Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Blaðsíða 12

um greiddum atkvæðum, en fundarstjóri
tók fram að allt sem gerðist á fundinum
væri trúnaðar- og leyndarmál.
A miðstjórnarfundinum 15. febr. er
ekki laust við að gæti nokkurs kvíða:
þau tíðindi hafa gerzt, að Hannes Haf-
stein fór utan með Botníu daginn áður.
„Þótti líklegt að hann mundi hafa farið
til þess að taka við ráðherradómi.
Samþykkt að senda Krieger (kon-
ungsritara) skeyti, þegar Botnía er
farin frá Seyðisfirði, um að allur flokk-
urinn hafi fallizt á framkomu ráðherra
í ríkisráðinu 30. nóv. f.á." Ólafur
Björnsson gat þess að þetta hefði þeg-
ar verið símað til Politiken, og var þess
þá óskað að það yrði einnig símað til
Tidens Tegn.
Síðan dregur ekki til tíðinda fyrr en
9. marz þetta sama ár. Þá er fundur
haldinn í flokksstjórn Sjálfstæðis-
flokksins og þess getið að svohljóð-
andi skeyti hafi borizt Einari Arnórs-
syni, Guðmundi Hannessyni og Sveini
Björnssyni: Pursuant to his Majesty's
most gracious order I hereby invite
you to come as the King's guest to
Copenhagen if possible at the first sail-
ing opportunity as the King wants to
ask your advice as to the political
states in the isle of Iceland. Krieger,
secretary to the King. (Á íslenzku:
Samkvæmt allra náðugustum fyrirmæl-
um hans hátignar býð ég yður hér með
að koma sem gestur til Kaupmanna-
hafnar, ef mögulegt er með fyrstu
skipsferð, þar sem konungur óskar að
spyrja yður ráða um stjórnmálaástand-
ið á eyjunni íslandi. — Krieger, ritari
konungs.) Var skeyti þetta rætt á fund
inum og því næst var þessi ályktun
samþykkt: „Miðstjórnin ályktar að lýsa
yfir því, að hún lætur það alveg í sjálfs-
vald sett þeim mönnum, er konungur
hefir boðið á fund sinn, til þess að
ræða við þá um pólitísk málefni fslands,
hvort þeir fara eður eigi, en finnur á
hinn bóginn ástæðu til að lýsa yfir
því, að þótt sú verði niðurstaðan, að
þeir þiggi boðið, þá hafa þeir þó
hvorki eina né neina heimild til að
semja um eitt eða neitt fyrir flokksins
hönd eða skuldbinda hann á nokkurn
hátt." Fundargerð þessi er skrifuð með
hendi Bjarna frá Vogi og undirrituð
af honum.
Þremur dögum síðar er enn haldinn
fundur í miðstjórninni og allir við-
staddir nema Skúli Thoroddsen. Fund-
arefni var bréf og drög að yfirlýsingu
frá Guðmundi Hannessyni, svohljóð-
andi: „Birting sú á fundarsamþykkt
Miðstjórnar Sjálfstæðisflokksins, sem
fram kom í „Vísi" í gær, er að mínu
áliti bæði stjórnmálaafglöp og fáheyrð
ókurteisi gagnvart þeim, sem fara á
konungsfund. Ég vil hvorki bera
ábyrgð á slíku né láta bjóða mér það.
Ég segi mig því úr flokknum. Virðing-
arfyllst, Guðmundur Hannesson." Og
bréfinu fylgir svohljóðandi skjal frá
Guðmundi Hannessyni: „Af gefnu til-
efni vill Miðstjórn Sjálfstæðisflokksins
lýsa yfir því, að hún er ekki mótfallin
utanför þingmanna á konungsfund og
að þeir Sjálfstæðismenn sem boðaðir
hafa verið utan, fara með fullt umboð
af hennar hendi til þess að leita samn-
inga og samkomulags við konunginn og
danska stjórnmálamenn. Að fundarálykt-
un sú sem birt var í „Vísi" og hefp'
komið fram opinberlega, stafar af mis-
skilningi. Tilgangur hennar var aðeins
sá að tryggja eldri flokksmönnum, er
heima sitja, fulla vissu fyrir því, að
þeirra ráða og umsagnar yrði leitað um
allt, er máli skipti, en opinberlega átti
hún ekki að koma fram.
Ef Miðstjórn vill gefa út svofellda
yfirlýsing skal ég, ef vill, taka úrsögn
mína aftur. G.H."
