Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 4

IDFRÆDIPASS USÁLMANNA
EFTIR SERA JAKOB JÓNSSON
A. undanrornum arum hefur mikiS
verið raett _ og ritað um að lútherska
kirkjan á íslandi skipi æ minna rúm
1 huga íslenzku þjóðarinnar. Um
það bera vitni m. a. hinar tómu
kirkjur, ólistræn meðferð kirkju-
söngs og síminnkandi þátttaka safnað-
anna í kirkjulífinu. Þetta á þó ekki rót
að rekja til þess, að íslenzka þjóðin sé
ekki lengur trúhneigð. Margir hafa rakið
þessa þróun til hinna geypilegu þjóð-
félagsbreytinga er hér urðu á skömm-
um tíma og snöggra kynna af nútíma
visindum. Þeir telja, að kirkjan hafi
að miklu leyti orðið aftur úr í þessari
þróun og taki ekki í heild lengur næg-
an þátt í daglegu lífi þjóðarinnar. Sama
þróun hefur orðið víðast hvar í heimi
hinnar lúthersku kirkju. Albert Schweitz
er segir á einum stað „Trúin á okkar öld
er eins og fljót í Afríku á þurrkatíma —
Breiður árfarvegur, sandeyrar og miili
þeirra lítill lækur, er leitar áfram. Ég
reyni að gera mér í hugarlund, að fljót-
ið hafi einhvern tíma fyllt þennan far-
veg, að hér hafi engar sandeyrar verið
— heldur hafi fljótið runnið tignarlega
sína leið — og, að einíhverntíma verði
svo að nýju“. Tækni og vísindi nútímans
hafa lokið upp mörgum leyndardómum
og sáð fræjum eðlilegs efa. En samt
blundar trúhneigðin með mönnunum og
má búast við að svo verði, a.m.k. með-
an lífsgátan er óleyst og ekki kemur
annað í hennar stað. Kirkjan virðist
nauðbeygð til þess að finna nýjar leiðir
ti'l að koma boðskap sínum á framfæri og
keppa við raunsæistrúna. Ella verður
hún að sitja hjá og sjá, hver svör
vísindin veita og hvort þau fullnægja
manninum.
Ekki er fráleitt að hugsa sér, að ís-
lenzka þjóðin sé stödd á svipuðum tíma-
mótum og skömmu fyrir kristnitöku. Hin
forna ásatrú á ekki eins mikinn hljóm-
grunn í íslendingum og þeir gerast
blendir í trúnni. Þorkelil máni felur sig
á ihendur þeim, er sóiina skóp. — Saga
kristni heíst. Gæti ekki Þortkell máni
verið ímynd íslendinga nú?
Ein af ástæðum þess, hve Skálholts-
staður skipar veglegan sess í huga ís-
lenzkrar þjóðar er sú, að allir meiri
háttar biskupar stólsins, kaþólskir sem
lútherskir, voru ekki aðeins trúaðir leið-
togar þjóðarinnar og kirkjunnar stríð-
andi menn, heldur einnig virkir þátttak-
endur í íslenzkum þjóðmálum og for-
ystumenn á sviði mennta og menningar.
Menningarhlutverk lúthersku kirkj-
unnar er nú aðeins svipur hjá
sjón fyrri alda. Aðrir aðilar
hafa tekið við því hlutverki og
þar með sveigt áhrifarfkt vopn úr
höndum kirkjunnar. Nú er rætt um að
koma á fót menningarstofnun í Skál-
holti. Sumir leggja til að þar rísi
menntaskóli, aðrir búnaðarskóli, enn
aðrir lýðháskóli, sem jafnvel gæti orðið
nokkurs konar norræn menningarmið-
stöð. Kirkjan er efnalega þegar orðin
norræn kirkja fremur en íslenzk, því að
íslendingar hafa sjálfir sáralítið lagt af
mörkum til hennar, miðað við þær stór-
gjafir sem borizt hafa frá Norðurlönd-
um. Þó er þessi staður íslenzkur, hafinn
til vegs af íslenzkum mönnum. í Skál-
holti eru allar aðstæður fyrir hendi til
þess að upp geti risið mikil menningar-
miðstöð, svo framarlega sem vilji þjóð-
arinnar er fyrir hendi. Staðurinn er vel
í sveit settur, landrými mikið, jarðhiti,
faliegt landslag, og aðeins hálfr-
ar annarrar kiukkustundar akstur
frá Reykjavík. í dag eru hinir fjölmörgu
menntaskólanemar landsins að sprengja
utan af sér öll hús.
