Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1987, Qupperneq 13

A U S T A N
U M
H E I Ð I
Að byggja upp
eða brjóta niður
Hitt má hverjum manni
ljóst vera, að lýðræðið
gjörir afar strangar
kröfur til allra borgara
um skipulega
umgengnishætti.
Einstaklingar, flokkar og
fylkingar mega
einfaldlega ekki ganga
nær hvert öðru en hóf
er að, ef lýðræðið á að
standast. Mikilvægast
alls er, aðiáður nefndir
farvegir hinna ýmsu
mála séu virtir að fullu,
að menn eigist lög við,
en láti það ógjört að elta
hver annan uppi á
víðavangi og knýja fram
ótímabær úrslit
ágreiningsefna að eigin
geðþótta fyrir opnum
tjöldum.
Eftir séra
HEIMISTEINSSON
M
argvísleg öfl togast á í mannheimi. Tvö eru
þeirra sterkust: Annað byggir upp. Hitt
brýtur niður. Manninum er eðlislægt og
áskapað að byggja upp. Markmið þeirrar
hvatar er að koma á skipulögðum samfélags-
háttum og efla „menningu“ í orðsins
víðtækustu merkingu. Uppbyggingarþörfín
leitast við að sigra glundroðann, sem að
öðru leyti einkennir tilveruna. Sá, sem bygg-
ir upp, stefnir að því að kveða niður
sundrungu og tvístring. í stað upplausnar
og örvinglunar vill hann renna stoðum und-
ir samheldni, festu og öryggi.
Góðir menn hafa löngum haldið því fram,
að grundvallareinkenni alverunnar væri sú
„regla", er birtist í gangi himintungla og
háttbundinni hrynjandi árstíðanna, að
ógieymdri þeirri nákvæmni og skilvirkni,
er prýðir sköpunarverkið allt, auga manns-
ins, stikil blómjurtar og atferli dýra, svo að
einhvers sé getið.
Viðleitni mannsins til að byggja upp er
í samræmi við þessa „reglu í alheimi". Upp-
byggjandinn er samverkamaður lífsins. Sá
sem trúir á Guð, áréttar síðast greinda setn-
ingu og segir: Uppbyggjandinn er sam-
verkamaður Guðs.
Tortímandinn
Gegn þeirri uppbyggingarhneigð, sem nú
var lýst, rís annað afl, er brýzt fram í sund-
urleitum myndum. Takmark þess virðist
vera að eyðileggja allt, sem upp hefur verið
byggt. Það biýtur niður skipulagða sam-
félagshætti og stefnir að því að tortíma
menningu. Glundroði er gleði þeirra, sem
haldnir eru þessari eyðingarfýsn. Upplausn
og örvinglun eru hamingja tortímandans.
Eyðingaraflið er andsætt ofanritaðri
reglu í alheimi. Það getur ekki talizt mannin-
um eðlislægt. Miklu fremur mætti nefna
það óeðli, enda vinnur það gegn lífínu og
leitast við að afmá lífíð. Eyðingaraflið er
blind og stjómlaus ónáttúra, sem að lyktum
ryður eyðandanum sjálfum úr vegi.
Sá, sem lýtur eyðingaraflinu, þjónar
dauðanum. Hann er samverkamaður mjrrk-
ursins. Ef þú byggir lífsviðhorf þitt á
Einar Jónsson: Úr álögum.
kristnum skírskotunum, munt þú ítreka hið
síðastnefnda og segja: Tortímandinn er sam-
verkamaður hins illa.
StríðOgFriður
Auðvelt er að finna framangreindum
ábendingum stað, ef einhver skyldi vefengja
þær. Líklegt er, að tuttugasta öldin hafí
augum litið umfangsmeiri uppbyggingu en
flestar aldir aðrar. Jafnframt hefur sama
skeið einkennzt af svo vitfírrtri tortímingu,
að litun mun að öðru eins í sögu manna.
Um margra áratuga bil hefur „menning"
verið efld með markvísari hætti en fyrr.
Alþýðufræðsla og hvers konar ytri umbún-
aður mannlegs félags haldast þar í hendur.
