni vígslu er ísleifur um hríð
í Noregi en heldur til íslands 1057. Það
ár hófst saga biskupsstóls á íslandi —
þótt það biði sonar ísleifs að mæla
svo fyrir og láta lögfesta, að á Skálholts
stað skyl'di biskupsstóll verða meðan
landið byiggist og kristnin haldist.
E ftir að ísleifur kom heim frá
námi í Þýzkalandi settist hann að á
föðurleifð sinni og tók að halda þar
skóla og vinna að því að koma upp ís-
lenzkri klerkastétt. Hann kvæntist norð
lenzkri konu, glæsilegri að sögn. Hét
hún Dal'la Þorvaldsdóttir frá Ásgeirsá í
yíðidal. Hún fluttist að Skálholti með
ísleifi gegn ráðum fjölskyldiu sinnar, en
varð að skiljast við mann sinn á bezta
aldri, er hann gerðist biskup. Hún varð
eftir sem áður í Skálholti og stjórnaði
hinu fjölmenna heimili á staðnum. Áð-
ur hafði Dalla alið manni sínum þrjá
syni, Gizur, Teit og Þorvald.
Gizur ísleifsson er um marga hluti
mjög ólíkur föður sínum. Hann er send-
ur, að ráði ísleifs, til mennta m.a. í
klaustursskólanum í Herfurðu og búinn
sem bezt undir störf I þágu kirkjunnar.
En Gizur er heimsmaður að eðli, sagt
að hann hafi verið stór og sterkur oig
fríður sýnum og „alger að sér um alla
hluti, þá er karlmaður átti að sér að
hafa.“ Hann ákveður að feta ekki í fót-
spor föður síns og kvænist auðugri ekkju
úr Vopnafirði. Hann gerist upp frá því
farmaður, verður stórauðugur og dvelzt
um hríð með Haraldi Sigurðssyni kon-
ungi, er þykir hann mesti furðumaður
og jafn vel fallinn að gerast konungur,
hershöfðingi og biskup. En enginn má
sköpum renna, Gizur tekur að sér bisik
upstign fyrir fortölur land'smanna, með
því skilyrði, að þeir verði honum eftir-
látari og hollari en þeir höfðu verið
föður hans. Var Gizur biskup á árunum
1082-1118 og hafði slík völd, að hver
maður vildi sitja og standa sem hann
bauð.
Ari fróði segir um Gizur: — „Gizur
biskup var ástsælli af öllum landsmönn-
um en hver maður annarra, þeirra er
vér vitum hér á landi hafa verið. Af
ástsæld hans og tölum þeirra Sæmundar
(fróða í Odda), með umráði Markúsar
lögsögumanns, var það í lög leitt, að allir
menn töldu og virtu allt fé sitt og sóru
að rétt virt væri hvort sem var í lönd-
um eða í lausaaurum og gerðu tíund af
síðan. Það eru miklar jartei'knir, hvað
hlýðnir landsmenn voru þeim manni, er
hann kom því fram, að fé allt var virt
með svardögum, það er á íslandi var og
landið sjálft og tíundir af gerðar og lög
á lögð að svo skal vera meðan Island
er byggt.
Gizur biskup lét oig lög leggja á það,
að stóH biskups þess, er á íslandi væri,
skyldi í Skálholti vera, en áður var
hvergi, og lagði hann þar til stólsins
Skálaholtsland og margra kynja auðæfi
önnur bæði í löndum og lausum aurum.
En þá er honum þótti sá staður hafa
vel að auðæfum þróazt þá gaf hann
meir en fjórðung biskupsdóms sins til
þess, að heldur væru tveir biiskups-
stólar á landi hér en einn, svo sem
Norðlendingar æstu hann til. En hann
hafði áður látið telja búendur á landi
hér, og voru þá í Austfirðingafjórðungi
sjö hundruð heil, en í Rangæingafjórð-
ungi tíu, en í Breiðfirðingafjórðungi níu,
en í Eyfirðingafjórðungi tólf, en ótaldir
voru þeir, er eigi áttu þingfararkaupi að
gegna um allt Island!“
Þó er ótalið hjá Ara fróða, að Gizur
lét reisa dómkirkju í Skáliholti og helga
Pétri postula. Bjó hann kirkjuna svo vel
góðum gripum, sem við varð komið.
Ennfremur, að hann gaf Norðlendingum
ekki aðeins biskupsstól heldur
valdi hann þeim einnig hinn bezta
mann í stólinn — Jón Ögmundsson,
lærisvein föður hans — og neyddi Norð-
lendinga til þess að leggja biskupi sín-
um til fastan aðsetursstað.
]\^íeð tíundarlögunum er lögð undir-
staða að fjárhagslegu sjálfstæði kirkj-
unnar og auðæfum hennar. En hinn
mikli hreinlífis — og gæðamaður ísleif-
ur og skörungurinn Gizur sonur hans
eru aðeins hin fyrstu stórmenni af mörg-
um er setið hafa Skálholtsstól. Næstu
aldir er saga staðarins tengd sögu mestu
merkismanna þesssarar þjóðar. Þar hafa
efnilegir menn notið fræðslu hinna lærð
ustu manna öldum saman Og að völdum
setið stórar og miklar persónur — fá-
gætir menntamenn, trúmenn, höfðingjar
og menningarfrömuðir. Ef telja ætti
einn, yrði að telja fleiri, því að flestir
eiga sér hina merkustu lífssögu. Saga
Skálhoilts er og nátengd sögu þjóðar-
innar, og sú saga rís hæst á Þjóðveldis-
öld. Síðan er staðurinn brennipunklur
mikilla átaka hvað eftir annað og þar
gerast miklar harmasögur.
Mikiil þytur verður af deilum um tak-
mörk hins andlega og veraldleiga valds
hér á landi í lok þjóðveldis tímans. Til
þess tíma er kirkja á íslandi eins konar
þjóðkirkja, biskupar kjörnir af höfð-
ingjum landsins og allir á Alþingi (nema
Guðmundur Arason). Undir miðja 13.
öld verður á þessu alger breyting. Is-
lendingar missa biskupskjör úr höndum
sér, kirkjan verður sérstök stofnun í
Þjóðfélaginu og algerlega undir erlend-
um yfirráðum. Eru biskupar lengi síðan
kosnir af erkibiskupi og kórsbræðrum í
Niðarósi. Á árunum li238—'1466 eru
flestir biskupar Skálholts erlendir. Þeir
eru ókunnugir íslenzkum staðháttum og
þjóðsiðum og reyna að koma á lögum
og siðum hinnar almennu kirkju, en
hirða minna um landslög. Með þeim
koma fleiri erlendir menn til landsins
og styðja að auknum erlendum yfirráð-
um.
Næstu meiri háttar þáttaskil 1 sögu
Skálholtsstaðar eru siðaskiptin. Þegar
hinn sterki Lútherstrúarmaður Gizur
26 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
33. tölubiað 1962