Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Blaðsíða 5

Formanna-
vísur
frá Kópanesi að
Austmannsdal
í Arnarfirði
FYRRI HLUTI
(L/
Formannsvísur þær, seon
hér fara á eftir, hefi ég séð í
þremur handritum. Ber þeim
öllum saman um, að þær séu
ortar af Guðrúnu Jónsdóttur,
sem oft var kennd við Stapa-
dal í Arnairfirði. Hún var fædd
um miðja átjándu öld á Vatns-
dalsbökkum. Ólst hún þar upp
hjá föður sínum Jóni Ulfssyni,
en fór svo með honum að Ósi í
Mosdal í Arnarfiréi. í»ar hætti
Jón faðir hennar búskap og
fluttist á Barðaströnd. En Guð-
rún giftist og bjó um hríð á
Ósi, unz hún missti mann sinn.
Flutti hún þá að Stapadal í
Arnarfirði, til Jóns Bjarnason-
ar hneppstjóra. Tók hún sér
þar dvöl sem „próventukona"
Þar var hún samfleytt í 25 ár.
Með Jóni fluttist hún þá í
Hringsdal í Amarfirði og dó
þar um 1850, en jörðuð á Álfta-
mýri.
Guðrún var kunn um Vest-
firði fyrir gáfur og þótti val
skáldmælt. Um hana orti
Bjarni Þórðarson skáld á
Siglunesi á Barðaströnd þessa
vísu:
„Mestur vandi Sóns um sjá
sýnir andann ríka;
Vesturlandið ekki á
eyju banda slíka1'.
Það er vissa fyrir því, að
Guðrún hafi ort mikið af ljóða-
bálkum og lausavísum. Margt
af þessu er algerlega glatað, en
sumt er varðveitt í handritum.
Má t.d. rrefna það, að á Lands-
bókasafninu eru til: „Rímur Af
Bragða Mágusi Jarli“, sem hún
hefir örugglega ort. Þessar rím-
ur e<ru skrifaðar á árinu 1843
og fullyrt, að þær séu með eig-
in hendi skáldkonunnair. Þótt
hún sé sennilega á níræð-
is aldn'i, þegar hún skrifar þess
ar rímur, er höndin styrk.
Þessar rímur eru afar langar
og því mikið verk. En hún
virðist hafa verið afkastamikil
á sviði skáldskaparins. Hún
var gáfuð, orðsnjöll og kunn-
ug ýmsum kenningum, sem al-
mennt voru notaðar í rímna-
kveðskapnum. Sjálf mun hún
hafa gert fremur lítið að því
að búa til kenningar. T. d. virð-
ast þær kenningar, sem hún
notar í Formannavísunum, yf-
irleitt vera aðfengnar. En hún
er snjöll að nota þær.
Gaman væri að eiga orða-
lykil yfir kenningarnar í For-
mannavísunum. Ef til vill verð-
ur einhverntíma gerður slíkur
orðalykill.
í stað þess að gera slíkan
orðalykil, hefi ég leitast við að
fá u pplýsingar um þá for-
menn, sem nefndir eru í vís-
unum. Þar hefi ég orðið að
njóta aðstoðar margra Arnfirð-
inga og skal ég nefna aðeins
fáa þeirra sem dæmi um það,
hvert leitað hefir verið upp-
lýsinganna: Ingivaldur Niku-
lásson fræðimaður, Guðmund-
ur V. Jónsson, fyrrv. skip-
stjóri, Samúel Jónsson listamað-
ur, Þórður Njálsson bóndi, all-
ir í Arnarfirði.
Nokkuð greinir á um það,
hvenær þessar vísur muni vera
ortar. Sighvatur Borgfirðingur,
hinn kunni fræðimaður, segir
þær ortar 1791, en t.d. Ingi-
valdur Nikulásson fræðimaðuir
telur þær ortar nokkru síðar.
Við samanburð á handritunum
verður vart nokkurs orðamis-
munar í sumum vísunum. Eftir
því, sem ég hefi kynnt mér,
virðist handrit Ingivaldar bezt,
svo að ég mun fylgja því að
mestu.