Samtímis hafa styijaldir afhjúpað óeðli
mannsins svo mjög, að undrun sætir. Hvort
tveggja á sér stað enn þann dag í dag: Þjóð-
ir heims leitast við að halda til haga þeirri
skikkan skaparans, sem bezt gegnir. Af-
vegaleiddir örvæntingarmenn styðja lífí og
reglu í skipulagslausum og ólinnandi hem-
aði og tortíma sjálfum sér um leið, vitandi
vits, ef um vit er að ræða í fari þeirra yfír-
leitt.
Heizta bjargræðið andspænis þeirri öldu
óskipulegrar eyðingar, sem birtist í hemað-
arátökum síðustu áratuga, er fólgið í
skipulögðum vömum. Hermdarverkamönn-
um og öðrum tortímendum verður því aðeins
haldið niðri, að fulltrúar uppbyggingar séu
sífellt á varðbergi og kappkosti að taka í
taumanna, hveiju sinni sem upplausnaröflin
fara á kreik.
Jafnframt hlýtur uppbyggjandinn ævin-
lega að búa yfír nægilegri sanngimi til að
sættast við tortímandann, ef hinn síðar
nefndi tekur sinnaskiptum og hverfur frá
villu síns vegar. Enginn er óskeikull, upp-
byggjandinn ekki fremur en aðrir. Allir eiga
leiðrétting orða sinna og gjörða, ef unnt er
úr þeim að bæta. Tortímandinn er ekki að
eðii til verri en aðrir menn. Hann hefur ein-
ungis gengið til þjónustu við framandi vald
hins illa, beygt sig fyrir því torráðna óeðli,
er vinnur að því að sundra sköpunarverk-
inu. Ef hann afneitar þessu óeðli í orði og
sýnir iðrun sína í verki, ber að fyrirgefa
honum.
InnriUpplausn
Margt bendir til, að öflum eyðingar og
upplausnar vaxi fiskur um hrygg á Vestur-
löndum. Að jafnaði taka þau ekki á sig þær
hrikalegu myndir, sem getið var hér að
framan. En þau eru iðin við kolann allt að
einu og leita sér færis hvarvetna.
Samskiptahættir manna hafa breytzt.
Málefnaleg umræða verst í vök. Stóryrði
hafa leyst skilmerkilega ígrundun af hólmi.
Yfírsýn er látin lönd og leið. í hennar stað
henda menn á lofti meintar ávirðingar ann-
arra, slíta þær úr samhengi og slöngva
„niðurstöðunum" í andlit náungans. Ljóst
er, að slíkt framferði hlýtur fyrr eða síðar
að leiða til enn alvarlegri árekstra. Þá er
ferill upplausnarinnar fullkomnaður.
I réttarríkjum er hveiju máli ætlaður
ákveðinn farvegur. Því aðeins stenzt rétt-
arríkið, að menn láti sér þann farveg nægja.
Hitt verður þó æ algengara, að ofvöxtur
hlaupi í einstök álitamál eða ágreinings-
efni. Þau flæða þá yfír bakka sína og rása
um víðan völl eins og jökulár í hlaupi.
Hveiju sinni sem aftur sjatnar, kemur í ljós,
að farvegir þeir, sem ætlað var að veita
vandanum framrás, hafa þolað hnekk, jafn-
vel umtumazt. Þannig er smám saman
grafíð undan réttarríkinu sjálfu.
Til eru menn, sem beinlínis hafa það að
daglegri iðju að gjöra hvers konar upp-
byggingu tortryggilega. Enginn maður og
ekkert málefni em svo vanzalaus, að eigi
verði fundinn á þeim höggstaður. Spuming-
in er einungis, hvort verið er að leita að
höggstað eða að homsteini, m.ö.o. hvort
skemmdarfysnin ræður ferðinni ellegar
löngunin til uppbyggingar situr við stjóm-
völinn. Tortímendur eiga ætíð auðveldan
leik á borði einfaldlega af því að það er svo
miklum mun léttara verk að eyðileggja en
að byggja upp.
