Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 21

.Vilhjálmur Stefánsson skinnklædd-
ur í kanadíska leiðangrinum 1913
—1918. —
FIMM AR A ÍSNUM.
Meðan á þessari langdvöl Vilhjálms á
heimsskautasvæðinu stóð, var hann þeg-
ar farinn að hugsa til næsta leiðangurs,
sem senda bæri enn lengra í norður til
þeirra svæða, sem vísindamenn töldu að
ekkert líf væri á. Lagði Vilhjálmur af
etað í þann leiðangur vorið 1913. Stjórn-
aði Vilhjálmur sjálfur leiðangrinum, en
Kanadastjórn kostaði hann.
Vorið 1914 yfirgaf Vilhjálmur og tveir
félagar hans aðra leiðangursmenn, og
ferðuðust um 1000 km leið yfir sjávarís-
inn norður frá Martin Point í Alaska.
Iæiðangur þessi dvaldist í fimm ár fyrir
norðan heimsskautsbaug, og hefur eng-
inn leiðangur dvalizt þar jafn lengi svo
vitað sé. Meðan Vilhjálmur var að af-
Banna kenninguna um lífsleysið við Norð
urheimsskautið, voru margir heima í
Bandaríkjunum, sem töldu hann af, og
birlu noltkur blöð dánarminningar um
hann. En hann kom aftur til Alaska árið
1918 eftir að hafa kannað og kortlagt
260 þúsund ferkílómetra landssvæði og
fundið allmargar stórar og smáar eyjar,
eem áður voru óþekktar.
Þelta varð síðasti leiðangur Vil-
hjálms Stefánssonar. Hann settist að í
INew York og tók að auka þekkingu
manna á norðurslóðum með fyrirlestr-
um og ski'ifum. Þegar hann lézt sl. sum-
ar hafði hann skrifað 24 bækur og yfir
400 greinar um Norður heimsskautssvæð
ið og íbúa þess.
SPÁRNAR RÆTTUST.
Vilhjálmur var framsýnn maður. Ár-
ið 1922 spáði hann því að í framtíðinni
lægj u flugleiðirnar milli Asíu, Ameríku
og Evrópu yfir Norðurpólinn. Árið 1953
hófust reglubundnar flugferðir þessa
leið. Árið 1913 hvatti hann til þess að
ibafbátar yrðu notaðir við rannsóknir und
ir sjávarísnum á heimsskautssvæðinu.
Þessar rannsóknir hafa verið fram-
kvæmdar í vaxandi mæli síðustu árin, og
Btokkrum dögum fyrir lát Vilhjálms til-
kynnti Kennedy Bandaríkjaforseti, að
kaíbátamir Skate og Seadragon hafi

HVORT ÞETTA KEMUR MÁLINU VID
„Þegar mín er brostin brá,
búið Grím að heygja.
Þorsteinn líka fallinn frá,
ferhendurnar deyja.“
Svo kvað Fáill Ólafsson á sinni tíð og
varð landfleygt. Þótti mönnum full
djúpt tekið í árinni og ekki af ástæðu-
lausu:
„Þó að Páli bresti brá,
bili Grím að skrifa.
Þorsteinn líka falli frá,
ferhendurnar lifa.“
Og mætti fjórða hendingin gjarna
vera íeitletruð. Nefni ég aðeins til dæm-
is þessa vísu Hjartar Gíslasonar frá Aik-
ureyri:
„öls við bikar andinn skýr
á sér hiklaust gaman.
Augnabliksins ævintýr
endist vikum saman.“
Og Guðmundur Böðvarsson frá
Kirkjubóli:
„Grimmur heimur hlær og lokkar
heiðar-feiminn álf.
En hver mun geyma arfinn okkar
ef við gleymum sjálf?“
Og var þó aldrei sagt, að ekki hefði
áður verið vel kveðið. Svo orti Kristján
fjallaskáld:
„Drekkum, bræður, iðu öls,
árnum mæðu bana,
þegar hræða hrannir böls
hjarta næðisvana.“
Að vísu skipar stakan trauðla jafn
veglegan sess í hugum manna og áður,
því fjölgar ört, sem hugann glepur. Og
mætzt á Norðurpólnum eftir að annar
lagði af stað þangað frá Norður-íshaf-
inu, hinn frá Kyrrahafinu.
