Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1970, Side 29

Öldungurinn hélt til næsta
þorps og bað um næturskjól.
Þar var tekið vingjarnlega á
móti honum, honum var gefinn
matur og drykkur og mjúkt
rúm fil að hvíla í. Öldungurinn
bað húsfreyjuna: „Viltu gera
svo vel að fara og grennslast
um, hvað brúðkaupsgestirnir
hafa nú fyrir stafni.“
Konan fór, en kom óttafull
brátt til baka: „Komið og sjá-
ið! Allir brúðkaupsgestirnir
eru eins og dýr.“
Þorpsbúinn gekk út ásamt
öldungnum til að sjá þetta með
eigin augum. Þeir sáu úlfa, refi,
jarfa og önnur skógardýr
hlaupa út úr brúðkaupssalnum.
Engan mann var framar að sjá.
Allir höfðu breytzt í skógar-
dýr.
Bærinn og önnur hús tóku
að síga, þangað til þau hurfu
undir jörðina, og létu eftir sig
djúpar gryfjur. Ennþá eru
þrjár þeirra sýnilegar í
Karsamae.
Þar sem bærinn hafði staðið,
spratt upp lind. í henni vall
tært vín. Nágrannamir söfnuð-
ust um hana í stórum hópum.
Hver eys með byttunni? Hver
ber í grindinni? Hver er með
krukku? Það eru mennirnir,
sem safnast um vínlindina, eins
og flugur um hunang.
Stórbóndanum bárust fréttir
um hvað væri á seyði. Hann
sendi út verði þegar í stað, svo
að enginn næði framar í vín.
En öfundin hlýtur öfundarinn-
ar laun. Verðimir bragða á
víninu. — Eins og hvert annað
vatn! Stórbóndinn kemur og
bragðar á. Eins og hvert annað
vatn!
Upp frá þeirri stundu er
verðir voru settir við lindina
hjá Kársamáe, breyttist vín
hennar í vatn.
Verðirnir þurftu einskis
framar að gæta. Engum varð
neitað um vatn.
Þjóðsögn hermir, að vín komi
upp í Kársamae lind rétt sem
snöggvast á Jónsmessunótt, en
breytist aftur í vatn í sömu
svipan.
BRÚÐKAUPS-
GJÖF VATNS-
MÓÐURINNAR
Einu sinni sat fátæk seytján
ára stúlka á bakka vatns nokk
urs skammt frá ármynni. Hún
grét foreldra sina, sem nýlega
höfðu verið orpnir moldu, og
talaði við ástvini sína, er horfn
ir voru héðan úr heimi, um hve
erfiða daga hún ætti og að hús-
bóndi hennar og húsfreyjan
væru vond við hana.
Allt í einu leggur einhver
hönd á öxlina á henni. Hún lít-
ur við. Gömul, falleg kona, með
glóbjart hár og blá augu, í
dýrum klæðum stendur við
hliðina á henni. Hún er með
hvíta steina i svuntunni og seg .
ir, um ieið og hún brosir glað-
lega: „Hættu að gráta! Eftir
erfiða daga koma aðrir betri!"
Að þessu mæltu, lætur hún
steinana falla úr svuntunni í
skaut fátæku stúlkunnar og
segir: „Láttu þessa steina í fata
kistuna þína, en talaðu ekkert
um mig eða gjöf rnína. Maður-
inn, sem kemur á morgun að
biðla til þín, við hann skaltu
tala, og honum getur þú sýnt
það sem þú hefur fengið úr
svuntunni minni í dag!“
Fátæka stúlkan kemur ekki
upp nokkru orði, erí að lokum
hlær hún og segir: „Biðla?
Hver skyldi svo sem biðla til
min, sem er fátækra manna
barn?“
„Sjáðu til! Trúðu orðum mín
um — ég hef aldrei svikið
neinn," svarar konan.
Spyr þá fátæka stúlkan:
„Hvaðan ertu og hvernig get-
ur þú vitað um það sem við ber
eða ekki ber við á morgun?"
