Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 3

Einarsson verður hægri hond hins valda-
ríka kaþólska biskups ögmundar Páls-
sonar. Undarleg saga um drenglund og
Iheiðarleika, stórlæti oig lítillæti, sigra og
ósigra. Hinn nýi siður dafnar í Skál-
iholti, frumherjar Lútlherstrúar þýða ritn
inguna, Oddur Gottskálksson leynist 1
fjósinu við störf sín.
Segja má, með örfáum undantekning-
um, að upp frá því sitji hver biskupinn
öðrum meiri á Skálholtsstól, þótt ekki
takizt að halda staðnum í horfi
og ber þar margt til. Gizur biskup hafði
kveðið svo á, að biskupsstóll skyldi vera
í Skálholti meðan landið væri byggt —
enda er hann ekki lagður niður fyrr en
öll lífsorka og sjálfsvirðing virðist mar-
in úr íslenzku þjóðinni, þegar líkamleg-
ur og andlegur kraftur er nánast þorx-
inn og rætt er um af fullri alvöru að
flytja úr landi þá fáu vesalinga, sem
eftir lifa.
Brynjólfur biskup Sveinsson tók við
biskupstign í Skálholti ei'ir hina merk-
ustu og mætustu menn, \n staðurinn
var þá í heldur hrörlegu áwtandi. Hann
endurreisti staðinn að fuillu og lét
reisa þar mikla dómkirkju. En að meist-
ara Brynjóifi látnum hrakaði staðnum
óðfluga, þrátt fyrir ötula baráttu og við-
nám Jóns Vídalíns biskups og fleiri
góðra manna. Næstu áratugir eru tími
nær sleitulausra hörmunga. Einokunar
verzlunin kemst í algleyming, stórabóla
herjar landið Og leggur að velli nær
íþriðjung þjóðarinnar — gengur einmitt
næst þeirri kynslóð, er helzt hefði getað
spyrnt við fótum. Yfirvöldin erlendu
gerast aldrei verri. Ólafur biskup Gísla-
son (1747—1753) deyr gjaldjþrota, efti'-
að hafa árangurslaust reynt að fá skilið
biskupsembættið frá umsjón með stóls-
eignum. Finnur Jónsson biskup (1754—
1785) á í sífelldum erjum vegna þessa.
Árferði er þá með ósköpum og ofan á
jþað leggjast fjárkláðinn mikli og
„Móðuharðindin" — Skaftáreldarnir með
öllum sínum hörmungum. Rothöggið
greiða jarðskjálftar, er leggja í rúst öll
hús staðarins nema dómkirkju Brynjólfs
biskups. Finnur er síðasti biskupinn, sem
situr í Skálholti áður en konungsbréfið
1785 mælir svo fyrir að stóllinn skuli
lagður niður, en sonur hans Hannes
Finnsson stendur yfir rústunum. Hann
ílytur burt en kaupir síðar staðinn sjálf-
ur og situr þar til dauðadags. Saga hinn-
ar algeru niðurlægingar Skálholts er
eigi síður stórfengleg en saga hins glæsi-
lega upphafs.
f
1. sögum Skalholtsbiskupa sér víða
að þeir hafa aflað kirkjum sínum
margra merkilegra dýrgripa og er sága
Iþeirra öll í samræmi við sögu staðarins,
þeir eru flestir glataðir, sumir eyddir
af eldi, aðrir týndir á annan hátt ýmsan.
1 Þjóðminjasafninu eru varðveittir milli
tuttugu Oig þrjátíu gripir en aðeins
nokkur hluti þeirra eru verulega mikils
virði í sjálfu sér. Þó eru þar á meðal
einhverjir merkilegustu kirkjugripir
safnsins.
1 nýútkominni bók Kristjáns Eldjárns
„Hundrað ár í Þjóðminjasafni“ eru þætt-
ir um nokkra þessara gripa — um
kaleikinn góða, og meðfylgjandi patínu,
um korpórailshús, um „Belti Þórgunnu"
og steiniþró Páls biskups. í upphafi þátt-
arins um kaleikinn góða segir þar:
„Frá fornu fari hefur eigi annað þótt
hlýða en hin helgu ker kirknanna,
kaleikur og patína væru úr dýrum
málmi, gulli eða silfri. Góðar heimildir
eru fyrir því, að á báðum biskupsstólum
vorum, Hólum og Skálholti, væru til
gull kaleikar fyrir siðaskipti. Skálholts-
kaleikinn gaf Klængur biskup Þorsteins-
son, en Jón biskup Arason Hólakaleik-
inn. Báðir urðu þessir dýrgripir her-
fang siðaskiptanna, voru fluttir til Dan-
merkur og vafalaust eyðilagðir. En í
báðum dómkirkjunum bur.gust þó af
forkunnar góðir gylltir silfurkaleikar
frá miðöldum. I Hóladómkirkju standa
enn tveir góðir miðalda kaleikar á altari,
en frá Skálholti er kominn veglegasti
miðaldakaleikurinn, sem nú er í eigu
Þjóðminjasafnsins, sá, sem Gaimard birti
myndina af í ferðabók sinni. Honum
fylgir patína samstæð. Á síðastliðinni
öld var kaleikurinn af alþýðu stundum
nefndur „kaleikurinn góði“. Árið 1873
var hér á ferð enskur auðmaður, sem
falaði hina fornu helgigripi til kaups.
