Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 5

„Skylda mín aftur er, eftir aS breyta
þér“ (20, 6). — „Hjálpa þú mér, svo
hjartað mitt, hugsi jafnan um dæmið
þitt“ (43, 17). „Dásamleg eru dæmin þín,
dreg ég þau gjarnan heim til mín“,
(1, 17). „Svo að ég dýrðar dæmið þitt
daglega stundað gæti“, (34, 7).
Nákvæmlega sama hugsun felst í því
að læra af Jesú (10, 15). Það er sama
sem að læra að fara að eins og hann,
líkjast honum. Og að fylgja Jesú á
raunavegi hans er ekki aðeins að kom-
ast í „hörmungar“, eins og hann, heldur
beinlínis að feta í fótspor hans, breyta
eftir honum, þótt það kosti örðugleika,
sem „hold er tregt“ til að taka á sig.
(30, 10).
Vér erum vön að líta á passíusálmana
sem lofgjörð til frelsarans, hvatningu til
tilbeiðslu og tignunar. Þar blasir við oss
sigurför guðlegs máttar, sem auðmýkir
manninn ofan í duftið, því að „þetta allt
leiðstu fyrir mig“ (2, 13). En hvernig
sem á því stendur, hefir verið mun
minna úr því gert, hversu eindregið
passíusálmarnir halda Kristi fram sem
fyrirmyndinni, sem manninum ber að
líkja eftir, frá því að hann „þáði sitt
brauð með þakkargjörð" (1, 10) í byrj-
un ferðar, unz hann baðst fyrir í dauð-
anum (44, 22).
II.
Jmitatio Ohristi hefir frá upphafd
kristninnar verið ein af höfuðkenning-
um siðfræðinnar. Páll postuli markaði
mjög skýrt þá stefnu, að í stað lögmáls-
ins með sinum margháttuðu siðaboðum
kæmi Kristur sem fyrirmynd og leið-
togi. Séra Hallgrímur telur lögmálið
fyrst og fremst hafa það hlutverk að
„lemja og hræða“ (12, 17). Það hrópar
hefnd og fordæming yfir manninn (22,
14). Það fyrirgefur enga synd. Það
hjálpar engum til að breyta rétt, þó að
það sýni, hvað rétt er eða rangt. En
eftirbreytnin eftir Jesú er hins vegar
jákvæð leið helgunarinnar, því að hún
á sér fyrirheit um hjálp hans sjálfs til
handa iðrandi syndara. Og fyrirgefning-
in felur það í sér, að lögmálsbrot liðins
tíma eru ekki látin aftra neinum, sem
halda vill áfram á vegi helgunarinnar,
og feta í fótspor lausnara síns. Lífs-
reynsla séra Hallgríms hefir staðfest
þessi guðfræðilegu sannindi. Hann hafði
sjálfur orðið fyrir hörku lögmálsins, eins
og hún kom fram í ströngum aldaranda
og landslögum. Nægir að vitna til þess,
að ástamál hans sjálfs höfðu dæmt hann
frá eðlilegum framavonum, til fátæktar
og nauða. Fæðing fyrsta barnsins kost-
aði sekt í konungssjóð, og sú sekt varð
ekki einu sinni greidd án mikilla óþæg-
inda fyrir blátæka vini hans, er hlupu
undir bagga. Má geta nærri, að svo við-
kvæmur maður sem Hallgrímur Péturs-
son hafði fagnað því af hrærðum huga,
að til var önnur leið til siðferðilegrar
hjálpar heldur en lögmálið. Sú leið var
fylgdin við miskunnsaman og sáttfúsan
drottin. Slíkur Kristsdýrkandi gat ekki
fundið neina leið göfugri en að líkja eft-
ir lausnaranum.
Kenning kirkjunnar um eftirbreytni
eftir Jesú átti þannig örugga stoð í
reynslu skáldsins. En passíusálmarnir
gefa einnig til kynna aðra ástæðu fyrir
því, að höfundur leggur slíka megin-
áherzlu á eftirbreytni Jesú. Hún er sú,
eð persónulegar fyrirmyndir og fordæmi
móti líf hvers manns að verulegu leyti,
ef ekki öllu öðru fremur, samkvæmt
ekilningi séra Hallgrims. Það eru ekki
fáar persónulegar myndir, sem hann
bregður upp, enda margt fólk og margs
konar, er kemur við sögu í þeim hluta
guðspjallanna, sem hann er að endur-
segja. Og allan þennan hóp gerir höf-
undur að fyrirmyndum til eftirbreytni
eða dæmwn til varnaðar, því að „illt eft-
irdæmi“ getur ekki síður orðið áhrifa-
ríkt en gott. Móses á að vera góðri vald-
Stjórn til fyrirmyndar (7, 9), kona Píla-
tusar gefur góðum kvinnum fordæmi
með þvi að gefa manni sínum holl ráð
(22, 12). — Lesandinn á að fylgja dæmi
Péturs í því að ganga úr syndasalnum
(12, 26). Gyðingarnir, sem launa Jesú
gott með illu, gefa aftur á móti illt for-
diæmi 8,8). Sömuleiðis Balaam, sem
hlotið hafði spámannlega andagift, en
lét fégirndina valda því, að hann gáði
ekki sannleikans (10, 6).