Kirkjunnar menn eru sammála um, að
Skálholt með sínum menjum og minn-
ingum sé þjóðinni svo dýrmæt eign, að
hana beri að ávaxta með eðlilegum
hætti. Biskup landsins segir, að kirkjan
sé samstillt um að byggja þar upp
kirkjulega menninganniðstöð á
28 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Líkneskja Jóhannesar skírara úr
Ögmundarbrik
þjóðlegum grundvelli með hliðsjón af
stofnunum erlendis, sem gegna mjög
mikilvægu hlutverki í kristilegu lút-
hersku menningarlífi nútímans — og
ennfremur, að upphaf þeirrar fram-
kvæmdar verði væntanlega bygging lýð-
háskóla. Með þessu óski kirkjan að hag-
nýta sér helgi staðarins til andlegs ágóða
fyrir þjóðina.
Flestar hugmyndir sem fram hafa
komið um framtíð staðarins eiga eflaust
við einhver jákvæð og gild rök að styðj-
ast, en heligi Skálholtsstaðar getur því
aðeins orðið til andlegs ágóða fyrir þjóð-
ina og styrkur íslenzikri kirkju, að þess
sé vandlega gætt, að hver sú stofnun, er
þar rís, verði ekki aðeins lauguð ljóma
fortiðarinnar. Menntasetur í Skálholti
verður í framtíðinni að geta borið merki
staðarins vegna eigin verðmæta.
Margrét Bjarnason
(Tölurnar aftan við tilvitnanir í passíusálm-
ana tákna sáim og vers.)
L
TRÚ og breytni eru hvort öðru
nátengd. Því hefir stundum
verið haldið fram, að siðferði þurfi ekki
að eiga stoð í trú. En um hitt hefir
aldrei verið deilt, að trúarbrögðin hafi
áhrif á mótun siðferðisins. Það er því
ekki úr vegi að spyrja, hvers konar
siðakenningar komi fram í trúarritum,
jafnvel trúarljóðum, eins og
passíusálmum séra Hallgríms. Auðvitað
má ganga að því vísu, að hér sé um að
ræða kristnar siðakenningar, en með því
er slíkri spurningu ekki svarað að fullu.
Túlkun siðgæðisins getur tekið á sig
harla margbreyttar myndir, m. a. eftir
því, hvaða þættir þess eru efst í huga
höfundarins eða þeirrar aldar, sem hann
er af sprottinn. Meðferð efnisins hlýtur
og að markast af gerð þess ritverks, er
um er að ræða. Skáldrit svo sem sálm-
ar eða ljóð taka efnið öðrum tökum en
siðfræðileig ritgerð. Þess er því ekki
að vænta ,að í passíusálmum sé að finna
kerfisbundna framsetningu á kristinni
siðfræði. Hér er heldur ekki um að
ræða dyggða- eða lastaskrá, eins og þær
tíðkuðust frá forneskju og fram eftir
öllum öldum. Slíkar skrár hafa oft ver-
ið byiggðar upp með sáifræði-
legri nærfærni, en efni passíusálm-
anna gefur ekki tilefni til slíks. Þó er
hér um vissan skyldleika að ræða.
Dyggða- og lastaskrárnar voru upphaf-
lega til orðnar sem nánari útlistun
hinnar tveggja vega, sem maðurinn
skyldi velja um. Má finna drög að slíku
kerfi bæði í gyðinglegum fræðum
(Talmud og víðar), Nýja testamentinu,
siðfræði miðaldakirkjunnar og raunar
fraan eftir öllum öldum. í passíusálm-
unum koma einnig fram tvær siðferði-
legar andstæður. Sjálft höfuðverkefni
skáldsins krefst þessa. Sálmarnir eru
ortir út af píslarsögu Krists, og sú saga
er þrungin af dramatískri spennu, harðri
baráttu milli tveggja afla. Þær siðferði-
legu eigindir, sem fyrir koma, mótast
af þessu. Hinir ytri atburðir setja mann-
inn í þá aðstöðu, að hann verður við
hvert skref að velja milli góðs og ills,
með eða móti Kristi.
f þessari baráttu stendur maðurinn
uppi sem einstaklingur. Hallgrímur not-
ar mest eintölu, hvort sem er í fyrstu
eða annarri persónu. Ýmist játning hans
sjálfs — eða áminning til lesandans, en
hvor um sig er fulltrúi mannsins í af-
stöðu sinni til Krists. Af þessarri ein-
stakiingshyggju kemur sá háttur Hall-
gríms að tala oftast um syndina sem
synd einstaklingsins. Allt frá dögum
Páls postula hefir syndin verið í vit-
und kristinna manna persónugert mátt-
arvald. Þess hefði mátt vænta, að „synd“
í þessarri merkingu kæmi miklu oftar
fyrir í passíusálmunum en raun ber
vitni um. Er það þó ekki af því að séra
Hallgrímur kunni ekki að koma orðum
að þeirri hugsun. Hann lýsir því, hvern-
ig drottinn má líða „meinsemd marga“
vegna syndarinnar (25,8), „Blindað hold
þig ei þekkti, þegar þín flærð mig
blekkti", (25,8).
Yfirleitt er þó syndin skoðuð sem
lögmálsbrot mannsins (2,13.14), upp-
reisn (29,8) og óhlýðni (24,5). Hún er
siðferðilegur glæpur fyrst og fremst. í
samræmi við þetta verður höfuðdyggð
mannsins fólgin í hlýðninni.
„Sönn hlýðni bezta offur er“ (2,9). —•
„Guði átti ég að greiða frí-gjald, hlýðni
og þakkarskyldur." Skáldið talar með
mikilli viðkvæmni um „ungdómsþver-
lyndið“ (37,3.4), og þó að hann segi
það ekki berum orðum, lítur hann vafa-
laust á óhlýðni barna við foreldrana
sem eitt fyrsta skrefið út á syndarinnar
braut (4,9). Iðkun hlýðninnar við for-
eldra og landslög er í hans augum
skilyrði fyrir því, að menn kunni að
hlýða guði. Forsenda þessarar hlýðnis-
skyldu er að sjálfsögðu sú kenning, að
jarðneskir forráðamenn og yfirvöld hafi
umboð sitt frá skaparanum. Hlýðnis-
skyldan kemur þó hvergi fram með
meiri þunga en í orðunum:
„Kóng minn, Jesú, ég kalla þig,
kalla þú þræl þinn aftur mig.“
(27, 13)
Það er misskilningur, er sumir ætla,
að Hallgrímur sé hér að boða það „þræl-
lyndi“, sem er afsprengi óttans og lýsir
sér í flaðri eða falskri undirgefni. Orðið
þræll kemur margoft fyrir í passíusálm-
unum, og sýnir undirgefni við annarlegt
vald (Þrælar syndarinnar, 11,11) eða
niðurlægingarástand mannsins (31,9), ef
það er ekki notað í bókstaflegri merk-
ingu um þjóna, t. d. menn Kaifasar
(14, 11). Að vera þræll Krists eða þræll
guðs er því hið sama og að vera skyld-
ugur guði um skilyrðislausa hlýðni við
boð hans og bönn. Slík hlýðni lyftir
manninum svo hátt, að
„herratign enga að heknsins sið,
held ég þar megi jafnast við“. (27, 13).
Séra Hallgrímur hefir auðsjáanlega
ekki sama ógeð á þrælsheitinu og höf-
undur Fóstbræðrasögu, sem röikstyður
sjálfræði „hvatra drengja“ með þessum
orðum: „Kristur hefir kristna menn sonu
sína gert en eigi þræla, en það mua
hann hverjum gjalda, er til vinnur.“
Það er þó ekki sjálfræðissvifting né
óábyrg afstaða, sem séra Hallgrímur er
að boða, því að þó að hlýðnin við guð
sé jafn-skilyrðislaus og hlýðni þrælsins,
er hún ekki sönn, nema hún sé veitt af
fúsum og frjálsum vilja. Það sézt bezt
á því, hvernig séra Hallgrímur lýsir
hlýðni guðssonarins við föður sinn.
Hin sanna hlýðni við guðs vilja birt-
ist í hlýðni Jesú. „En Jesú hlýðni aftur
hér, allri jörð blessun færir.“ (24, 6).
„Viljuglega í vorn stað gekk,
var sú framkvæmdin guði þekk;
föðurnum hlýðni fyrir oss galt;
fullkomnaði svo lögmál allt“.
(43, 10)
Það er rökrétt afleiðing þessa, að Jesús
sé hið sanna og sígilda dæmi um hlýðni
við guð. Af þessu leiðir þá einnig, að
fylgdin við Krist sé fólgin í eftirbreytni
eftir honum sem hinni guðdómlegu og
syndlausu fyrirmynd.
„Guðs föður sem fegurst mynd
frjáls lifði og dó af allri synd.“
(45, 3)
Engin bók íslenzk kemst nær því að
verðskulda titilinn „Imitatio Christi“ en
passíusálmarnir. Þegar séra Hallgrímur
talar um að fylgja Jesú (30, 10 o. v.),
þá á hann ekki aðeins við fylgd við
skoðanir og kenningar ,heldur breytni.
Berum orðum er þetta tekið fram hvað
eftir annað.
„Gjörðu það sáil mín Mka" (7,14). —»
--------------------- 33. tölublað 1962