Það er til almælis haft, að sú þróun, sem
hér hefur verið vikið að, sé smám saman
að bijóta niður lýðræðisríki Vesturlanda.
Einnig mætti orða sömu hugsun á þann
veg, að hér opinberist innbyggður veikleiki
lýðræðis á öllum öldum: Stjómleysið er
skuggi lýðræðisins, á sama hátt og duttl-
ungafull kúgun er skuggi einveldis.
INNRA ÖRYGGI
Sjálfsagt munu fáir beinlínis óska þess,
að lýðræðisleg stjómskipan Vesturlanda
hiynji í rúst. Þeir menn, sem hagnýta sér
leikreglur lýðræðisins, svo sem tjáningar-
frelsið, til að dansa línudans yfír hengiflugi
stjómleysisins, eru ekki líklegir til að vilja
koma lýðræðinu á kné. Þann dag sem lýð-
ræðið er sér endanlega til húðar gengið,
fæðist einræði. Ætla má, að upplausnaröfl
gjöri sér ljóst, hveijir yrðu fyrstir látnir
dingla á þeim degi. Tæpast er því ástæða
til að gjöra ráð fyrir, að þau stefni vísvit-
andi að slíkum úrslitum.
Hitt má hveijum manni ljóst vera, að
lýðræðið gjörir afar strangar kröfur til allra
borgara um skipulega umgengnishætti. Ein-
staklingar, flokkar og fylkingar mega
einfaldlega ekki ganga nær hvert öðm en
hóf er að, ef lýðræðið á að standast. Mikil-
vægast alls er, að áður nefíidir farvegir
hinna ýmsu mála séu virtir að fullu, að
menn eigist lög við, en láti það ógjört að
elta hver annan uppi á víðavangi og knýja
fram ótímabær úrslit ágreiningsefna að eig-
in geðþótta fyrir opnum tjöldum.
Gjaman viljum við líta svo á, íslendingar
og aðrir Vesturlandabúar, að lýðræðið okk-
ar sé í betra samræmi við regluna í alheimi
og við skikkan skaparans en önnur stjómar-
form á jörðu. Látum svo vera. En erum við
reiðubúin að greiða kaupverð þeirrar gæfu,
sem .við teljum hafa orðið hlutskipti okkar?
Erum við fús til að beygja okkur fyrir þeim
skipulegu umgengnisháttum, sem lýðraeðið
hefur að hymingarsteini? Föllumst við á að
gæta hófs i málflutningi? Beygjum við okk-
ur fyrir farvegunum, sem fyrr vom nefndir?
Kunnum við þá list að byggja upp? Eða
emm við e.t.v. ávo óðfús orðin að heyja all-
ar rimmur tafarlaust til úrslita í beinni
útsendingu, að fyrir þá stundargleði eina
séum við þess albúin að ganga næst Hfí
lýðræðisins, jafnvel bijóta það niður að fullu?
Síðast en ekki sízt: Hveijir em á varð-
bergi í þeim skilningi, sem hér um ræðir?
Hvernig er háttað því innra öryggi, sem er
ein af forsendum lýðræðislegs réttarríkis?
Hvenær kemur að því, að ótvíræðum eyðing-
aröflum verði gjörðir tveir kostir: að snúa
aftur og leggja hönd að hollu verki upp-
byg?'ngar ásamt öðmm, eða að sæta ábyrgð
iðju sinnar?
Enginn vafi leikur á því, að framtíð
íslenzka lýðveldsins er í ríkum mæli komin
undir svömm við þessum spumingum. Von-
andi leiðir heilbrigð skynsemi, almenn
dómgreind og hversdagsleg góðvild til þess,
að við höldum áfram að byggja upp þetta
lýðveldi í stað þess að bijóta það niður. Að
öðrum kosti má ætla, að okkar bíði einhver
þau örlög, sem enginn óskar eftir og ógjöm-
ingur er að sjá fyrir endann á.
Höfundurinn er prestur og þjóögarðsvörður á
Þingvölium.
LESBÓK MORGUN8LAÐSINS 21. DESEMBER 1987 13