Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1988, Qupperneq 3

B B H Hl
IBgHfg
BSHSEHSESESICDImIS]
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Framkvstj.:
Haraldur Sveinsson. Ritstjórar: Matthfas
Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aðstoð-
arritstjóri: Björn Bjarnason. Ritstjórnarfulltr.:
Gísli Sigurðsson. Auglýsingar: Baldvln Jóns-
son. Ritstjórn: Aöalstræti 6. Sími 691100.
Forsídan
Myndimar eru frá Liibeck í tilefni greinar
um borgina. Efri röð: Borgarhliðið Hol-
steintor og Maríukirkjan, sem hrundi í
stríðinu. Að neðan: dæmigert hús úr gamla
bænum og veitingahúsið Schabbelhaus.
Hansaborgin
Liibeck
er bæði sérstæð og fögur og að sumu leyti
er það eins og heimsókn aftur í tímann að
koma þangað. Frá því segir Gísli Sigurðsson
í grein.
Samtíðin
fyrir 20 árum kunni ekki að meta framúr-
stefnubílinn NSU Ro 80, en nú lítur hann
út eins og sumir þeir nýjustu. Auk þess var
hann með Wankel-vél, sem var nýjung, en
frá henni og bílnum segir Jón Baldur Þor-
björnsson bílaverkfræðingur.
BALDUR ÓSKARSSON
Til þín,
María
Lúðurhljómur um hánótt. —
Er það höfuðengillinn
Gabríel að básúna?
Bregða norðurljósin á leik?
María!
Nú logar miðhiminn.
Lúðurhljómurinn
bylgjast ofan í djúpið.
Á dökkum botni
lifnar logasíli.
Myndin sem Ijóðinu fylgir að ósk skáldsins
er um Gabríel höfuðengil og boðunina. Hún
er eftir Wassily Kandinsky, málara af rúss-
neskum uppruna og einn af brautryðjendum
abstrakt myndlistar á þessari öld.
25. marz er boðunardagur Maríu.
Spegill
þjóðfélagsins
Fátt gefur gleggri mynd af
átökum markaðarins og
innra lífi þjóðarinnar en
auglýsingar. Það er meira
að segja ekki ofmælt, að
auglýsingar séu spegill
þjóðfélagsins þar sem fram
fer mat á afstöðu fólks til
umheimsins og gæða hans, jafnframt því,
að barist er um að hnika þessum gildum
til, ýta undir nýjar þarfir og skapa fyrir-
myndir. Þegar hinum glitrandi einkamála-
blöðum, sem þotið hafa upp hér á landi að
undanförnu, er flett ber mest á auglýsingum
um snyrtivörur, fatnað og húsgögn af því
tagi sem gefíð er í skyn að henti „uppunum‘‘
(en þeir eru að hverfa í Bandaríkjunum). í
þessum blöðum er aðeins eitt sem er bann-
að, eitt sem aldrei verður fyrirgefið, eitt sem
forðast ber eins og pestina. Það er hin ófyr-
irgefanlega synd að „vera púkó“. En svo
haganlega er þessi litskrúðugi heimur inn-
réttaður, að það er öruggt ráð við því að
vera ekki púkó. Þetta ráð er einfalt og hent-
ar öllum, sem skilja hvert er inntak lífsins
og tilverunnar. Ráðið er einfaldlega „að
vera hress“. Það er svosem sama hvernig
allt veltist. Það skiptir engu þótt fyrirtækið
sé á hvínandi hausnum, kaupleigugræjurnar
hirtar upp í skuld, hjónabandið í þúsund
pörtum og nýjustu tískufötin greidd í þeirri
veiku von, að eitthvað verði til þess að
bjarga krítarkortareikningunum um næstu
mánaðarmót, maður verður að vera hress
og tilbúinn að lýsa öllu þessu eins og
skemmtilegum útreiðartúr. Stundum hvarfl-
ar þó að manni að þeim útreiðartúr svipi
til þeirrar ferðar sem svo er lýst í vísu Þórð-
ar gamla á Stijúgi:
Þó slípist hestur og slitni gjörð
slettunum ekki kvíddu,
hugsaðu hvorki um himinn né jörð,
haltu þér fast og riddu.
Auglýsingarnar í slíkum ritum tjalla allar
um fyrirmyndir þeirra, sem hata að vera
púkó, og velja sér þann lífstilgang að vera
hressir. Og er allt gott um það að segja.
Auglýsingarnar eru menning, meira að
segja kostnaðarsöm menning. En víð blásum
á þann óhressa hugsunarhátt að telja eftir
peninga til menningar. Létt í skapi greiðum
við þá milljarða, sem þessi menningarstarf-
semi kostar og það hvarflar ekki að okkur
að sú skattheimta sé ekki réttlát, ef við á
annað borð leiðum hugann að því að hér
sé um annað að ræða en gjafir viðskipta-
jöfra og þjónustustofnana til okkar.
Sjónvarpsauglýsingarnar eru ekki síður
spegill þjóðarsálarinnar en auglýsingarnar
í hinum hressu myndablöðum. Um þessar
mundir eru tvenns konar atriði, sem virðast
skipta þjóðinna mestu: annars vegar að fara
til sólarlanda og baða sig og drekka bjór,
hins vegar að baða sig og drekka sykurvatn
með ýmsu bragði. A þeim dögum er Ung-
mennafélagshreyfingin var að ala upp þjóð-
ina var mikil áhersla lögð á tvennt: að kunna
að tala á fundum, og að þvo sér vel og
vandlega um allan kroppinn. Uppburðar-
leysi og heimóttarháttur var eitur í beinum
þeirra hugsjónamanna, sem vildu gera Is-
land að nútímaríki, og óþrifnaður og subbu
skapur var blettur á þjóð, sem vildi teljast
til menningarþjóða.
