Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Blaðsíða 17

'J ErwJalþótt ðvissu’kenning TTeisenbergs
▼irðist þannig óumiflýjanleg, meðan
Bkamrnitakenningar um ljós og rafagnir
balda velli, er þó í frásögur færandi að
einnig Heisenlberg, eins og Planok fyrr-
#m, lagði sig í líma til að finna nýja
ráðningu á atómfyrirbærum er sam-
haefðist eldri lögmálum e'ðlisfræðinnar,
en það bar ekfki árangur.
Átakanlegur má teljast sá þáttur i
vísindastarfi að ef unnt væri að um-
breyta efni atómkjarna í orku, yrði um
óskaplega orkulausn að ræða. það var
íurðu hljótt um stærðfærðireglu hans
í þessu efni farm að 1919, er nafn hanis
komst á allra varir í heiminum, vegna
Btáðfestingar á stórmerkilegri tilgátu
hans um hegðun ljóssins.
Heimili Einsteins varð umsetið aí
frétta- og fræðimönnum og í hópi þeirra
var ungur uppfinningamaður, sem Ein-
Btein ræddi við í garði sínum. AUt í einu
heyrir kona hans inn í húsið, að Ein-
etein hrópar í mikilli ákefð: „Snautið
þér burt, ég vil ekki heyra orð um þetta
meir“. Ungi maðurinn hafði geifið ímynd
tLraflinu lausan tauminn út af orku-
reglunni og hugsanleguim afleiðingum,
ef tækist að framleiða atómsiprengju.
„Reynið ekki að fræða mig um hvað
bægt sé að gera. Engum mun nokkru
einni takast að leysa atómorkuna á
þann hátt úr læðingi. Pormúla min er
hrein fræðiregla“ andmælti Einstein í
tnikUli geðsbræringu — Þetta var bjarg-
Iföst trú harus. Lítt grunáði hann þá, að
20 árum seinna kærni í hans hlut að
ekrifa Roosevelt forseta hið örlagariika
bróf í nafni nokkurra eðlisfræðinga,
tim framleiðslu atómsprengju, vegna
yifirvofandi hættu af nýjum uppgötvun-
um þýskra vísindamanna um atóm-
klofningu.
INokkur atriði skiulu enn rakin,
með tilliti til rits Brynjólfs, „Gátunnar
miklu“. Honum er það ljóst, að þótt
fræðikenningar marxismians afneiti
framhaildslífi einstaiklingsins, beri þó
að fara að öllu með gát gagnvart hon-
um; „í athöfnuim sínum og framkvæmd
játar miarxisminn það. Allir góðir sósía
lliistar liÆa lifi sínu eins óg þeir tryðu
6 það“ segir á þls. 74 í ritinu. Manni
verður hugsað til sögunnar um Þorgeir
Ljósvetningagoða, sem leyfði blót á
laun til þess að tryggja kristninni á-
reksturslitlia framrós. Brynjólfur fétar
þarna í fótspor Þorgeirs, etfnishyggj-
unni til framdráttar.
Mjög verður höfundinum einnig tíð-
rætt um sannleikann og hvað hann sé.
Hann teflir fram „Prófsteini nytsem-
innar“, „GerviaannJleika“. og „Próf-
steini veruleikans", en svo heita kafl-
arnir uim sannleikann. Ályktun höfuind
ar verður þessi: „Skilgreiningu díallek
tískrar (eða vísindategrar) efnishyggju
mætti í sem stytztu máli orða eilthvað
á þessa leið: Saunleikur eru þær stað-
hæfingar sem sryara til hlutveruleikans.
Hinsvegar er slík samsvörun yfirleitt ó
fuiilkomin og jatfman mjög takmörkuð.
Sannleikurinn, sem vér öflum oss í
þekkingarlei't vorri, er háður þroska
vorum, þekkingartækjum og þeikkingar
tækni á hverjum tíma og er að því
leyti afstæður, enda þótt þessi afstæði
eannleikur sé raunveruileg vitneskja
uim veruleikann umhverfis oss, svo
langt sem bún nær. Vér getum aldrei
öðlazit fullkominn, algildan sannleika,
ha'idiuir aðeins „nálgazt" það mark
endalaust. Þekkingaröflun vorri eru
þannig en-gin taikmörk sett“ (bls. 91-
92).
Þetta orðalag bendir eindregið til þess,
að höfundur sé að skilgreina raunvís-
indaleg sannindi (hlutlægan sannleika),
enda er rígheldnin í orsakakenninguna
og í efnishyggjuna uppistaða ritsins. Höf
tuidi er því eðlilega ekkert um óvissu-
kennin-guna -getfið, enda fellir hún or-
saiksabaTögm-álið af stalli sem álgilt lög
máL
Ummæli höfiundar stjórnast vafalít-
ið að miklu leyti af boóunum Marx-
Leninismans. í riti danska prófessorsins
er því lýst, að í stærðfræði og raunvís-
indum ha-fi orðið mjög mikil þróun í
Sovétríkjunum, aðalleg-a þó í Rúss-
landi,, eins og víðfrægt er. Á hinn bóg-
inn sé mjög að því fundið o-g ekki sízt
í Sovétríkjunum sjálfum, hvað hjakkað
sé í sama f-arinu i öðrum greinum, eins
og sagnfræði, þj óðfélagsfræðum, heim-
speki og rökfræðum, en þessum grein-
um eru þó gerð engu la-kari skil, fjár-
hiagstieg og aðstöðuleg, en hinum fyrr-
nefndu. En vísindi krefjast algers frjáls-
ræðis anda og athafna og þar ligg-ur
huhidiurinn grafinn.
Tritt-Hansen prófessor segir (bls.
83): „Erfiðteikinn í þessum efnum felst
í því, að undirstöðureglur Marx-Lenin-
isma mynda kja-rnann í heimsskoðun
kommúnismans, og að stjórnarfarslegt
jafn-vægi komm-únista-landa er svo
mjög háð ailimennri trú manna á það,
að þessar meginkenmingar séu eins ó-
h-a.gganlega-r og vísindaleg lögmál. Or-
sökin tilL þess, hvað ríigh-aldið er í þá
skoðun að úndirstöðureglur Marx-Lenin-
isma séu vísindaleg lögmál, er vafalít-
ið af pólitiskum rótum runnin". Og
þetta virðist gera gæfum-uninn milli
raunvísindaigreina og hinna.
r
VFervisannindi í raunvismduim eru
ekki aigeng fyrirbæri, en hafa þó skot
ið upp kollinum. Frægastar eru kenn-
ingar rússnesks líffræðings, Lýsenkós,
sem braiut að baiki sér brýr raunvísind
anna í erfðafræði, svo sem Mendels-
lögmálið, og komst í deilur við aðra fé-
laga sína í líffræðinni, sem kostaði víst
allimarga þeirra sveitavisit í aiuðn-um
Síberíu (The Atoms within us).
Hin örlagarí-ka deila stóð uim þetta:
Geta einkenni, sem lífvera hreppir
á lífsferlinum, flutzt yfir á afkvæmi
hiennar (erfzt)?
Þessari spurningu voru vísindin búin
að velta fyrir sér f meira en hálfa öld,
en nú var hún orðin pó.itískt áhugia-
mál marxista, eða nánar kommúnista,
því samkvæmt kenningum þeirra átti
bi’eyting á stjómarfiairslegu (eða upp-
eldislegu) umhverfi mannsins að geta
hreinsað hann af lélegum eðlishvötum
og hið breytta eðli að erfast. Þessi sér-
k-ennilega tilgáta hil-aut að koma frá
metorðagjörnum líffræðingi, sem vildi
koma sér í mjúkinn hjá valdhöfunum.
Þetta tókst Lýsenko í tíð Stalins og
Krúsjeffs, en er nú heillum horfinn.
Ýmsar tilraumir var búið að fram-
kvæma ti'l þess ’að kanna þessa spurn
ingu og fá svar við henni. Elzt og
markverðust þessara tilrauna er
kennd við Weismann í Þýzkalandi 1883.
Honum v-ar ókunnugt um Mandelslög-
málið frá 1865, sem öðrum, því það lá
í þagnargil-di til aldamótanna.
Svarið, sem Weisma'nn fékk, var al-
gerlega neikvæbt (en hann hjó skott af
músum í 19 ættliði og fékk aldrei nema
heil afikvæmi). Öðru-m fórst ekki betur.
Samt urðu menn vottar að gerbreyt-
ingu í afkvæmum, sem erfðust síðan
áfram, eins og pl-atínurefsbrigðið út af
silfurrefi o.fil. En líffræðingar gátu
ekki sjál-fir komið neinu slífcu til leið-
ar, þótt flest hugsa-nleg tiltæki í um-
hverfisbrey-tingum væru reynd. Það
var ekki fyrr en gripið var til mjög
róttæikra verkana, geislun-ar með sterk
um röntgenigeislium, að það tókst að
umihverfia eðlinu í a-fkvæmum tilrauna
dýra. Það var upprunalega lítill fluiga,
sem notuð var, og eignaðist hún alls-
kyns afkvæmi, sum væn-gjalaus. Þá
hófst þekkingin um genin, erfðaeind-
irnar í frurmunuim, sem g-eta orðið fyrir
stökkbreytingum, eða bri-gðum t.d.
með röntgengeislun, er valda gerbreytt
um afik-væmaeinkennum.
En en-gin til-tök hafia reynzt á að
valda brigðum, stafa-ndi frá breyttu
u-mhverfi, h-a-fi genin sloppið við trufl-
un. Hins-vegar eru filest f-ramköilluð gen
brigði til tjóns.