„Hver ég er og hyernig ég
geti vitað þetta! Þvi get ég
ekki svarað nú. En hvaðan ég
er? Ég er frá þeim stað, þar
sem sól, tungl og stjörnur lýsa
neðan frá og upp og toppar
trjánna og tindar fjall-
anna snúa niður. Þar sem ég
lifi á enginn erfiða daga, þar
erú engir vondir húsbændur
eða húsfreyjur, hvorki hiti né
kuldi, þar grætur enginn né
andvarpar."
„En hvers vegna komstu
hingað svo skyndilega til mín?“
spyr stúlkan, sem er nú ekki
lengur smeyk.
Ökunna konan hlær og segir:
„Ég kem frá þeim stað, sem ég
hverf nú aftur til “
Áð þessu mæltu hverfur hún
út í vatnið. Nú skilur fátseka
stúlkan hvernig i öllu liggur
og segir: „Svo þú ert þá Vatns-
móðirin!“ Hún hafði varla
mælt þessi orð fyrr en ókunna
konan var horfin. Stúlk-
an hefði mátt halda að allt
hefði verið draumur einn, því
að hugsanir hennar voru í ein-
hverju uppnámi að því er
henni fannst, en hvitu steinarn
ir í kjöltu hennar. voru órækt
vitni um, að allt þetta hefði
átt sér stað. Hér á strönd vatns
ins fundust engir steinar af
líku tagi, og frá himni höfðu
þeir ekki fallið.
Stúlkan flýtti sér heim og
lagði steinana ofan i kistu að
gamni sínu.
Daginn eftir kom ríkur
bóndasonur og bað stúlkunnar.
Hún mundi ekki i fyrstu við-
burðinn frá gærdeginum, en áð
ur en brúðguminn hélt heim,
sagði hún honum allt af létta
og leiddi hann að kistunni. Þeg
ar hún lyfti upp lokinu, var
kistan full til hálfs af silfur-
peningum. Brúðguminn féll um
hálsinn á henni og sagði: „Pen
ingar eru að vísu peningar! En
þá skortir mig ekki, auðæfi þín
gera mig ekki ánægðari en ég
er, en hver sem Vatnsmóðirin
vottar gæzku sína, er öðrum
mönnum betri. Manneskju af
þeirri gerð fylgir allt gott og í
höndum hennar vex allt og
dafnar.“
Orð brúðgumans sönnuðust.
Hjónin áttu góða ævidaga,
þeim heppnaðist allt og þau
urðu vellauðug. Fátæka stúlk-
an varð gjafmildasta og giað-
asta bóndakonan í öllu hérað-
inu. Hún hjálpaði öllum nauð-
stöddum, og engan sem bað
hana ásjár lét hún synjandi frá
sér fara. Fátækum börnum var
hún sem bezta móðir.
Jóhann
H j álmarsson
Framli. af bls. 13
(VI)
Ef ég ætti að nefna nýlega
skáldsögu, sem tekur trúarleg
efni tíl meðfgrðar, dytti mér
helst í hug Kristnihald undir
Jökli. Flestir munu þó vera
sammála um að þar er skrýtið
kristnihald á ferðinni, kenn-
ingar Jóns Prímuss fremur í
ætt við kínverskan taóisma en
íslenska lútersku. Engu að slð-
ur eru trúarlegar spurningar
bornar fram í þessari , skáld-
sögu Laxness.
Fyrstu vefk,- , Halldórs
Laxness voru innblásin af trú,
en með Vefaranum mikla frá
Kasmír virðist kristin trúar-
þörf hans úr sögunni og önnur
trú tekur við: sósialisminn.
Þannig hefur verið komist að
orði, að leið Halldórs hafi leg-
ið frá Guði til mannanna. Aft-
ur á móti er Ijóst, að með sósíal
isma Halldórs Laxness er loku
skotið fyrir trúarlegan sagna-
skáldskap á íslensku, merka
tilraun mikils rithöfundar til
að fjalla um yrkisefni, sem
freista sífellt með sama hætti
og áður, þegar önnur eru guf-
uð upp ásamt hverfulum tíma.
Hér verður' ekki reyrtt að
gera lítið úr þjóðfélagslegum
skáldsögum Halldórs LaXness,
knýjandi þörf rithöfundar til
að taka þátt í umræðu samtím-
ans. En litu ekki islenskar bók-
menntir öðruvísi út í dag, ef
Halldór Laxness hefði haldið
áfram á braut kaþólskrar
sagnagerðar? Væru ekki bók-
menntir okkar í nánari tengsl-
um við evrópskar bókmenntir?
Hefðu þær ekki traustari
grundvöll? Þetta eru aðeins
spurningar. Við verðum að
halda okkur við raunveruleik-
ann, enda þótt gaman sé að
hugleiða hvað hefði getað
gerst.
Miklar breytingar hafa orð-
ið á skáldsagnagerð Halldórs
Laxness á seinni timum.
Kristnihald undir Jökli er að
vissu marki verk nýs Laxness.
Sama er að segja um Innan-
sveitarkroniku, en í henni er
kristindómur tekinn til um-
ræðu og hún er öðrum þræði
helgisaga. 1 Innansveitar-
kroniku er lýst fólki, sem
kannski er eltki trúað í venju-
legri merkingu þess orðs. En
það virðir kris'tna trú og vill
ekki missa hana úr lífi sínu.
Um söguhetju sína Stefán
Þorláksson, kemst Halldór
Laxness svo að orði: „Þegar
hér er komið sögu get ég ekki
stilt mig um að ítreka það sem
fyr var sagt, að enginn vissi til
þess hér í sveit að Stefán Þor-
láksson hefði nokkru sinni
farið með gott orð í lifanda
lífi; prestur nokkur hefur sagt
við undirritaðan að Stefán
þessi muni hafa verið álíka trú
laus og Konstantín mikli sem
þó sannarlega bjargaði kristin-
dóminum. Að minstakosti
mundi enn sem komið er telj-
ast ofílagt að reikna hann með
trúarhetjum í Mosfellssveit.
Samt varð hann styrkari stoð
sönnum kristindómi í sveit þess
ari, mælt í krónum og aurum,
en flestir helgir menn vor-
ir urðu hvort heldur með þögl-
um bænahöldum eða háværum
sálmasaung eða laungum
prédikunum. Stefán Þorláks-
son mælti sumsé svo fyrir í
erfðaskrá sinni að fjái'munir
meiren litlir er hann leifði
skyldu gánga til þess að reisa
kirkju mikla og góða að Mos-
felli í Mosfellsdal, þar á rúst-
um fornra kirkna sem geyma
höfuð Egils Skallagrímssonar."
1 skáldsögu Guðmundar
Gíslasonar Hagalíns Márus á
Valshamri ög méistari Jón er
íjallað um missætti Márusar
bónda og Jóns biskups Vída-
líns, sem veldur því að hætt
er að lesa úr postillu meistar-
ans á heimili Márusar. En
hinn kappsami og mikilhæfi
böndi sættist að lokum við
meistara sinn. Hann les nú með
auknum álierslum þau orð
meistara Jóns, sem áður höfðu
ergt hann, svo að hann fleygði
frá sér postillunni: „Vík frá
mér, Satan, því að skrifað er:
Ðrottinn Guð þinn skalt þú til-
biðja og honum einum þjóna.
Nú er það öldungis ómögulegt
undir eins Guði að þjóna og
Mammoni. Viljir þú þar fyrir
að þitt hjarta sé Guðs musteri,
þá rek þú Satan út þaðan með
hans bölvaðri auraelsku ...“
Hagalín lætur nokkur inn-
gangsorð fylgja skáldsögunni,
þar sem hann gerir grein fyrir
verkinu. Orð Hagalíns eru at-
hyglisverð, og merk heimild
um þátt kristinnar siðaboðun-
ar á Isiandi. Hágalin segir:
„Þetta sögukorn gerði ég til-
raun til að færa í letur sum-
arið 1920, nýkominn heim úr
margi’a ára reiki um lendur er-
lendra tízkubókmennta. Þá fór
ég að svipast um i heimahög-
um og skyggnast eftir áhrifa-
völdum bernsku minnar og
hverjir hefðu reynzt því fóiki,
sem ég þekkti bezt og átti sinn
þátt í að móta mig varanlega,
traustastir leiðtogar í lífsins
stríði. Ekki komst ég langt
með sögukornið í það sinn, en
þar eð ég hef ávallt síöan
haldið við kynnum mínum af
meistara Jóni og hvorki gleymt
því, hver áhrif hann hafði á
mig í bernsku né reynslu minni
af áhrifum hans á gamla vini
mína, granna og sveitunga, hef-
ur söguefninu annað veifið
skotið upp í huga mínum, unz
ég í fyrra, þegar liðnar voru
þrjár aldir frá fæðingu
meistarans, tók á ný að færa
sögukornið í letur.“
Þó að saga Guðmundar
Gíslasonar Hagalíns sé verald-
legur skáldskapur er grunn
tónn hennar trúin á andlega
handleiðslu. Kristin trú er í
sögunni það leiðarljós, sem
jafnvel hinn sterki og stolti
maður, er býður höfuðskepn-
unum birginn, getur ekki án
verið. Márus á Valshamri og
meistari Jón er saga úr lífi
þeirrar alþýðu, sem Hagalín
þekkir einna best íslenskra
rithöfunda og hefur lýst af að-
dáanlegu innsæi í mannleg ör-
lög.
Þeir, sem álíta kristna trú
verðugt viðfangsefni i skáld-
skap, geta sætt sig við að enn
virðist hún helstu sagnaskáld-
um okkar áleitin.
Um trú í nýrri islenskrl
skáldsagnagerð þarf ekki mörg
orð. Um trúleysi sömu bók-
menntagreinar mætti skrifa
langt mál. Þó má geta þess, að
í nýrri skáldsögu eftir ungan
rithöfund, Eftirleit, eftir
Þorvarð Helgason, er sagt frá
ungum manni, sem freistar þess
að átta sig á sjálfum sér og um-
hverfi sínu. Undir lok leitar
hans „hrannast að honum vitn-
eskjan, sem fyrst hafði aðeins
verið grunur: héðán í frá yrði
hann sér meðvitandi um það,
að hvert augnablik lífsins
stæði hann óskýldur fyrir aug-
liti Guðs,“ 1 skáldsögu
Þorvarðar Helgasonar er -Guð
ekki dauður, eins og Nietzsche
boðaði.
Trúin er einkum voldugt afl
í verkum ljóðskáldanna. Ekk-
ert skáld kemst hjá því að
ver.k þess beri á einhvern hátt
merki kristninnar. Biblían er
enn sem fyrr bók bóka. Andi
hennar er alls staðar þar sem
göfug hugsun er hugsuð.
í ljóðabók sinni 1 sumardöl-
um kom Hannes Pétursson
fram sem guðleysingi. 1 bókinni
er ljóðaflokkur þar sem skáld-
ið hafnar kristinni trú. Aftur á
móti er ljóst af seinustu bók
Hannesar, Innlöndum, að barna
trú hans er lífseig. Kristileg
tákn öðlast líf í ljóðum skálds-
ins. 1 ljóði, sem nefnist Um-
hverfi, s-pyr skáldið spurning-
ar, sem löngum hefur haldið
vöku fyrir mönnum og felur í
sér svar, að því er mér virðist.
Þetta ljóð hlýtur að vitna um
endurkomu Hannesar til krist-
ins viðhorfs eða að minnsta
kosti trúarlegs:
Hve lengi get ég lofsungið
þessi fjöll
lofsungið þetta haf, þessar
eyjar og strendur
já menn og alla hluti sem huga
minn gleðja
22. desember 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 29