Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1988, Síða 7

inn í andliti, broshýr, hafði yfirumsjón með
daglegum rekstri fyrirtækisins. Víst er að
án Einars Andréssonar hefði reksturinn
ekki gengið. Einar var sá tengiliður við hinn
almenna félaga sem Mál og menning gat
ekki án verið. Mig minnir .að hann hafi ekið
moskvít-fólksbifreið, fjögurra eða fímm
manna. Hann lagði bíl sínum oft í nágrenni
Þingholtanna, gekk síðan með nýjustu for-
lagsbækumar í tösku, á vinnustaði og heim-
ili. Hvers manns hugljúfi, gamansamur og
aufúsugestur hvar sem hann kom. I útliti
ekki ólíkur Kristni bróður sínum, kannski
ívið hærri í loftinu. Hann kom stundum í
Gutenberg á þeim árum þegar ég starfaði
þar.
BÁRUJÁRNSKLÆTT OG
StendurEnn
í Þingholtsstræti þar sem ríkisprentsmiðj-
an Gutenberg var til húsa var röð eldri timb-
urhúsa frá öðrum og þriðja áratugnum og
enn í dag er götumyndin svo til óbreytt.
Andrúmsloftið var eins og maður gæti
ímyndað sér að það hafí verið á árunum
eftir síðari heimsstyijöld og fram á miðjan
sjötta áratuginn. Gísli B. Bjömsson var þá
nýkominn heim frá námi í auglýsingateikn-
un í Vestur-Þýskalandi og var með þeim
fyrstu sem opnuðu auglýsingastofti í
Reykjavík. Það var í gömlu timburhúsi
gegnt Ríkisprentsmiðjunni Gutenberg, fyrir-
boði þess að nýir tímar vom að ryðja sér
braut.
í janúarmánuði árið 1963 hóf ég störf í
Gutenberg og stimplaði mig inn við klukku
sem var komin allnokkuð til ára sinna.
Húsið sem enn stendur við Þignholtsstrætið
er á tveimur hæðum, auk kjallara og riss,
og stendur á gömlum gmnni, timburhús,
bámjámsklætt, byggt einhvern tíma
snemma á öldinni. Margir starfsmanna
Gutenberg vom nokkuð við aldur og höfðu
sumir starfað þar í áratugi. Bókbandið var
í risinu og þar var lengi verkstjóri Guðgeir
Jónsson, fyrmrn forseti Alþýðusambandsins.
Á efri hæð var setjarasalurinn og á götu-
hæð vélarsalurinn og skrifstofuhúsnæðið. í
kjallaranum lager fyrir pappír og ýmislegt
er varðaði starfíð innan dyra. Eggert heitinn
Amórsson var skrifstofustjóri í Gutenberg
í áraraðir. Traustur maður, samviskusamur
og farsæll í starfí. Hann var kominn eitt-
hvað yfir sextugt, nokkuð hávaxinn, vel á
sig kominn, beinn í baki, grannur, gekk að
jafnaði með gleraugu og reykti oft stóra
vindla. Það þykist ég vita. að undir hans
stjóm var ekki slegin feilnóta. Bókhald og
allt sem varðaði skrifstofuhaldið var í ömgg-
um höndum þar sem Eggerts naut við. Með
honum starfði lengi Margrét Breiðfjörð og
kann ég varla frekar af henni að segja. Hún
vann sín störf af trúmennsku og öryggi.
Yfirmaður minn í Gutenberg var Sigurþór
Ámason. Hann hafði umsjón með pappír
og allri útkeyrslu á bréfsefni í ríkisstofnan-
imar og ók, þau árin sem ég var í Guten-
berg, Volvosendiferðabíl, dökkgráum að lit.
Mörgu fólki hef ég kynnst á lífsleiðinni í
leik og starfi. Sigurþór Árnason verður mér
ávallt minnisstæður vegna mannkosta og
eiginleika sem prýða menn er hafa gott
hjartalag. Hann var ekki síður minnisstæður
vegna þess að hann var sjálfum sér sam-
kvæmur og lagði rækt við sín sérkenni í
klæðaburði og háttum. Hann var á líkum
aldri og Eggert Arnórsson. Dökkhærður
með hrokkið hár, meðalmaður á hæð, grann-
ur og hafði á yngri ámm mátt þola heilsu-
leysi. Ættaður að vestan, frá Isafirði, og
kom hingað á mölina ungur maður og festi
hér sennilega aldrei rætur. Hann tók í nefið
og fékk sér í staupið undir svörtum spariföt-
um og fylgdi hreint ekki tískunni í klæða-
burði. Hafði litla trú á stjórnmálamönnum
og mun ekki hafa kosið í almennum kosning-
um í áhatugi. Hann tók öllu með fyrirvara
og ákvað snemma að treysta einungis sjálf-
um sér. Húmoristi sem gerði góðlátlegt grín
að samferðamönnunum, aldrei þannig að
það væri særandi.