AUir, sem hlut áttu að máli, voru sam-
mála um að láta ekki gripina af hendi
við útlendinga, en tilmæli Englendings-
ins urðu til þess, að gripirnir voru
keyptir af eigendum Skálholts fyrir fé
úr landssjóði handa dómkirkjunni í
Reykjavík árið 1874. Forngripasafnið
keypti síðan hin helgu ker fyrir 200
krónur árið 1884.“.
Síðar segir, að þessi helgu ker séu
vafalaust elztu gripirnir, sem varð-
veitzt hafi í Skálholti, að undanskildum
sumum þeirra minja, sem fundust í
jörðu 1954. Er kaleikurinn talinn frá
því um 1300. Honum fylgir einnig kringl-
óttur patínudúkur, rauður með gylltum
vírknipplingum.
Korpóralshús var nokkurs konar taska,
er í var geymdur korpóralsdúkurinn,
hvítur óbreyttur dúkur, sem kaleikur og
patína stóðu á. Tvö korpóralshús eru til
frá Skálholti, annað sýnu vænna, með
mynd af boðun Maríu, saumað með
marglitum silkiþráðum og gullþræði,
skreytt ósviknum perlum. Utan um
myndina er umgerð með spöngum úr
gylltu silfri og á hornum kúptir skraut-
skildir úr silfri. Gripur þessi er talinn
frá síðari hluta 15. aldar eða upphafi
16. aldar og hefur allmikið látið á sjá.
Hitt korpóralshúsið er aðeins minna og
heldur óvandaðra, en ekki talið yngra
en frá byrjun 16. aldar.
Nokkrar altarisbrúnir hafa varðveitzt
frá Skálholti og er ein þeirra, sú, er
hlaut nafngiftina „Belti Þórgunnu“, með
meiri háttar forngripum þaðan. Nafn-
giftin er rakin til Þórgunnu hinnar suð-
ureyzku, sem andaðist í Fróðá, en hafði
áður sent kennimönnum í Skálholti ýmsa
gripi, er hún átti, og kveðið svo á, að
lík hennar skyldi flytjast 1 Skálholt
hvar sem hún léti líf sitt. Altarisbrúnin
er sett 15 gylltum silfurskjöldum, þar
af vantar tvo oig þrír eru brotnir. Allir
eru þeir eins utan einn, sá í miðju.
Hann er aðeins stærri, úr þykkara silfri
og með sterkari gyllingu. Á honum er
mynd af pelikana með þöndum vængjum
sem vekur sér blóð á bringunni handa
ungum sinum þremur, er teygja sig upp
til hans. Myndin táknar upprisuna fyrir
blóð Krists. Skildirnir á brúninni eru
upprunalega taldir hafa verið tuttugu,
en hún hefur líklega verið minnkuð eftir
altarinu, sem Brynjólfur biskup lét
smíða 1673 og verður í nýju kirkjunni
í Skálholti.
Á árunum 1195 til 1211 var biskup í
Skálholti Oddaverjinn Páll Jónsson.
Hann tók við þeirri tign að látnum
móðurbróður sínum, Þorláki biskupi
‘helga, en foreldrar Páls voru Jón Lofts-
son og Ragnheiður biskupssystir. Páll
biskup var glæsimenni og heimsmaður,
alger andstæða hins heilaga Þorláks. í
þættinum um steinþró Páls biskups segir
Eldjárn: — „Svo segir og saga Páls
biskups, að við fráfall hans skailf jörð
oig pipraði af ótta, himinn og skýin
grétu og nálega allar höfuðskepnur
sýndu nokkurt hryggðarmark á sér.