Að þessu vill miðstjórnin ekki ganga,
en samþykkir aftur á móti svofellda
yfirlýsingu: „Að gefnu tilefni lýsir
miðstjórn Sj álf stæðisf lokksins yfir því,
að yfirlýsing sú sem samþykkt var 9.
þ.m. á fundi hennar um utanför alþing-
ismanna flokksins felur eigi í sér neitt
vantraust á þeim og lætur þess enn-
fremur getið að hún aetlast til að þessi
skýring fylgdi, ef yfirlýsingin yrði birt."
Á næsta fundi, 31. marz, er lagt fram
símskeyti frá Sveini Björnssyni, Einari
Arnórssyni og Guðmundi Hannessyni til
Sjálfstæðisflokksins og er það svo-
hljóðandi: Eventually possible solution
Iceland minister express Icelandic point
of view Zahle damish. stop King
declares theoretical question shall
remain unsettled communicates Ice-
land no alteration resolution during
his govering time counsil negotiations
notified Danmark Zahles signature wire
express if acceptable. (Á íslenzku:
Lausn e.t.v. fáanleg, ef íslandsráðherra
lýsir áliti íslendinga og Zahle Dana
stop Konungur lýsir yfir að (form)-
fræðileg atriði skuli óleyst tilkynni fs-
land (að) engin breyting (verði) gerð
á ályktuninni í stjórnartíð hans. Niður-
stöður (af viðræðum í ríkisráði til-
kynntar (í) Danmörku, undirritaðar af
Zahle. Hraðsímið ef (þetta er) sam-
þykkt, þ.e. lausn er e.t.v. fáanleg á
stjórnarskrármálinu, ef ráðherra ís-
lands gefur út yfirlýsingu um umræður
í ríkisráðinu og Zahle gefur út yfirlýs-
ingu til Dana — og einnig ef fyrirvar-
inn er látinn standa óbreyttur í stjórn-
artíð Kristjáns X). Fundurinn samþykkti
að svara þessu skeyti stutt og laggott:
„We consider proposed solution unac-
ceptable", Centralcommittee Eggerz,
Krist j ánsson. (Á íslenzku: Við teljum
lausnina, sem stungið er upp á, óað-
gengilega. — Miðstjórnin (sign) Eggerz,
(Björn) Kristjánsson).
Næstu fundir flokksstjórnarinnar
eru ekki haldnir fyrr en þremenning-
arnir eru komnir aftur heim frá Dan-
mörku. Þá er kallaður saman fundur
um miðjan apríl „til að heyra mál
þeirra þriggja, sem verið höfðu kon-
ungsgestir. Sveinn Björnsson gat þess
í upphafi að tillögur þær, sem þeir fé-
lagar hefðu meðferðis, mætti eigi sýna
öðrum en þingmönnum og flokksstjórn-
armönnum, og gerði þá kröfu til fund-
armanna að þeim yrði haldið leyndum.
Var það samþykkt."
Þá las Einar Arnórsson tillögurnar
fyrir fundarmönnum.
En á næsta fundi óskar Björn Krist-
jánsson eftir því „að fá afrit af skjal-
inu, svo að unnt væri í næði að athuga
málið, áður en afstaða væri tekin til
þess." Einar Arnórsson taldi að þre-
menningarnir ,.yrðu þó að talast við um
það áður." Og enn er þjarkað um þetta
á næsta fundi. Þá spyr ráðherra „hvort
fengizt gæti afrit af tillögunum til þess
að senda þingmönnum úti um land." Að
því búnu gengu þrenvnningarnir á
eintal, en svöruðu svo þessari málaleit-
an: „Af því við játurn að orðalag standi
til bóta, viljum við ekki láte. fram 3kjal-
ið, en viljum láta í té yfirivsír.,. wm
hvað við teljum fáanlegt og hverju við
viljum ganga að."
Á næsta fundi (þá er FÁv., Arnórs.
son orðinn ráðherra) játa þremenning-
arnir aS tilboð þeirra fullnægi ekki
fyrirvaranum „og voru þá taldir þeir,
sem °kki vildu víkja frá honum, þeir
Benertlkt Sveinsson, Bjarni frá Vogi.
Björn Kristjánsson, Jósef Björnsson
Sig. Eggerz og Skúli Thoroddseri" Þre-
menningarnir voru þá spurðir. hvort
þeir 'iláu halda málinu til streitu, „en
kváðust eigi svara því að sinni."