— Þú segir þá aldrei nema satt, sagði
hann þegar vafí lék kannski á að færið
væri með rétt mál.
— Það er nettó það já, tautaði hann stund-
um fyrir munni sér og tók svo í nefið. Allt
gert af snyrtimennsku.
Harðir áróðursmenn
Ég hafði ekki lengi unnið í Gutenberg
þegar mér varð ljóst að um fyrirtækið fóru
hinir ýmsu straumar. Áhugamál starfs-
manna voru margvísleg. Sumir starfsmanna
voru þrælpólitískir og þá yfirleitt langt til
vinstri i pólitíkinni. Svo voru hinir sem voru
áhugamenn um bókmenntir og listir og enn
aðrir sem voru feiknalegir skákáhugamenn.
Ingvar Bjarnason og Thor heitinn Cortes
voru í hópi þeirra sem ráku áróður fyrir
sósíalismann, ásamt Grími Engilberts, verk-
stjóra í setjarasalnum á annarri hæð. Þegar
Þjóðviljinn var kominn í hús og búið að lesa
yfir Austrapistla Magnúsar Kjartanssonar
þá hafði komið það eldsneyti sem dugði út
daginn. Umræður voru stundum allnokkrar
í kaffitímum og þá aðallega á milli Thors
Cortes og Ingvars Bjamasonar annars veg-
ar og hins vegar Jóns Otta Jónssonar, prent-
ara, ákafs fylgismanns Alþýðuflokksins og
stundum blandaði Óli Kr. Sigurðsson, þáver-
andi lærlingur í Gutenberg og núverandi
forstjóri og aðaleigandi Olís, Olíuverslunar
íslands, sér í umræðumar. Óli fylgdi einnig
Alþýðuflokknum að málum. Hann var á
pressuvél við hlið Jóns Otta og þá þegar
varð mér að minnsta kosti Ijóst, að sá dreng-
ur myndi hasla sér völl í atvinnulífinu sem
umfangsmikill athafnarmaður. Hann var
atkvæðamikill unglingur, ákveðinn og sjálf-
stæður og hörkuduglegur. Ingvar og Jón
Otti starfa enn í Gutenberg sem nú er með
starfsemi sína í Síðumúla. Ingvar er kannski
sá maður ásamt Grími Engilberts sem hafði
mest áhrif á mig í þá átt að ég fór að taka
þátt í starfi stjómmálasamtaka vinstri
manna fram í bytjun áttunda áratugarins.
Þeir vom báðir hálfgerðir umferðarpréd-
ikarar eða trúboðar. Svo sannfærandi að
óharðnaðir unglingar hlutu að heillast af
rökfiminni. Báðir einlægir verkalýðssinnar
og baráttumenn fyrir málstað lítilmagnans.
Athafnasvæði Ingvars var við gamla pressu-
vél, í salnum, á götuhæðinni, út við glugga,
Þingholtsstrætismegin. Hann var og er lág-
vaxinn, snöggur í hreyfíngum. liðugur eins
og köttur, dökkhærður og greiddi aftur á
hnakkann. Hann átti það til að klifra upp
um pressuvélina og stundum næstum horf-
inn inn í alla smíðina og var þá ekki ólíkur
Chaplín í Nútímanum í tilburðum. Tók
stundum túra, hvarf um tíma á vit Bakkus-
ar eins og viku eða hálfan mánuð, kom síðan
aftur eiginlega eins og ekkert hefði gerst
og linnti ekki látum, vann þá fram á kvöld
og nætur.