En skilningur séra Hallgríms á mönn-
um er hinn sami og fram kemur í ís-
lendingasögum. Þeir eru hvorki algóðir
né alvondir og hann skiptir þeim ekki
í tvo aðgreinda hópa, eftir því, hvort
þeir eru með eða móti Jesú. Slík að-
greining á sér stað í trúfræði séra Hall-
gríms, en ekki í siðfræði hans. Pílatus
jjetur sýnt það í fari sínu, „sem loflegt
er elúr að breyta“ (18, 4), en sjálfir
postularnir gefa hvað eftir annað illt
fordæmi. Þeir sofna í grasgarðinum (4.)
og verða þannig fyrirmynd þeirra, er
sofa andlegum svefni (4, 9—12), og flótti
þeirra síðar er dæmi þess, að „hver einn
vill bjarga sjálfum sér“ (9, 2).
Þannig mætti lengi telja. En af þess-
um atvikum og öðrum slíkum, dregur
séra Hallgrímur þá siðferðilegu ályktun,
að kristnir menn skuli gæta hvors
tveggja jafnvel, að forðast „illt eftir-
dæmi á alla grein“ og vera öðrum góð
fyrirmynd (22, 11). Mestur vandi er
þeim á höndum, sem eru „yfirmenn‘:‘,
bæði af því að „auðnæmast þó hið vonda
er“> °g „hvað höfðingjarnir hafast að,
hinir n»eina sér leyfist það“. (22, 10).
III.
S é um það spurt, hvaða dyggðir
eða ódyggðir koma fram hjá því fólki,
er tekur þátt í baráttu píslarsögunnar,
vekur það sérstaka athygli, að enginn
löstur er svo mjög umtalaður sem lygð,
svikræði og fals í einhverri mynd. Þar
næst kemur hræsnin, en af syndsamleg-
um verknaði gnæfir „háðung, spottyrði,
hróp og brigsl" (14, 3), yfir allt annað.
A>Ut þetta er nefnt svo oft, að leitun
er á sálmi, þar sem ekkert af því kemur
fyrir. Slíkt er ekki tilviljun. Píslarsagan
gefur raunar fjölmörg tilefni, en þó virð
ist séra Hallgrími verða tiðræddara um
það en bein ástæða væri til. Gizka má
á, að skáldið sjálft hafi oft orðið
fyrir barðinu á heiminum, fundið hve
mennirnir voru svikulir og valt á þá að
treysta.
Vera má og, að þarna hafi séra Hall-
grímur vitað sjálfan sig veikan fyrir,
þar sem var tilhneiging til háðs og spott-
yrða, en sumir sálfræðingar hafa haldið
því fram, að mönnum sé einmitt hætt-
ast við að fordæma þær syndir hjá sam-
tíð sinni sem þeir stríði mest við hjá
sjálfum sér undir niðri. Nú virðist allt,
sem vér vitum um Hallgrím, benda til
þess, að fals og hræsni hafi verið mjög
fjarri eðli hans. Hann reyndi lítt að
koma sér í mjúkinn hjá samtíð sinni.
Hitt er alkunna, að á yngri árum, að
minnsta kosti, gat hann brugðið fyrir
sig all-nöpru háði, og kýmnin mun hafa
verið ein af hans náðargáfum. Jafn-al-
varlegt yrkisefni og píslarsagan gefur
honum tækifæri til kímni. (Samanber
t. d. ummæli Magnúsar Jónssonar pró-
fessors í bók hans um Hallgrím, II. bindi,
bls. 6). Nú er það einmitt mjög senni-
iegt, að með aldrinum hafi kímnigáfa
séra Hallgríms þroskazt á kostnað háðs-
ins. Hvort tveggja felur í sér gaman-
semi, en kímnin býr yfir samúð, þar
sem háðið, spottið, er illgjarnt. Sá, sem
á þroskaða kímnigáfu, fyrirlítur þess
vegna hið ruddalega spott og spé, eins og
göfugt skáld lítur niður á níðskælduna.
Af sömu rótum mun vera runnin sú til-
finning Hallgríms, að spottið sé af hinu
illa. Vanbrúkun kímnigáfunnar sær-
ir mann, sem er næmur fyrir hinu
broslega, en hefir þroskað með sér sam-
úð. —
Þó er enn ein ástæða, sem sizt má
ganga framhjá. Lygð og svikræði,
hræsni, sem hefir háð og spott að vopni,
á sér fyrirmynd í sjálfum erki-óvinin-
um. Djöfullinn er raunar merkilega
sjaldan nefndur á nafn í passíusálmun-
um, þegar á það er iitið, að hér er um
17. aldar verk að ræða. Og vegur hans
er næsta lítill-, því að með hjálpræðis-*
starfi Krists er hann sigraður og yÍH:-
unninn, og hefir ekki annað vald yfir
mannssálunum en það, sem mennirnir
gefa honum sjálfir. .'
Gagnvart guði er hann minnimáttar
og getur því ekki gengið framan að. —«
Hann á því ekki annars úrkosta en að
fara aftan að„ með lygum, svikráðum,
falsi og hræsni. Hann er því nefndur
„andskotinn illskuflár“, sem hefir
„snöru snúna, snögglega þeim til búna,
sem fara með fals og dár“ (16, 5). Og
„heimsbörnin hafa list þá lært, lygð og
svikræði er þeim kært, fótsporum djöf-
uls fylgjandi, falsráðin draga þó í hlé“
(2, 5).
Þessir lestir eru því í augum Hall-
gríms svo demóniskir og djöfullegir, að
þeirra gætir alls staðar í baráttunni gegn
Jesú, og verða svik Júdasar ekki nema
einn þáttur í þeim ljóta leik.
Það liggur nærri, að allt annað synd-
samlegt í breytni mannanna eigi rót
sína i því, að þeir eru Adams niðjar
(29, 7. 17) og honum líkir í óhlýðni sinni'
við guð (7, 9). Þar eru því fyrirmynd-
irnar mannlagar. En svikararnir í
baráttunni, hræsnarar og óhreinlyndir
spottarar feta í fótspor djöfulsins, sem
„bíður búinn þar, í bálið vill draga sál-
irnar“ (4, 20).
IV.
N ú er kominn tími til að spyrja að
lokum, hver sé sú siðferðishugsjón, er
passíusálmarnir bregði upp. En það er
sama sem að virða fyrir sér Kristsmynd
sálmanna, hina miklu fyrirmynd. Eins
og ljósið skýrir skuggann, koma þá einn-
ið fram hinir, dekki'i drættir, syndir
mannanna.
Samkvæmt því sem áður er sagt, er
það hlýðni guðssonarins við föður sinn
á himnum, sem er hin fyrsta orsök þess,
að Jesús gengur út í baráttuna. Það er
„Jesú hlýðni“, sem færir jörðinni alla
blessun (24, 6), í stað þeirrar bölvun-
ar, er óhlýðni Adams hafði valdið (24,
5). „Auðsveipnin þín fyrir öllum skín“
(18,9). Auðmýkt Jesú gagnvart föðurn-
um birtist í Getsemanebæninni, sem
séra Hallgrímur endursegir með miklum
innileik. Andstæða þessarar Jesú hlýðni
er dramb mannanna, og verður honum
tíðrætt um veraldlega höfðingja í því
sambandi, þegar hann virðir fyrir sér
bæði höfðingja Júða og hinn rómverska
landstjóra. Þó þarf ekki höfðingja eða
yfirmenn til að þiggja „herrans lán
drambslega.“ (1,12).
Hin takmarkalausa hilýlöni
Jesú er sprottin af innri hvöt, kærleika
hans til mannanna. Orðið kærleikur
kemur raunar aðeins einu sinni fyrir í
passíuslámunum, hvernig sem á því
stendur. En því oftar notar Hallgrímur
orð eins og ást og náð, manngæzka,
elska, gæzka, miskunn og fleiri slík.
Vart er hægt að lýsa kærleika Krists
betur en gert er í fyrsta sálminum:
„Ljúfan Jesú til lausnar mér
langa'ði víst að deyja hér“ (1, 3).
Gagnstætt þessari' mynd blasir við
lesandanum eigingirni mannsins (9,2),
hugsun um eigin gagnsemi (28,6) og síð-
ast en ekki sízt hin fullkomna andstæða
kærleikans, heiftin, illskan, sem píslar-
sagan á svo að segja óteljandi dæmi um.
Sú hlýðni, sem olli því að Jesús fer
út í hjálpræðisstarfið, einkennir hann
einnig í baráttunni, eftir að út í hana
er komið. „Föðurnum hjarta hlýðinn“
gafst hann á vald hinna illgjörnu heift-
armanna (6,3). Og framkoma hans bæði
við vini og óvini lýsir hinni sönnu ást
og náð sem var frumhvöt hans til að
hefja för sína til lausnar mannkyninu.
Hann er ljúfur og mildur. „Jesús unnti
með ljúfri lund, lærisveinum að hvílt
um stund“ (4, 16). Og „ljúfur með líkn-
ar sið“ leit hann á postulann, sem hafði
(Hallgrímur Pétursson
S3. tölublað 1962
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 29