Er nú um niál þetta fjallað fram og
aftur, en að þvi kemi. svo að Sigurði
Eggerz og Einai Arnórssyni lýstur
saman á fundi '¦ S.i:HMæðisflokknum,
sem haldinn var ! 1 kemislustofu (há-
skólans í Alþingi) 8. jfdi 1915. kl. 8
e.h. Sigurður Eggerz boðaði fmmvarps-
stuðningsmenn sína „til fundar við sig"
og sóttu fund bennan í upphafi 2'.',, en
vantaði Þórarin Benediktsson og Jón
Jónsson frá Hvanná, sem báðir komu
síðar."
„Sigurður Eggerz hóf umræður um
stjórnmálahorfurnar, talaði spaklega
um aðferð þremenninganna, að hún
hefði eigi verið svo sem vera bæri. Því
næst rakti hann skilmála staðfestingar-
innar (á stjórnarskrárfrumvarpi Al-
þingis) og sýndi fram á að þeir gengi í
móti skilyrði Alþingis.
Einar Arnórsson svaraði og rakti
skilyrðin frá sínu sjónarmiði.
Ræddu þeir þetta með sér langa
stund. Nokkrir aðrir tóku til máls.
Þau boð voru gjörð Einari Arnórs-
syni, að eigi skyldi gjöra neinar ýfing-
ar við hann, ef hann tæki við eftirfar-
andi þingsályktunartillögu, sem Sig.
Eggerz bar fram: „Alþingi ályktar að
lýsa yfir því, að það telur sig óbundið
af öðrum skilmálum fyrir staðfesting
stjórnarskrárinnar en þeim, sem felast
í fyrirvara Alþingis 1914."
Einari þótti þetta vera grímuklædd
vantraustsyfirlýsing og kvaðst eigi
mundu ganga að henni. Þó hafði Sig-
urður tekið fram að tillagan yrði eigi
borin fram sem vantraustsyfirlýsing.
Bjarni Jónsson frá Vogi spurði Einar
þá, hvort hann mundi eigi að henni
ganga, ef hún væri borin fram þegj-
andi, en honum gæfist kostur á að geta
þess, að hann skildi hana eigi sem van-
traust. Því neitaði Einar, en kvaðst
mundu ganga að því, ef framsögumaður
tillögunnar hefði slík orð um."
Geta má þess að fundi var fram hald-
ið næsta dag, en ekkert þokaðist í sam-
komulagsátt. En svo dregur til tíðinda
á fundi í Sjálfstæðisflokknum 9. júlí.
Þá var fyrst borin fram tillagan um
skilmála fyrir staðfestingu stjórnar-
skrárinnar, sem Einar hafði ekki viljað
sætta sig við á rökræðufundinum með
Sigurði Eggerz, og er hún samþykkt að
viðhöfðu nafnakalli. Já sögðu: Björn
Kristjánsson, Hjörtur Snorrason, Bjarni
Jónsson frá Vogi, Kristinn Daníelsson,
Hákon Kristófersson, Benedikt Sveins-
son, Sigurður Eggerz og Skúli Thor-
oddsen. Nei sögðu: Sveinn Björnsson og
Einar Arnórsson. Magnús Pétursson,
Karl Finnbogason og Karl Einarsson
greiddu ekki atkvæði.
„Þá spurði Sigurður Eggerz hvort
menn mundu vilja vinna saman. Einar
Arnórsson og Sveinn Björnsson kváð-
ust eigi geta unnið með þeim er sam-
þykkja vildu tillöguna. Gengu þeir þá
af fundi."
Meðan á þessum átökum stóð, hafði
Einar Arnórsson verið skipaður ráð-
herra. Það gerðist 4. maí 1915, en sama
dag var Sigurði Eggerz veitt lausn frá
ráðherraembættinu. Einar Arnórsson
taldi það meginhlutverk sitt að fá stað-
festingu konungs á stjórnarskránni og
koma fánamálinu í höfn. Og 20. júní
hlaut stjórnarskrárfrumvarpið staðfest-
ingu konungs sem jafnframt ákvað að
þríliti fáninn skyldi vera sérfáni is-
landa. Var þetta raunar hinn merkasti
afcburður, því aS meS staðfestingunni
var ij.'.a. gert ráð fyrir að konur fengju
kosningarétt og kjörgengi til jafns við
karlmenn^ Kosningaréttur færSist niSur
úr 30 árum í 25 ár, ráðherrum mátti
fjölga og tölu þingmanna breyta með
einföldum lögum.