Árið 1941 kvæntist Vilhjálmur Evelyn
Schwartz Baird, sem hafði verið einka-
ritari hans og aðstoðað hann við rann-
sóknirnar. Hún er nú bókavörður við
Stafansson-safnið við Dartmouth há-
skóla, en í því eru um 25 þúsund bækur
og 45 þúsund handrit og greinar. Hefur
frú Evelyn sjálf ritað mikið um heims-
skautassvæðið.
-- X X X X ---
Frægð Vilhjálms Stefánssonar land-
könnuðar og vísindamanns var ekki bund
in við Bandaríkin ein, heldur barst hún
um allan heim. Hann var metinn að verð-
leikum jafnt í Austri og Vestri, eins og
fram kemur í eftirfarandi símskeyti, sem
rússneskir vísindamenn við-heimsskauta
rannsóknastofnunina í Leningrad sendu
Dartmouth háskóla:
„Með mikilli eftirsjá höfum við frétt
um lát hins framúrskarandi og heims-
þekkta vísindamanns og könnuðar Norð
urheimsskautsins, Vilhjáims Stefánsson-
ar, skapara mesta bókasafns, sem til ér
um heimsskautin. Nafn hans mun ætíð
njóta virðingar sovézkra heimsskauta-
könnuða. Við munum ásamt yður og
ekkjunni Evelyn Stefánsson taka þátt í
sársaukanum samfara þessum mikla
missi“.
Banamein Vilhjálms var hjartaslag,
sem hann fékk nokkrum dögum fyrir
andlátið í kvöldverðarboði til heiðurs
Eske Brun, forstöðumanni danska Græn-
landsmálaráðuneytisins, sem kom í heim-
sókn til Dartmoufh. En nokkrum dögum
áður hafði Vilhjálmur lokið við að semja
drög að ævisögu sinni.
jafnvel finnast þeir, sem fremur telja
sluðlamál lýti á skáldskap. Minnist ég
þess, að fyrir réttu ári las ég í Tíman-
um, að umrætt skáld brygði fyrir sig
rími og jafnvel hljóðstöfum, sem þó að-
eins „gerði ljóðin hagyrðingslegri."
Og er þá komið svo, að orðið hag-
yrðingur hefur fengið niðrandi merk-
ingu í hópi vissra manna, er um bók-
menntir fjalla.
E n hvernig svo sem á mál þetta
er litið, mun hitt þó mála sannast, að
sem betur fer hafa formbyltingar í ís-
lenzkum kveðskap aldrei gengið þegj-
andi fyrir sig. Get ég ekki stillt mig um,
fyrst ég minnist á þetta, að geta hér
smáorðahnippinga. af þessu tagi.
Hinn ódrepandi vísnasafnari, Sigurður
Jónsson frá Haukagili, spurði eitt sinn
unga atómskáldikonu, er ég kann ekki
að nefna, hvort hún vissi þess dæmi, að
menn hefðu atómkvæði yfir sér til hug-
arhægðar, eins og altitt væri um kvæði
góðskáldanna, að ekki væri minnzt á
stökurnar. Skáldkonunni varð ekki
svarafátt, en vitnaði til þess, að „Faðir
vor-ið“ væri óstuðlað. — „Fyrst þú ferð
út í hin trúarlegu fræði“, svaraði Sig-
urður, „þá skulum við minnast orða
meistara Jóns: „Svo falsar nú andskot-
inn Guðs steðja á meðal vor og setur
sína mynd og yfirskrift á svikinn
málm“ “ — og vildi heimfæra á atóm-
kvæðin.
Hygg ég þó kjarna málsins þá niður-
stöðu, er séra Helgi Sigurðsson kemst að
í Bragfræði sinni: „Allur skáldskapur,
og þar á meðal vor, hlýtur, eins og svo
margt fleira, að miklu leyti hvíla á
sínum gamla grundvelli.“ — Og dolfall-
inn varð ég, er ég eitt sinn var að þrátta
um bragarhætti og skaut máli mínu til
ungskálds, er gefið hafði út tvær eða
þrjár Ijóðabækur, að það skyldi engin
deili vita á fornyrðislagi og dróttkvæði.
Gat ekki einu sinni sagt um, hvort það
hafði lesið eitthvað af því tagi.
E n lálum svo vera. Vindum okkur
þess í stað að lausavísunum, sem ávallt
„slá í gegn“:
„Þó að nú sé atómöld
er samt býsna gaman,
að geta svona kvöld og kvöld
kveðið stöku saman.“
Og undarlegt er það, hvernig hús-
göngunum er varið. Jón Böðvarsson í
Grafardal kenndi mér einn, er Stefán
í Vallanesi bar á góma. En sú vísa gekk
manna á milli, er Jón var barn að aldri:
„Ingimundur Ekkjufells- í -seli.