I trúmiáTium má hinsvegar rekja
víða feril gervisannleika. í trúarbrögð-
aim, d-uispeki og stjómmálum m.a.
marxisma, eru vissir þættir túlkaðir
svo bðkstaflega og einstrengingsiega,
að af því hefur leitt uppreisn hjá ein-
staklingum, sem hafa ekki getað treysit
á bókstafinn í blindni, en h-afa nennt
eða þora-ð að hugsa sjá-lfstætt um mál-
efnin. Þessu ber mannkynssa-g-an möng
vitni, trúarbi-agðafilokkar og stjórn-
málflokkar hafa marklofnað í
smærri hópa, sem byggja þó á óbreytt
um grun-ni, en hiafa gert uppreisn
vegna uppljóstraina á gervisaninleika,
sem þeir hafa verið haldnir óafvitandL
En í þáttum bókar Brynjólfs um sanil
leikann fer iítið fyrir hinum eiginlegia,
persónubundna sann.leika, sannfæringiu
einstaklingsin-s og trú.
Sannleikurinn í vitund einsbaklingB-
ins er sálarsýn eða hugsýn auk vit-
skynjana. Hann er ekki fjötraður af
takmörkunum skynj-ana né a-lmennum
kenningum, hvorki orsaka- né óvissu-
kenningu. Sannfærin-gin tekur þar við
sem kenningar og sannindi þrjóta.
Fæstir vita nokkra sérstaika orsök guðs-
trúar sinnar eða trúa-r á framhaf-dslíf,
né til þess að ástarhugur er fel'ld-ur til
eins frekar en annars. Þetta skeðiur
bara. Vaindamál sála-rinnar geta menn
oft ekki leyst eftir neinni röksemda-
eð skynsemisleið. Þeir kveljast og lok
ast inn í sjálfa sig, eins og fangar í
búri, en þó oft án þess að vita orsökina.
En skyndilega fæst máski lausnin, oft
eins og af hendingu, eða fyrir „opin-
berun“, sem gerir einstaklinginn al-
frjálsan, eins og fuglinn fljúgandi.
Skyldi það ekki hafa verið þessi sann-
ieikur sálarinnar, sem boðaður er í hin
um víðtfrætgu orðum Krists: „Sannleik-
urinn mun gera yður frjálsa“, en akki
hópsannleikur, framsækinnar stéttar
og hinnar sósialistísku verkalýðsstétt-
ar í m-un ríkara rnæli en nokkurrar
annarrar stéttar í sögunni“, eins og
Brynjólfur Bjamason túlkar þessa
sömu tilvitnun?
Það eru aðeins sannindi, sem eiga
við um hópa, mergðina, hvort sem um
dauðar agnir er að ræða eða jafnvel
mannhópa sem fjallað er um á haig-
fræðlegan hátt.
Á slíkan hátt er ekki hægt að fiara
með mál einsbak-lingsins, og það má
furðu gegna, hve oft menn leyfia sér
að taka hópmeðaltöl af einu eða öðru 1
eðlis-fari einstaklinga. Slik meðailtö4
segja nákvæmlega ekki neitt. Það eru
engar persónur til, sem þau eiga ör-
ugglega við.
M annfræðin (anthropology) er
\að vísu ekki gömiull vísindagrein, en þó
hefur fengizt vitneskja um vissa þætti
hennar, sem segja s-ína s-ögu. Fyrir fiá-
um árum ritaði þekkbur lífefnafræðinig
ur, J. W. Rogers, athyglisverða grein 1
„Scienoe in Pro^ress“ um efna-fræðiileg
eink-enni m-annsins. Þetta er að vísu
sérhæfur þáttur í mannfræðinni, en
hann leggur þó mikilvæg lóð á vogar-
skálina til þefcki-ngar einstaklingseðiis-
ins og breytileika þess.
Til meðferðar voru va-ldir 13 einsfaik
lin-gar, all'.ir af handahófi nema tveir,
sem voru eineggja tvíburar. Síðain voru
ákveðin yfir 30 atriði sem öll mátti
mæla efnafræðilega, sölt og lífræn efni,
1 blóði og víðar, úr hverjum einstak-
lingi. Kom þá á daginn, að magn þess
arar efnaatriða var hið óreglulegasta og
meðaltöl innan flokka áttu ekki við
nokkurn einstakan. Líkastir voru ein-
eggja tviburarnir, svo að af bar, enda
er það skiljanlegt.
f rökrænni hugsun hefur þess gætt
einna mest til sköpunar reglu að
forðast undan'tekningar, en í mannfræð
i-nni eru þær einmitt að-a-latriðið, þvl
þar er ekki um annað en „undantelcn-
ingar“ að ræða.
Það er því vissuilega ekki rétba teið
in til hjálpar mannkyninu í einlhverju
atriði að hópa það mjög í filokka og
máski uppskera einhverjar meirihluta-
samþykktir eða Egilsstaðiasamiþykktir
um málefnin. Það verður sami-n regla
Framh. á bls. 54.
Albert E instein
38. tbl. 1964
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 49