Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 23

HORFNIRTÍ
Eyjamenn launubu presta sma meb fiskat'iund
Eftir Sigfús M. Johnsen, fyrrv. bœiarfógeta

M,
■ essugjörðin í Landakirkju
þótti hátíðleg mjög, þegar
báðir Eyjaprestarnir þjónuðu,
annar steig í stólinn og predikaði,
en hinn tónaði og talaði fyrir altari,
í þessari miklu og fögru gömlu
steinkirkju, sem er aðeins yngri en
Hóladómkirkja og eldri en Bessa-
staðakirkja, og sem kunnugt er, frá-
bærlega vel búin að dýrmætum
kirkjugripum.
Fór mikið orð hér af, bæði utan sveit-
ar og innan, svo að merkur maður norð-
lenzkur, er hingað kom og var við
messu í Landakdrkju hjá þeim frændun-
um, séra Páli Jónssyni skáldi og séra
Jóni Austmann, hafði látið svo um mælt
að aldrei hefði hann hlýtt tilkomumeiri
messugjörð í nokkurri kirikju en í þetta
skipti.
Þessir prestar voru síðustu sóknar-
prestarnir, er hér þjónuðu samtímis,
en tveir prestar höfðu verið hér frá
tfyrstu tíð, en Kirfkjubæjarprestakall var
sameinað Ofanleitisprestakalli 1837 og
þjónaði einin prestur bver af öðrum síð-
en í Vestmannaeyjum í meira en hundr-
að ár og þar til atftur varð að lög-
um að þar skyldu tveir prestar þjóna.
Það var gömui þjóðtrú, að álifaklenk-
urinn í Súlnaskeri kæmi róandi á stein-
nökkva í heimsókn til Ofanleitisprests
é gamlárskvöld. Til þess bendir vísan:
„Prestur Skers um ránar reiti
rær oft upp að Ofanleiti
Nóttina fyrir nýárið.
Það er líka satt að segja
sóknarprestur Vestmannaeyja
höiklalbúlka hýrt tók við
stofuna til staupa benti
steinnökkvann í vík sem lenti
nóttina fyrir nýárið“
"estmannaeyingar reistu hina elztu
Landakirkju sína, veglega timburkirkju,
á Fornu-ilöndum árið 1575, sem sókn-
arkirkju fyrir bæði prestaköllin. Þessi
kirkja stóð þar til ræningjarnir brenndu
Ihana til ösku í Tyrkjaráninu 1627.
Gömlu kirkjunum á Kirkjubæ og Ofan-
íleiti var haldið við sem bænhúisuim
lengi. I bænhúsinu á Kirkjubæ var séra
Jón Þorsteinsson píslarvottur, en Tyrkir
drápu 1627. Fannst legsteinn hans
um 300 árum síðar.
I bænhúsunum fóru fram föstu-
messur á miðvikudögum á föstunni og
var dagurinn tekinn mjög snemma vegna
sjómannanna, svo að þeir kæmust sem
tfyrst á sjóinn að afstaðinni messugjörð,
sem venja var að sjómenn sóttu og
mættu skipshafnir oft í fullum sjóklæð-
um, svo að sem minnst töf yrði. Sagt
er að menn haifi hafit trú á því að
rækja bæri þessar helgu tiðir ekki síð-
ur en aðrar, ef vel ætti að fara.
Hér skal sögð ein saga frá tíð séra
Páls. Hann hafði og þeir prestarnir báð-
ir haldið vel utan að sinni hjörð. Einu
sinni sem oftar er séra Páll hélt föstu-
messu í bænhúsinu á Kirkjubæ mjög
snemma morguns og allir sjómenn þar
ef bæjunum viðstaddir og margir í sjó-
íklæðum, búnir til róðurs, þá sáu menn,
er gemgið var út, að bátur réri fyrir
Klettsnef og hafði formaður metið
meira að verða fyrstur á sjóinn en
Ihlýða messu. Þekkitist báturinn þegar
og sagði séra Páll, er bann kom auga
á bátinn, sem var úr Landeyjum og
formaður hans, eithvað á þessa
leið, hvar hann Nói, svo hét báturinn,
myndi staddur um þetta leyti að ári.