Græna húfu hafði hann
á höfðinu, þegar giftast vann.“
Allir kunna: „Afi minn fór á honu-m
Rauð.“ Og sumir þykjast meira að
segja hafa fyrir satt, að vísan sé sunn-
lenzk. En svo fer að vandast málið, ef
spurt er, hvað síðasta hendingin, „sitt af
hvoru tagi“, merkir. Mín kynslóð yrði
að vísu ekki í vandræðum. Hún mundi
höggva á hnútinn og einfaldlega segja:
„Hitt og þetta“. En hinir eldri og ráð-
settari mundu sumir hverjir fullyrða, að
hendingin þýddi „kaffi og export". Og
styðjast þar við gamla málvenju.
A svipstund geta vísur orðið fleyg-
ar, ef tildrög þeirra er eitthvað skringi-
legt atvik eða atburður, sem mikla at-
'nygli hefur vakið. Einu sinni flutti út-
várpið þá frétt, að „skefli hefði lagt á
vegi víða norðanlands.“ Orti þá Stein-
grímur Baldvinsson í Nesi:
„Stundar af öllu efli
útvarpið málvöndun.
Breytir það skafli ; skefli.
Skatnar fá um það grun,
að fréttahraflið sé hrefli,
holan í kviðinn nefli.
Allt er að ganga af gefli.
Glæst ert. þú, nýsköpun."
Við andlát Myndar var ort:
„Enn sem fyrr var öldin blind
á allt, sem góðu lofar.
Það veit drottinn, það var synd,
þetta hvernig fór með Mynd.
Hún sem var þó öllum flokkum ofar.“
E inhvern tíma var sagt, að allir
fslendingar væru skáld, þ. e. gætu búið
til vísu. Eru líka ýmis heilræði til um
það, hvernig menn eigi að bera sig að
við vísnagerð. Segja sumir, að bezt sé
að búa botninn til fyrst, en aðrir, að
byrja eigi á fyrstu hendingunni, svo á
botninum, en enda á annarri hending-
unni. Ber enda fjöldi vísna þessum
vinnubrögðum vott. Áberandi oft er
botninn bezti hluti vísunnar, en önnur
hendingin lélegust, „eins og dæmin
sanna“. Fyrir flestum, sem vísnagerð
reyna, fer þó eins og skáldinu forðum:
„Hugsað get ég um himin og jörð,
en hvorugt smíðað.
Vantar líka efnið í það.“
Af mörgum hafa sléttubönd verið
talin dýrasti háttur á íslenzka tungu. Þó
mundu aðrir telja afdráttarhátt öllu
erfiðari, en sá háttur hefur þau kenni-
leiti, að sé fyrsti stafur tekinn framan
af hverju orði fyrri hluta, kemur seinni
parturinn út. Mundi því ekki fara milli
mála, að mest íþrótt sé í þeim vísum,
þar sem þetta hvort tveggja fer saman,
en svo er í þessari vísu Sveins Hannes-
sonar frá Elivogum:
„Sléttum hróður, teflum taflið,
teygjum þráðinn snúna.“
Kvenfólkið hefur sízt verið eftirbátur
karlmannanna í vísnagerð. Svo orti ólöf
frá Hlöðum, er hún kom af söng-
skemmtun:
„Sálarveldið opið er,
einsöng heldur þráin,
þegar eldinn innra í mér
allir héldu dáinn.“
Oft hafa rímsnjallir menn ort upp
og jafnvel umsnúið gömlum vísum sér
og öðrum til skemmtunar. Allir kunna
þessa hringfhendu Þorsteins Erlingssonar
„Ekki er margt, sem foldar frið
fegur skarta lætur
eða hjartað unir við
eins og bjartar nætur.“
Böðvar Guðmundsson sneri henni svo:
„Myrkrið svart, ég þrái þig,
þegar hjartað grætur.
Ekki er margt, sem angrar mig
eins og bjartar nætur.“
Kl ann ég ekki betur að slá botn
í þetta rabb en með því að rifja upp eft-
irmæli Valdimars Benónýssonar um Jón
S. Bergmann, sem „telja má öfgalaust
með allra fremstu vísnaskáldum á ís-
landi“:
„Hreina kenndi listaleið,
lag til enda kunni.
Orðin brenndu, — og það sveið
undan hendingunni."
llalldór Blöndal.
S3. tölublað 1962
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 45