Eg vil svo geta þess, að við
leit mína að upplýsingum um
þá, sem í rímunum eru nefnd-
ir, hefi ég stuðst mikið við
kirkjubækur, en þær eru víða
illa farnar, einmitt frá þessu
tímabili, svo að ekki er unnt
að lesa sum nöfnin þar. Samt
hafa þær orðið mér að öðru
jöfnu til mikillar hjálpar, þar
sem þær eru greinilegar.
Skal iíú tekið til við vísurn-
ar. í þeim er fólginn mikiil
fróðleikur um arnfirzka sjó-
menn frá löngu liðnum tíma. En
víst er um það, að margir Arn-
firðingar, bæði heima og heim-
an, eiga sér forfeður meðal
þeirra, sem í vísunum eru
nefndir.
Gríðar hvessir gustur nú
geð af sessa láði,
Úrnis-messu byrjar brú
brag í vessa ráði.
Firða snjalla í fræði skal
fingramjalla-selja
formenn allt úr
Austmannsdal
að Kópfjalli telja.
Skúli arfi Guðmunds glaður
græðis-tarfi stýrir,
í formannsstarfi fullhugaður
fróns um karfamýri.
Skúli Guðmundsson bjó á
Neðrabæ í Selárdal,, og var
kominn þangað með foreldrum
sínum frá Uppsölum í Selárdal.
Hann tók við búi á Neðrabæ
1791, en fluttist að Holti í
Fífustaðadal 1794. Hann kvænt
ist fyrst Guðríði, dóttur Odds
bónda Magnússonar að Holti í
Fífustaðadal. En hann missti
hana eftir fremur stutta sam-
búð. Skömmu síðar kvæntist
hann Ingibjörgu, systur Guð-
ríðar. Skúli var smiður og sjó-
sóknari mikill. Hann var
hreppstjóri í Ketildölum.
Hann var fæddur að Uppsöl-
um í Selárdal um 1763, en dó
að Holti 25. maí 1840. Síðustu
ár ævinnar var hann blindur.
Dröfn ósmá þó drífi fley
dælu á með hölum,
hefring bláan hræðist ei
Hallur frá Uppsölum.
Hallur Hallsson var mikill
sjósóknari og hinn mesti dugn-
aðarmaður í hvívetna. Hann
bjó fyrst að Uppsölum í Sel-
árdal, en fluttist síðan (líklega
1794) að Neðrabæ, en síðast
að Skeiði í Selárdal. Hann átti
'fyrir konu Ingveldi Guð-
mundsdóttur, systur Skúla í
Holti. Hallur og Ingveldur áttu
m.a. þessi böm: Guðrúnu, Guð-
ríði og Hall.
I»ó æsi vimur Ægis-kvon,
éls að kima væðist,
Jón frá Rima Sigurðsson
svaltcigs brim ei hræðist.
Jón Sigurðsson býr að Rima
í Selárdal árið 1790, ásamt
konu sinni Halldóru Þorsteins-
dóttur og börnum þeirra
Bjarna og Guðrúnu. Þá er Jón
51 árs.
Helgi á Skeiði flýtir för
fram á reiðavalinn,
handagreiður hleypir knör
hlés um breiða salinn.
Helgi Björnsson er 57 ára
1790. Þá býr hann á Skeiði með
konu sinni Guðrúnu Þorkels-
dóttur (49 ára) og börnum
þeirra Jóni og Þórdísi.
Frá Kirkjubóli bóndinn Jón,
bör orms-stóla mætur,
súðaljón (hjól?) um fiska
frón
frægur róla lætur.
Hér mun vera átt við Jón
bónda á Kirkjubóli í Fífustaða-
dal, föður Þorsteins á Kirkju-
bóli, föður Guðmundar smiðs á
Fífustöðum og Skeiði. En sá
Guðmundur var faðir Guðríð-
ar á Sveinseyri í Tálknafirði,
sem gift var hinum kunna at-
orkumanni Guðmundi Jónssyni
hreppstjóra.
Ég hefi talið formenn frí
flóðs við svalar bríkur
í Yztadal, og annað því
óðarhjalið víkur.
Sperðlahlíðar-Sigurð senn
sels um víða jörðu
mega lýðir líta enn,
létt sá kvíðir hörðu.
Sigurður þessi hefir verið
bóndi í Sperðlahlíð í Suður-
fjörðum, ásamt Bjarna nokkr-
um, árið 1789, en árið 1790 er
aðeins Bjarna getið sem ábú-
anda, en ekki Sigurðar. En svo
á árunum 1791 og 1792 er Sig-
urður talinn í Sperðlahlíð, en
búlaus, þar nefndur Sigurðs-
son. Þar virðist hann vera allt
til ársins 1794, en þá er Sig-
urður Sigurðsson talinn í
Trostansfirði. Þar er hann tal-
inn síðast 1820. Hann bjó á
714 hundraði. Eftir það finnst
hann hvergi í bændatali Suð-
urf j arðahrepps.
Af Krosseyri Ólafur
álmafreyr, með skyndi
áfram keyrir óliræddur
áls um leira strindi.
Olafur Bjarnason var orð-
inn bóndi á Krosseyri í Suð-
urfjarðahreppi 1788, en síðast
er hann talinn þar 1812.
Trostansfjarðar-Bjarni þrátt
bárujarðar dýri,
geyst við harðan gjóluslátt
gautur barða stýrir.
Bjarni Bjarnason var bóndi
í Trostansfirði 1789—1820. En
1821 er Sigríður Bjarnadóttir
tekin þar við búinu. Er ekki
fjarri að álíta, að hún hafi ver-
ið dóttir hans.
Af Fífustöðum seggir sjá
sílatröðum nærri,
Sigurður löðurs-essi á
elfu-röðull fjærri.
Mun vera Sigurður Jónsson,
sem 1790 er bóndi á Fífustöð-
um. Kona hans er Guð-
rún Magnúsdóttir, en börn
þeirra, sem nefnd eru: Nikulás,
Guðrún, Vigdís, Halla og Sig-
urður.
Er Guðmundur einn í för,
áls á grundu hýrir,
Björns er kundur klóta bör,
kólgu-hundi stýrir.
Guðmundur Björnsson bóndi
í Reykjarfirði í Suðurfjarða-
hreppi er kominn þangað 1788,
en er talinn þar seinast 1802.
Magnús býr í Skógum skýr,
skatna dýra jafni;
ellin lýr, en ekki flýr
elds þó hlýri dafni.
Ekki hefi ég getað aflað mér
neinna upplýsinga um þennan
Magnús. — Þess má geta, að
Sighvatur Borgfirðingur bætir
inn hér á undan þessari vísu,
sem vel virðist eiga heima þar:
Magnús arfi mætur Jón
mikið þarfur Hvestu,
ránarkarfa á reyðarfrón
rær með starfi beztu.
Um Jón þennan hefi ég ekki
getað aflað upplýsinga.
f Miðdal ég minnist á
menn við svalið hranna:
Andrés halur Feigsdal frá
flæðarvalinn kanna.
Andrés Jónsson, 44 ára, er
búandi í Feigsdal 1790. Kona
hans var Setselía Einarsdóttir.
Sonur þeirra er talinn Bjarni.
Ingimundar mögur snar
Magnús, þundur skjalda,
lætur skunda mastra mar
á máfagrundu kalda.
Ingimundur dvaldi um skeið
á Gróuhólum í Bakkadal og
kvæntist þar Ingigerði dóttur
Gissurar, sem þar bjó lengi.
Ingimundur og Ingigerður
fluttus't síðan að Feigsdal, og
munu búandi þar, þegar vís-
urnar eru ortar.
Frá Dynjanda djarfur Páll
drafnarbrandi stýrir,
góins landa grér forsjáll
greitt um Vandils-mýri.
Páll Jónsson bjó lengi rausn
arbúi á Dynjanda. Kona hans
var Ingibjörg Jónsdóttir. Dótt-
ir þeirra var Þorbjörg, kona
Símonar Sigurðssonar, en þau
voru foreldrar hinna nafn-
kunnu Dynjandis-bræðra.
Eyjólf greina mætan má,
menntum hreinum safnar,
nesi Steina frægu frá
fer Ieið beina drafnar.
Eyjólfur Bjarnason var orð-
inn bóndi á Steinanesi í Suð-
urfjarðahreppi 1788, og bjó
þar síðast 1806, en fluttist þá
að Fossi í sama hreppi og bjó
þar til 1820 eða lengur. Eyjólf-
ur virðist hafa verið efnaður
bóndi, því að 1814 bar hann
hæsta útsvarið í Suðurfjörð-
um, 1 vætt og 37 fiska.
Fraimihald á bls. 9.
24. miaí 1970
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 5