Þessi orð sögunnar rifjuðust upp fyrir
mörgum, sem viðstaddir voru í Skálholti
hinn 30. ágúst 1954, er lokinu var lyft
af steinþró Páls biskups. Fornleifafræð-
ingar höfðu fundið hana þar í garðinum
nokkrum dógum áður. Meðan á þeirri
athöfn stóð, gerði svo mikla skúr, að
með fádæmum var, en hvorki rigndi
mikið á undan né eftir. Slíkt
má þó að líkindum ekki með
jarteiknum telja, en hitt voru
undur og stórmerki að hafa stein-
þróna sjálfa allt í einu fyrir augum
sér.“. Síðar segir Eldjárn, að ýkjulaust
megi staðhæfa, að ekki sé til á Norður-
löndum nein steinþró, „er jafnazt geti
við steinþró Páls biskups að tiginni
reisn“.
Frá Skálholtskirkju eru til í Þjóð-
minjasafni einir fjórir höklar og ber þar
einn af hinum. Hann er úr rósofnu rauðu
silkiflaueli, búnaðurinn með gotnesku
lagi, kross aftan og framan á og talinn
eldri en hökullinn sjálfur, að öllum
líkindum frá því fyrir siðaskipti. Bún-
aðurinn er samsettur af misjafnlega
gömlum bútum, sem sumir eru taldir
vera af fornri kantarakápu — og á
saumaðar helgimyndir. Hökull þessi mun
hafa verið lánaður á heimssýninguna í
París árið 1900.
M.
Leð athyglisverðustu munum frá
Skálholti, sem getur að lít-a í Þjóðminja-
safni eru fimm tréskurðarmyndir úr alt-
arisbrík, Ögmundarbrík, sem svo var
kölluð á síðustu öld og upphaflega hefur
verið álíka mikil oig altarisbríkin í Hóla-
dómkirkju. Saga þessa grips er ömurleg,
svo ekki sé meira sagt. Þau urðu örilög
ögmundarbríkar að liggja í pakkhúsi
Niels Lambertsens, kaupmanns á Eyrar-
bakka í nærfellt aldarfjórðung og var
hún látin rotna þar í saltlegi að því er
virðist af hugsunarleysi einu saman. Til
stóð að flytjá bríkina frá Skálholti til
Reykjavíkur, en hún komst aldrei lengra
en til Eyrarbakka. Þaðan voru leifar
hennar fluttar til Kav.pmannahafnar, 24
árum síðar. Það, sem eftir er af Ög-
mundarbrík, er líkneskja af Jóhannesi
skírara, tvær líkneskjur af kvendýrling-
um og tvær af landslagi með trjám og
húsum. Áður hefur hún verið gyllt, en
það er ekki lengur að sjá.
í safninu eru einnig varðveittar út-
skornar fjalir af gamalli skrúðkistu, sem
mjög kom við sögu í málarekstri Jóns
biskups Ártfcsonar gegn aðstandendum
tveggja fyrirrennara hans á stólnum,
þeirra Þórðar Þorlákssonar og Jóns
Vídalíns. Eru fjalirnar taldar frá 14. öld.
Þar eru einnig tvær stólur, ýmist kallað-
ar messustólur eða altarisstólur, líklega
frá 15. öld. Á hvorri þeirra hafa verið
níu gylltir siilfurskildir, en nú eru aðeins
fimm heilir og brot af þremur.
Meðal muna, er Danir gáfu Þjóðminja-
safninu árið 1980 voru tvö minnishorn
og textaspjald frá Skálholti. Textaspjald-
ið er úr eik, mikið skemmt. Vantar á
það allan búnað, nema látúnsumgjörð,
áletraða gotneskum stöfum. Minnishorn-
in tvö eru hrútshorn, sem eiga saman,
bæði með hólkum úr gylltu silfri. Af
sautján minnishornum, sem vöru í eigu
Skálholtsstóls eru þrjú varðveitt, svo
vitað sé. Hið stærsta og faillegasta þeirra,
sem kallað hefur verið Konungshornið,
er í Þjóðsafni Dana. í Danmörku er einn-
ig varðveitt biskupsmítur, sem jafnvel
er talið frá byrjun 16. aldar, e.t.v. mítur
ögmundar biskups eða fyrirrennara hans
Stefáns Jónssonar Hefur saga þess lítt
verið rakin.
Úr Þjóðminjasafni skal enn telja alt-
arisstein úr marmara, frá kaþóáskum sið
— Kaþólsk kirkjulög mæla svo fyrir, að
ekki skuli syngja messu nema við stein-
altari — að minnsta kosti skuli laus
vígður steinn á altarinu. Brynjólfur bisk
up Sveinsson bar mikla umönnun fyrir
þessum grip svo sem öðrum gripum
kirkjunnar lét greypa hann í sterka
ei'karumgerð og hafði á altarinu
Nokkrir fleiri gripir eru í Þjóðminja-
safninu, en ekki taldir sérlega merkileg-
ir, af öðru en heimkynni sínu.
Biskupsmítur frá Skálholti
33. tölublað 1962
LESBÖK MOHGUNBLAÐSINS 27