Svo vel hefir til tekist, að þessum mark-
miðum Ungmennafélagshreyfingarinnar
hefur nú verið náð. Þjóðin er ekki einast í
baði heima hjá sér, heldur stundar hún böð
af mikilli ástríðu í öðrum löndum og jafnvel
öðrum heimsálfum. Og svo vel hefir lukkast
að kenna ungu fólki að tala á mannfundum,
að margt fjölmiðlafólk talar svo hratt og
áreynslulítið, að helst verður jafnað til
bræðra Hans klaufa, en eins og kunnugt
er drukku þeir lýsi til þess að gera radd-
böndin liðugri. Sumir eru meira að segja
orðnir svo liðugir, að það er varla fyrir aðra
en jafn hressa að heyra hvað þeir eru að
segja, og til að vera enn fljótari sleppa þeir
áherslunum, sem óneitanlega tefja fyrir
þegar ræðumaður rennir sér fótskriðu á
“ástkæra ylhýra" málinu.
Auglýsingamar á sjónvarpsrásunum sýna
svo ekki verður um villst, að fátt er eftir-
sóknarverðara og æskilegra en að baða sig
í útlöndum og þamba litað sykurvatn „með
bragði“. Og ekki bara að teyga það heldur
líka að láta það gusast yfir sig svo maður
þurfi strax að drífa sig í bað til þess að
losna við sykurleðjuna af skrokknum.
En auk þessara tveggja helstu auglýs-
ingafyrirbæra er hin þriðja að verða æ fyrir-
ferðarmeiri og heillandi. Það eru peninga-
auglýsingarnar. Á hvetju einasta kvöldi
keppast bankar, fjárfestarfélög, ríkissjóður
og alls konar happdrætti við að kynna vöru
sína og má ekki á milli sjá hver býður best.
Ef til vill er þarna fundin skýringin á því
hve vel flestir virðast komast' af þrátt fyrir
einhver lægstu laun í nokkru landi á norður-
hveli jarðar. Happdrætti og fjárfestingarfé-
lög sjá um sína viðskiptamenn og greiða
þeim að því er auglýsingarnar segja stórar
fúlgur nær daglega. Þessir peningar hljóta
að koma af himnum ofan því aldrei er get-
ið um hver borgar mismuninn á því, sem
borgað er inn og því sem greitt er út.
Kannski er þetta einhver óttalegur leyndar-
dómur, eins og hvaðan fúlgurnar koma sem
fara til greiðslu á auglýsingakostnaði,
Þetta er ef til vill ekki svo dularfullt.
Milton Friedman varð átrúnaðargoð íslensku
þjóðarinnar þegar hann lét sér um munn
fara þau skarplegu orð, að „einhver“ borg-
aði fyrir allt sem gert er. Þessi speki er góð
svo langt sem hún nær, en ýmsir vildu gjarn-
an vita hver það er sem borgar í hveiju til-
viki. Ekki man ég glöggt eftir svipnum á
þeim góða Friedman þegar hann mælti þessi
spakvitru orð, en einhvern veginn fínnst
mér að vottað hafi fyrir brosviprum við
annað munnvikið eins og hann langaði til
að bæta við: „Það eru þið, elskurnar mínar,
sem borgið".
Það erum við öll, sem erum að borga
fyrir allar þessar auglýsingar og alla þessa
peninga, sem sí og æ er verið að lofa okk-
ur. Við erum að borga fyrir drauma og
ímyndir, föt og vellyktandi, sem á að losa
okkur undan þeirri hræðilegu raun að vera
óhress og púkó. í hléunum milli íjórða flokks
lögreglumynda og eldhúsreyfara í óteljandi
55 mínútna þáttum er verið að höfða til
dagdrauma okkar, ístöðuleysis og sljóleika.
Og til þess að önnur menning en sú sem
auglýsingarnar tjá gleymist ekki alveg, er
við og við hóað saman nokkrum hressum
menningarvitum og þeir látnir rabba létti-
lega saman í nokkrar mínútur um tilgang
lífsins, eðli listarinnar og annað það sem
afgreitt verður á stuttum tíma og ekki held-
ur vöku fyrir neinum.
Auglýsinganlar eru vissulega spegill
þjóðfélagsins og þeirra afla, sem þar virka
jafnt og þétt að því að móta hugmyndir
okkar, og um leið að rýna í óskir okkar og
þrár. Við eru í senn leikendur og áhorfend-
ur í samfélagsdramanu, undarlega grunlaus
og auðtrúa. Oft trúumn við því, að við séum
höfundar leiksins, að við ráðum einhveiju
um framvindu hans, en því miður er það
ósjaldan blekking. Leikurinn ræður yfír
okkur, leggur okkur orð í munn, þrýstir að
okkur skoðunum, sem við ímyndum okkur
að við höfum sjálf myndað okkur með íhug-
un og rökhugsun.
Og þótt það hljómi eins og þverstæða þá
er fátt sem veitir okkur betra tækifæri til
þess að skilja samfélag okkar en auglýs-
ingar og áróður af hvaða tagi sem er. Aug-
lýsingarnar eru spegill sem getur opnað
augu okkar fyrir þeim kalda veruleika, sem
við höfum gengist á hönd. Að horfa í þann
spegil er hollt þeim, sem vill öðlast brot af
frelsi til að vera hann sjálfur. Og það er
ekkert sem segir að við eigum alltaf að
vera hress.
Haraldur ólafsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. MARZ 1988 3