Óttuðust margir þessi orð átovæðaskálds
ins. Það kom og fram, bátinn braut
í lendingu við Landeyjasand um vor-
ið og kom hanm aldrei á sjó framar,
en full mannbjörg varð.
Tandbæfi eigi lítið þótti vera á
því að haifa hér einn prest og allur al-
menningur því mjög mótfallinn, en
þetta var sparnaðarráðstöfun stjórnar-
valdanna til þess að þurfa síður að
bæta upp launin ef afli brygðist. Höfðu
Eyjamenn sjáltfir launað presta sína með
presta- eða fiskatíundinni. Gilti það
launafyrirtoomulag, er var mjög gamalt,
tfyrir Vestmannaeyjar einar. Launin fóru
eftir árferðinu og gátu stundum orðið
mjög lág, svo full ástæða var að
hlaupa undir bagga og var það venju-
legast gjört með þeim hætti, að kon-
ungur létti á sínum % hluta af tiund-
inni, sem hann hafði náð undir sig.
Tíundin var einn skipslhlutur af hverju
Eyjaskipi, er til fiskjar gekk, í fyrstu
tíundi hver fiskur í fjöru. Tíundin gat
komizt hátt þegar vel fiskaðist. Meðal-
tal á hinum góðu aflaárum um mið-
bik síðustu aldar, var t.d. langt yfir
meðallag, á 10 ára tímabili. Hæst 1855
í tíð séra Jóns Austmanns, 10,560 —
tíu þúsund fimm hundruð og sextíu —
fiskar og brauðið þá talið með þeim
tekjumestu hér á landi. Menn óttuð-
ust, er hér væri einn prestur, að svo
gæti farið við dauða hans, að eigi næð-
ist þegar í presit atf landi til að veita
prestlega þjónustu og skeð gæti og að
fleiri lík stæðu uppi. Þegar séra Jón
Austmann dó 1858, þurfti engan kvíð-
boga að bera í þessu efni, þvi að hann
hafði aðstoðarprest, sem jarðsöng gamla
prestinn. En séra Jón haíði orðið fyrir
því einstæða ofbeldi, að honum var af
stjórnarvöldum bannað að taka sæti á
fyrsta Alþingi fslendinga 1845 sem kjör-
inm fulltrúi Vestmannaeyinga, atf þvi
Vestmannaeyingar mæittu ek'ki vera
prestlausir meðan séra Jón ætti sæti
á þingi. Þannig kom prestleysið niður
á honum.*
*Sjá stutta athugasemd hér um frá S. J.
við grein um fyrstu þingmenn Keykjavík-
ur í Leshók Morgunblaösins. í Alþingis-
mannatali er þessa eigi getið svo sem
vera bar, því hefði réttilega veriö haldið
á þessum málum eftir ástæðum, áttu eyja-
menn aö hafa eiun þingmann.
r3 éra Brynjólfur Jónsson dó 14.
nóv. 1884 og var þá enginn prestur til
að jarðsyngja hann og varð hin lög-
boðna útför að frestast þar til náðist
í prest atf landi um það bil mánuði síð-
ar. Líkið var staursett, tekin grötf og
kistan flutt í hana og ausin mold að
notokru og flutt bæn af héraðslætoni og
stutt tala við þetta tækifæri. Þegar prest
ur kom jarðsöng hann, flutti ræðu
og kastaði rekunum ofan á kistuna í
farið sem myndaðist er staurinn, sem
rekinn hafði verið niður í moldina var
tekinn upp. Með sama hætti mun hafa
sæti fyrir embséttismenn eyjanna, kaup-
menn og fólk þeirra, og voru þau sæti
dýrust.
K<
Legsteinn séra Jóns Þorsteinssonar,
píslarvotts, sem drepinn var í Tyrkja-
ráninu 1627. Séra Jón var grafinn í
bænahúsinu á Kirkjubæ. Hann var lang-
afi Jóns biskups Vídalíns.
verið staðið að við útför séra Stefiáns
Tlhordarsens, er andaðist 3. apríl 1889,
jarðsunginn um það bil mánuði seinna.
Fylgt var hinum gömlu kirikjusiðum
við messugjörðir, fólkið hópaði sig und-
ir kirkjuvegg, kvenfólk sér og fyrir sig,
eins og tíðkaðist í sveitum landsins og
hélt uppi samræðum. Undir samhring-
ingu, báðum kirikjuklukkunum, sú eldri
frá 1619 hringt, var venja að fólk gengi
í kirkju og til sætis áður en tekið var
til. Þóttu glöp að ganga inn kirkjugólf-
ið meðan prestur tónaði. Ýmisir sénsiðir
héldust við hér og þeim fylgt vel lengi,
en erfitt að forða mörgu frá röskun á
seinni tímum.
•Tlllir kórbæindur og aðrir, sem
í kórnum sátu, norður- og austurkórn-
um, báðum megin við altarið, en yfir
því var prédikunarstóllinn í seinni tíð,
fyrir miðju altari, risu upp í sætum
sínurn og stóðu lútandi höfði, með mik-
illi andagt, meðan prestur gekk frá
altari upp í stólinn, sama endurtók sig,
er prestur steig niður úr stólnum. Þessi
fiagri siður helzt við ennþá og mun
haldast, og það þótt bændur séu nú
ekki orðnir einir um kórsætin lengur,
því oft ber það við að húsfreyjur nú
á dögum, trauðla samt þær eldri inn-
fæddu hér, fylgi bændum sínum í kór
á venjulegum messudögum og sitja
þar við hlið þeirra, og etoki neitt
athuigavert við það. En fyrir 20—30 ár-
um var kaupstaðurinn þá orðinn all-
mannmargur, hetfði sóknarfólkið ekki
litið þetta hýru auga og þótt sem hagg-
að væri gömlum og hefðbundnum sið-
venjum. Og sama er að segja um það,
þagar karlmenin bættu sér í kvenna-
sætin.
Fyrir mjög löngu voru lögfest ákvæði
varðandi greiðslur fyrir stólsæti í kirkj-
unni aknennt. í innri stólunum niðri í
ikirkjunni fram af altarinu og kónnum
þar sem bændur sátu, skipuðu húsfreyj-
ur kórbændanna sér niður og guldu
fyrir sætin smáþóiknun í eitt skipti fyr-
ir öll, Þessi sætaskipun hélzt lengi og
'héldu konurnar fast í hana, þótti virð-
ing að ráða ytfir fleiri sætum og geta
látiS börn sin og vinnustúlkur sitja hjá
sér. Þess voru dæmi að fió'lk sem flutti
til Ameríku, um annan fólksflutning
var sjaldan að ræða héðan úr Eyjum,
seldi vinum sínum kirkjusæti sín og
mátti sá, er við tók helzt eigi vera
rýrari að virðingu, svo eigi hlytust af
kritur. Uppi á miðlotftinu voru stúku-
konur heldri bænda og nefndar-
manna sátu innst í kvennasætunum í
framkirkjunni og hafði svo verið lengi
og amaðist enginn við, og hélzt svo
fram um aldamót að mestu. Engum
dugði að bæta sér niður í þessi sæti
án heimildar og hlaut að víkja, er sú
rétta kom. Innsta sætið hægra megin
í framkirkjunni átti lengi Kristín Ein-
arsdóttir í Nýjabæ með Ólafshúsum,
mesta efnakona hér, etokja eftir al-
þingismennina Magnús stúdent Aust-
mann, er dó 1859, og Þorstein Jóns-
son aiþingismann, er lézt á Aliþingi
sumarið 1886. Kristín var systir Árna
hreppstjóra og alþingismanns á Vilborg-
arstöðum. Faldbúningur (gamla skaut-
ið) Kristínar Einarsdóttur húsfreyju er
nú á þjóðminjasafni.
Innsta sæti átti fyrr próventukona
þeirra hjóna, Kristínar og fyrra manns
hennar Magnúsar, Rakel Bjarnhéðins-
dóttir. Eva dóttir séra Páls átti lengi
sæti innarlega, maður hennar var for-
söngvari í Landakirkju. Jón Samúelsson,
ættaður úr Barðastrandarsýslu.
Á efista lofti, ‘haustmannaloftinu svo-
kallaða, er var yfir söngpallinum, áttu
vermenn af landi sæti. Formenn og
heldri bændur af landi fengu að sitja
í kór, ef sæti var til. Sætisgjald ver-
manna til Landakirkju var einn fisk-
ur tfyrir vertíðina af hverjum útróðrar-
manni. Slíkra gjalda er getið víðar,
t.d. var vermönnum skylt að greiða
til Hvalsneskirkju og Útskálakirkju
sætagjald. Kirkjan á Einarslóni á Snæ-
fiellsnesi átti rétt á að fá einn fisk
af hverjum útróðrarmanni í Einarslóni
og Dritví'k.
Formenn af landi báru ábyrgð á því
að hásetar þeirra, er sæti áttu á haust-
mannaloftinu, gyldu sætagjaldið, en
tregða var oft á því, og umkvartanit
miklar ytfir að þurfa að greiða prests-
fiskinn svokallaða upp í prestatóund-
ina, sem skylt var að greiða atf land-
skipum, % hlut af hverju landskipi, er
héðan gekk. Með dómum og úrskurð-
um, sem gengu prestunum í vil, færð-
ist tíundin í aukana, goldið skyldi og
etf trosfiski einnig utan vertíðar og af
afila á fjögra- og tveggjamannatförum
og af hákarli. Prestarnir kröfðust og
greiðslu af þilskipum, sem þeim bar,
en stjórnarvöldin neituðu.
B
1 reytingar varðandi fiskatíundina
til prests og kirkju, tilkynntu prestarn-
ir sjálfir í kirkjunni. Til siðs var að
birta við kirkjudyr að aflokinni messu
auglýsingar fyrir almenning. Ef jörð
losnaði hér úr á'búð lýsti hreppstjóri
því við kirkju og stundum var lýst laus-
um jarðaábúðum í nærsveitum á landi.
Uppboð á fasteignum hér og á landi
voru birt venjulega þrjá messudaga í
röð við Landakirkju og einnig stranda-
uppboð. Breytingar, á: greiðslu sýslu-
manns fisksins, salarii — eða hundr-
aðsfisksins, sem var laun sýslumanns
1-2 fiskar af hundraði, af öllum skipum,
las yfirvald upp við kirkju.
Auk gjaldanna fyrir stólsætin, sem
greidd voru bæði af Eyjamönnum sjálf-
um og vermönnum af landi, var ákveð-
ið sérstakt fiskgjald til kirkjunnar,
kirkj ufiskurinn, „einn góðan fisk af
hverjum báti“, segir í kirkjusamþytokt-
inni frá 1606, „sem gengur úr Eyjunum
til róðra, ef til skipta kemur 1 fiskur
eða meira í hlut. Gjald þetta er mun
vera eldra að uppruna, var síðan látið
ná til báta, er gengu utan vertíðar.
Héldust þessi gjöld fram á næstsíðasta
tug 19. aldar, ásamt ýmsum öðrum á-
kvæðum um tíundir og skatta, sem frá
fornu eingöngu höfðu gilt fyrir Vest-
mannaeyjar.
Sigfús M. Johnsen
fyrrv. bæjarfógeti
33. tölublað 1962
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 47