f>að vekur athygli að Sjálfstæðis-
flokkurinn virðist ekki koma saman til
fundar fyrst eftir að Einar Arnórsson
tekur við ráðherradómi og konungur
staðfestir stjórnarskrána. Þremenning-
amir höfðu á fundi í flokkssrjórn
Sjálfstæðisflokksins 19. aprQ verið
spurðir að því, hvort þeir vildu „halda
málinu til streitu," en kváðust ekki
vilja svara því. Síðan er ekki haldinn
fundur í flokknum, ef marka má funda-
gerðarbókina, fyrr en 7. júlí, eða um
tveim mánuðum eftir að Einar Arnórs-
son verður ráðherra. Þá kallar hann
sarr.:-n á fund alla þá „er samvinnu
hðíðíi i fyrra og auk þeirra Jón Þor-
kelsson. Hafði verið ætlazt til að Sig-
urður Eggerz boSaði í félagi við Einar,
en fyrir misskilning fórst fyrir," segir í
*"'"- /
Sigurður Eggerz kemur heim af ko«
ungsfundi eftir að hafa sagt af sér rað"
herraembætti.
fundargerð þennan dag og má lesa m»[1
línanna, hvernig samkomulagið hefur
þá verið orðið milli þessara tveggJ
forystumanna Sjálfstæðisflokksins. ^
þessum fundi átti að reyna „að klja *
enda deilur manna," en ekki virðist Þ*
hafa leitt til neinnar jákvæðrar nw'
urstöðu. Síðan hittast þeir Sigurö«r
Eggerz og Einar Arnórsson gráir fy^1
járnum á fyrrnefndum fundi 8. júlí- y°.
í ágúst magnast svo deilurnar n11
þeirra og fylgismanna þeirra, að upP
úr sýður, eins og vikið verður að he
á eftir.
~k -k
Nú er að geta afstöðu Hannesaf
Hafsteins og þá með tilliti til Þe*
uggs, sem gætir á fundi Sjálfstæð1
flokksins 15. febr. 1915, þegar talað *
um að hann sé farinn meS Botnin
Seyðisfjarðar. Kvíði sjálfstæðismaiM^
yfir því, að Hanniesi imuni enai ^ el
sinni vera ætlað ráðherraembættio>
ástæðulaus. Konungur kvaddi na .*
einungis á fund sinn til að rseða
hann um lausn á stjórnarkreppunni.
almennt talið að það hefði verið veg^
ábendingar Hannesar Hafsteins, 5 ,a
konungur boðaði utan þrjá fyrrnefn ^
þingmenn úr meirihluta flokknum a .
þingi, þá Einar Arnórsson, oXí.
Björnsson og Guðmund Hanness •
Ekki þarf að lýsa því að megn óánSTgi5
ríkti í forystuliði sj álfstæSismanna v*
val þremenninganma, eins og fa^3y
má lesa út úr fundagerðunum ^VK MrP-
um tíma, enda hefur vafalaust m°r^tt
eldri stjórnmálakempum flokksins P ,f
fram hjá sér gengið. Kenndu n „
óánægðu Hannesi Hafstein um ao ^
ungur sneri sér ekki beint til "^j^fi
stjórnarinnar. Má vera að hann g
átt einhvern þátt í því, en þó «r, nj
að hann benti ekki á þreniennme
eins og síðar verður að vikið.
• •
Áður en lengra er haldið er
ástse'
«a
Aöur en lengra er naiaio <=•¦ - p3,
til að líta inn á fund sjálfstæðisrna^.jjj
meðan átökin voru hvað hörðust ^
þeirra tveggja fylkinga, seni
voru að riðla flokknum. aí
Jörundur Brynjólfsson er 86 ar ^
aldri og sá núlifandi fslendingur. ^
kvað lengst hefur fylgzt með og p
þátt í stjórnmálabaráttunni utan ^-
og innan. Eins og fram kemur af oJ.g-
bók Sjálfstæðisflokksins, er ^^'ljcsin*
inn þátttakandi í störfum «<? erp.
1915 og man vel atburði, enda mí0^^,
Um þessar mundir, og þó nokkru gjð
hafði hann gengið í verkamannai ^{(Si
Dagsbrún. Kaupamenn, sern ^^í.^i
unnið með að heyskap í Borgarf11
en
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS