Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1969, Qupperneq 8

Tungl á fyrsta kvariili, í svipaðri afstöffu til sólar og þann dag,
þegar fyrsta lending manna er áformuð (20. júlí). Örin vísar á
fyrirhugaffan lendingarstað í „Hafi róseminnar“ (Mare Tranquilli-
tatis).
MENN Á TUNCLINU
geimnium. Hin sérstöfcu loftnet
(útvarpsisjónaukar) sem notuð
eru, eru svo næm að athuganir
geta truflazt af veikustu út-
varpssendistöðvum, jafnvel
þótt þær séu himum megin á
hnettinum. Fyrir skömimu
þurfti að framkvæma mjög mik-
ilvæga athugun í útvarps-
stjömustöð í Ástralíu. Áður en
mælingamiar skyldu hefjast
varð að útvarpa endurteknum
aðvörimum frá öllum helztu út-
varpsstöðvum álfummar til þess
að tryggja það að hvergi yrði
kveikt á senditæki á þeirri
bylgjulengd sem nota átti. Til-
raunin heppniaðist, en þessi
saga sýnir vel, hvaða vanda er
við að etja. Sjónvarps- og út-
varpsstöðvar krefjast nú uim-
ráða yfir sífellt fleiri bylgju-
lenigdum, og þau bylgjusvið
þrengjast ört sem útvarps-
stjörn<ufræðingar fá að halda
ótrufluðum með alþjóðasam-
þykkt. f»róun útvarpstseknimm-
ar, sem fyrst opnaði þen/nan mik-
ilvæga þekkingarglugga að al-
heiminum, er nú sem óðast að
loka honium aftur.
Það er því ekki að ástæðu-
lausu, að rannisóknairstöð á
tunigliniu er óskadraumur
margra st j örn/uf ræðiruga. Þar
myndu þeir vera lauisir við öll
þau vandamál sem hér hafa
verið talin. Því hefur verið
spáð, að komiamdi kynslóðir
mu'ni eiga erfitt með að skilja,
að menin hafi getað öðlazt
nokkra verulega vitmeskju um
alheiminn meðan þeir voru
bumdnir við athuganir á jörðu
mðri. Með atlhugumaristöð á
tunglinu gera menm sér meðal
aninars vonir um að fá endan-
legt svar við jafn miikilvæguim
spurningum og þeim, hvort al-
heimurinm sé í raum og veru að
þenjast út, og hvort hanm sé
óendanlegur eða ekkL
HIMINNINN, SÉB FRÁ
TUNG1.INU
Sólarhringurinn á tunglinu
er naerri því þrjátíu sinnum
lengri en á jörðinni, svo að
hver dagur stenduir í hálfan
mánuð og nóttin í jafnlangan
tírna. Sóliin tnuifilair etoká gtjönmu-
athuganir á daginn; ekki þarf
annað en slkyggja með hönd
fyrir sólu til að sjá aragrúa
stjarna á biksvörtum himnin-
uim. Bæðl sól ag stjörniux skiúnia
tvöfalt skærar en hér á jörð-
inni. Jörðin verður mjög áber-
aindii á hLmininiUim; hiún mium sýn-
ast fjórfalt breiðairi en tunglið
sýnist frá jörðinni, og veita
margfalt betri birtu á nóttinni
en tunglskinið gerir hér. Jarð-
skin á tunglinu verður ef til
vill þægilegri vinnubirta en
sólskinið á daginn. Séð frá stöð
á tunglinu mun jörðirj alltaf
Ihia/idiaist á svipuðum staJð á hiimm-
inuim, en roikika þar til og frá
í mánaðarlegri sveiflu. Jörðin
imum sýma kvairtiliaskiiipti likt og
tunglið séð frá jörðinni. Við
sólsetur á tungUnu verður jörð
á fyrsta kvartili (vestri helm-
ingur upplýstur). Uim miðnætt-
ið, viíku seinna, verður jörðin
„ifuíE“ og þá björtust. Við sóUiair-
upprás ven'ður hún svo á síðasta
kvamtifti (eystri hekn'injgiur upp-
lýstur).
Þar sem jörðin er svo stór
á himninuim frá tunglinu séð,
veirður tiltölulega algengt að
sóUn gangi baík við hana og
myilkvist. Slilkir sólmyrkvar
verða stórfengleg fyrirbæri
seim geta varað í nærfellt þrjár
stundir. Þeir munu sjást allt
upp í þrisvar á ári frá hverjum
athugunarstað á tunglinu.
Með því að skyggja fyrir
sólkringluna verður hægt að
sjá eldipaíuiðia sólstrctoa sem
teygjast út frá yfirborði sólar,
svo og perjuhvíta sólfcórónuna,
þennan ofsaheita gakhjúp, sem
umlykur sólina og teygir fín-
gerða geisla langt út í geiminn.
Hvort tveggja mun sjáist fyrir-
hafnarlaust rétt fyrir sólarupp-
komu eða eiftir sólarlag, þegar
sólkringlan sjálf er neðan við
sjóndeildarhring. Á jörðinni
hafa menn aðeims séð slílka
sjón í örfáar mínútur í einu við
sóimyr'kva, meðan tunglið hef-
ur skyggt á sólkringluna og
himinninn hefur verið nægi-
lega dimmur. Stjörnuíræðing-
ar bafa eytt miklum tíma og
fyrirlhiöfin í leiðainigra til fjiar-
lægra staða, þar sem sól-
myrfcva hefur verið að vænta,
til þess að geta gert mælingar
á þessum fyrirbærum í fáein
augnabillk. Á einum degi á
tunglinu verður unnt að gera
meiri athuganir á sólfcórón-
unni en allar þær sem gerðar
hafa verið á jiörðiu iniiðri frarn
að þeim tírnia.
TUNGLSTÖÐVAR
EÐA GEIMSTÖÐVAR?
Tunglið er svo milklu efnis-
minna en jörðin, að aðdráttar-
afl þess er miklu minna en að-
dráttarafl jarðar; á yfirborði
tunglsins vega hlutir aðeins Ve
af því sem þeir myndu vega á
jörðinni, eins og áður hefur
verið vikið að. Undirstöður,
burðarbitar og festingar þurfa
því ekki að vera nænri eins
st'erkbyggð á tungliiniu og á
jörðinni, og hlýtur það að auð-
velda verulega uppsetningu
stöðva og tælkjia. Þetta á sérstalk-
lega við um sjónauika, bæði
Ijóssjónauka og útvarpssjón-
autoa, þar sem lögunin verður
að haldast nákvæmlega rétt,
hvernig sem tækjunum er snú-
ið. Hiin mlikila þyngd stórra ajtón-
auka á jörðinni hefur löng-
um verið erfiðasti þröJkuldur-
inn í vegi fyrir simiði þeirra og
þróun.
Nú mun einhver spyrja,
Ihvers 'vegnia hezta laiusnim sé
að fara til tunglsins, hvcwt efcki
sé enn betra að setja 'uipp stöðv-
ar og Simíða sjónauka í fuil-
komnu þyngdarleysi. t.d. í
stóru geimislkipi á braut um
jörðina. Það er rétt, að rann-
sóiknanstöð í geimnum hefur
margt til síns ágætis og gæti
að ýmisu leyti keppt við stöð á
tunglinu. En ef stöðin á að vera
mönnuð hafur það áberandi
koKti, bæði liflfræðiliega og sái-
fræðilega, að mennirnir hafi
fast land undir fótum og finni
þyngdarálhrif, þótt það sé í
minna mæli en þeir eiga að
venjaist á jörðinni. Úti í geknn-
itum má líkjaiefltiir þymgtdiamáíhriif-
um með því að láta gekmstöð-
iinia smiúaisi, en sá aniúndmgiur
þarf að vera ndkkuð hraður og
myndi valda erfiðleilkum við
athuganir. Smíði stöðvar í
þyngdarleysi, þótt framfcvæm-
anleg sé, er lífca að ýmisu leyti
erfitt vehk.
Síðast en eklki sízt eru lílkur
á því að tuiniglið búi yfir mýtdtlieg-
um bráefnum til stöðvarrekst-
urs. I því sambandi má ekki
gleyma sjálfum jarðveginum,
sem sennilega verður hið þarf-
asta byggingarefni. Framtíðar-
stöðivar á tiumigliiniu verða liflc-
lega að miklu leyti niðurgrafn-
ar til varnar gegn hættulegri
geislun og hugsanleguim loft-
steinum, og eins tii að minnka
lítourniar á snögigri lofttæmdinigiu
ef byggingar Skyldu bresta.
Einnig að þessu leyti hefur stöð
á tunglinu mikla kocsti fram
yfir stöð í geknnum.
EFNAVINNSLA
Á TUNGLINU
ÍRiökijn sem miæla með þvii að
reisa rannsóiknarstöð á tungl-
inu eru svo margþætt, að eng-
inn efi er á því að slífcri stöð
verði komið upp fyrr eða síð-
ar. Hversu vel það gengur, og
hvert framihaldið verður, fer
mjög eftir því, hvaða hráefni
er hægt að fá á tunglimi sjálfu.
Ef sífellt þarf að sækja birgðir
af öllu tagi til jarðarinnar, mun
verkið saekjast seint og verða
óhemju kostnaðarsaimt.
Það efni sem mest ríður á
að finna er hvoifci gull, plat-
ína né úran, heldur vatn. Vatn
er ekiki aðeins nauðsynlegt til
HífsviðuErværiis í sjáJifu sér, heM-
ur eru frumefnin sem vatnið
er myndað úr, vetni og ildi,
hið ákjósanlegasta eldsneyti
fyrir eldf laugar og rafgjafa.
Ildið (súrefnið) er jafnframt
nauðsynlegt til öndunar. Að
vinna ildi úr bergtegundum
er hugsanl'agt, enyrði uimiflamigB-
milkið og enfitt fyrirtætoi. í
sbutitiu máli sagit er vabnáð svo
mltoilvægt afnL að það eitt
myndi að verul’egu leyti leysa
þörf manna á tunglinu fj'rir
hráefni.
Hvaða llkur eru þá á því að
vatn finnist á tunglinu? Ýms-
ir tunglfræðíngar haía lengi
verið þeirrar akoðunar að vatn
hafi einhvern tíma runnið á
yfirborði tunglsins. Máli sínu
til stuðnings hafa þeir bent
á sénkeninilega farvegi og önn-
ur merfci um yfirborðsvatn.
Þessi vegisuimimerki eru að vísu
ekki mjög áberandi, en þau
koma greinilega í ljós á nýj-
uim myndum sem tetonar eru
Skamimt frá yfirborði tungls-
ins. Hvort vatn hefur runnið
þarna veit enginn enn með
vissu. En ef svo reynist, eru
miestar lítour til að það hafi
gerzt fyrir æviallönigu, meðiam
tunglið var á bernskuslkeiði og
ha.fði enn verulegt gufuhvolf.
Við núverandi kringumstæður
gæti vatn alls akki haldizt á
yfirborði tunglsins, nema það
væri í föstu ástandi (ís) og þá
þar sem sól nær ekkd til. (í
loftleysi tunglisins myndi ís
ekki bráðna í sólsfcini, heldur
gufa upp og hverfa.) Gizkað er
á að 1/200 af yrirborði tungls-
ilnis sé aflltalf í ákuigga, en stougga-
svæðin eru aðallega í dældum
við heimiSkautin. Á þessum
akuggaisvæðum. telja sumir að
£s gæti jainvel safnazt fyrir
hægt og hægt vegna aðvífándi
vatmissam'aiinidia úr örþuinnu liotflb-
inu.
Ef ís finnst við heimSkautin
yerðuir fyrsbu ranmsóikiniairstöð-
ininí uigigliaiuiat valinin sbaðiur við
amtniað hvort stoauitið, enidia þótít
það toosti miuin mieira eldisoeybi
aið lenida 'geknskiipum þar, og
sttaðiurimn værti edinmdig ólhieppi-
leigri tifl. stjömuifiræðiilegra at-
hugana. Sé hins vegar enginn ís
á yfirborði tuniglsinB, yerðlur aið
kanna þann möguleitoa að ís
eða jaifnvel vatn sé að fínna
undir yfirborðinu. Áður hefur
verið minnzt á þá hugmynd að
verulegt magn af ís hafi verið
í tunglinu þegar það myndað-
iist, og síðan leitað upp á við
og my.jdiað ísskjöld uind'iir yfir-
borðinu. Yfirborðsefni tungls-
ins eru afar hitaeinangrandi,
svo að sólarhitanis gætir aðeins
í þunnu lagi. Með timanuim
myndi ísúkjöldurinn smám
saman gufa upp og tapast frá
tunglinu, en hve langan tíima
það tæki, og hvort eitthvað
kynni að vera eftir, eru um-
deilanleg atriði.
Ef leit að ís eða vaibná ber
enigan áranigur, ier enin sá mögiu-
leiki fyrir hendi að vinna úr
bergi tunglsins vatn sem þar
kann að vera bundið í efna-
samböndum. Áður en sú erfiða
leið væri valin yrði að lí’kind-
um kannað hvort um út-
streymi lofttegundia e.r að ræða
á takmörkuðum svæðum, en
þar gælbi fenigizt yerufliegt majgn
vatnsgufu auk annarra gagn-
llegra efna. Leitin að slíku út-
streymii myndi fyrst beinast að
þeim stöðum þar sem óstoýrð
ljósfyrirbæri og mistur hafa
oftast sézt frá jörðu.
Við stöðvanrelkstur á tungl-
inu verður kjarnorka sennilega
notuð þegar fram í sætoir.
Vinnsla hráefnis (úrans) kem-
ur þó varia til greina, því að
það yrði tiltölulega ódýrt að
flytja það litla magn sem
þynfti frá jörðinni. Við verk-
legar stórframtevæmidiir verð'ur
þörf sprengiefna í stórum stil,
og þar sern ■fl'U'tnli'nigair flrá jörð-
inni eru dýrir er hugsanlegt að
kjamorkusprengjur yrðu fyrir
valinu, þótt notkun þeirra á
buinigliiiniu hiaifi í bná'ð'i'na verið
fyrirbyggð með stórveldasamn-
ingum.
Framll'eilðsla Æasðluaflnia á bumigfl-
inu hefur O'ft verið rædd í siaim-
bandi við flramtíðarstöðvar þar,
en etoki er Ijóst hvaða leið
verður endanlega valin. Rækt-
un jurta í eins konar gróður-
húsum er augljós leíð, en saim-
setning fæðutcgunda úr undir-
stöðuefnum virðist einnig
koma til greina. í fyrstu verð-
ur þó aðaláherzlan lögð á að
emdiuinný'tia þær .birgðiir sem
faiúð er með frá jörðu.
LÍF A TUNGLINU
Eins og flrá hefur verið úkýrt
í fréttum, er ætlunin að ein-
angra fyrstu tunglfarana
vendilega, fyrst eftir að þeir
koma til jarðar aftur, meðan
gengið er úr ákugga um að þeir
beri efeki með sér einhverjar
óþaklktar smásæjar Hfverur
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. júiM. 1969