Allir Jafnir í Augum Gríms
Grímur Engilberts var á þessum árum
jafnframt ritstjóri barnablaðsins Æskunnar
og hafði því í mörgu að snúast. Hann hafði
aðsetur í herbergi innan af setjarasalnum á
annarri hæð. Þar var forláta skrifborð og
þar sat Grímur oft á milli þess sem hann
fór um húsið og tók menn tali. Hann var
litríkur persónuleiki í mínum augum. Ég
kom oft í herbergi hans í þeim erindum að
heyra nú hvað Grímur hefði til málanna að
leggja. Hann fór aldrei í manngreinarálit. í
hans augum voru allir jafnir, sendisveinn-
inn, aðstoðarmaður á pappírslager og for-
stjórinn. Hann hafði þannig frásagnargáfu
að heimsþekktir heimspekingar hefðu tæp-
lega gert betur, auk þess húmor sem að
minnsta kosti ég fékk aldrei nóg af. Maður
gat velst um af hlátri þegar Grímur sagði
frá mönnum og málefnum. Hann tók í nef-
ið og var auðvitað oft með klútinn á lofti.
Stóð upp úr stólnum í herbergi sínu þegar
hann hafði innbirt tóbakið og sagði þá kapít-
alismanum til syndanna á áhrifaríkan hátt
og var þá ekki verið að hlífa neinum úr
röðum andstæðinga sósíalismanns.
Þá störfuðu í Gutenberg þá mánuði sem
ég var þar við störf feðgar sem ég á góðar
endurminningar um, Magnús Ástmarsson,
prentsmiðjustjóri, og sonur hans, Björn
Bragi. Magnús var kominn allnokkð á sjö-
tugsaldurinn. Hann hafði setið í borgar-
stjóm um tíma fyrir Alþýðuflokkinn þegar
hann gerðist forstjóri í Gutenberg. Frekar
hávaxinn maður, lotinn í herðum, hárið far-
ið að grána, gekk yfirleitt með gleraugu
og reykti pípu, hæglátur maður frekar af-
skiptalaus en traustvekjandi. Sonur hans,
Bjöm Bragi, var ekki ólíkur honum í útliti.
Hann var þó ólíkt föður sínum einkennilega
rótlaus, stefnulaus. Hann hafði lokið prent-
aranámi rétt rúmlega tvítugur og því miður
allnokkuð óreglusamur. Var með yfirvarar-
skegg, dökkhærður og hirti lítið um útlit
sitt, yfirleitt klæddur í þunna skyrtu eða
bol og í ópressuðum terlínbuxum. Einstakt
ljúfmenni og drengur góður. Fékkst við
skáldskap, hafði gefíð út tvær ljóðabækur,
Hófatak 1956 og Dögg í Grasi 1958, sem
þykja athyglisverðar ljóðabækur af hendi
jafn ungs manns. Hann samdi líka fjölda
dægurlagatexta og hafa sumir orðið þjóð-
kunnir eins og „Hvítir máfar“ við lag er
Helena Eyjólfsdóttir gerði þekkt á sínum
tíma.
EinvalaSkáklið
Ég kynntist Bimi Braga allnokkuð. Við
urðum ágætir vinir og höfðum sameiginleg-
an áhuga á skákinni, tefldum margar skák-
ir, ýmist á vinnustað eða þegar undirbúning-
ur stóð yfir fyrir þátttöku skáksveitar Gut-
enbergs í skákkeppni stofnanna. Bjöm tefldi
að mig minnir á fjórða borði, ég var fyrsti
varamaður sveitarinnar. Hann varð ekki
langlífur, lést af slysförum 23 eða 24 ára
að aldri. Skáksveitin sem tefldi í skák-
keppni stofnanna var skipuð einvala liði.
Auk okkar Bjöms Braga, tefldi Jónas Þor-
valdsson, bókbindari og síðar fasteignasali,
á fyrsta borði, Þorsteinn Marelsson, prent-
ari og rithöfundur á öðm borði, Vilmundur
heitinn Gylfason á þriðja borði. Hann var
þá þrettán, fjórtán ára, og var sendisveinn
á sumrin í Gutenberg og annar varamaður
var Sigurður Pétursson setjari. Þá minnir
mig að Guðmundur Guðmundsson, setjari,
hafi teflt einar tvær þijár skákir á vegum
skáksveitarinnar í skákkeppni stofnanna.
Hann er mér helst minnisstæður fyrir það
hvað hann var með stórt nef. Hafði starfað
í Gutenberg í áratugi, einna elstur starfs-
manna, kominn fast að sjötugu, ljúfmenni
og einstaklega góður í allri umgengni, aldr-
ei held ég að hafí fokið í hann þó tilefnin
hafi kannski verið mörg, t.d. afleit frammi-
staða skáksveitarinnar í skákkeppni stofn-
anna. I Gutenberg hófust kynni okkar Þor-
steins Marelssonar. Hann vann við pressu-
vél sem var staðsett við stðrt afgreiðsluborð
í vélasalnum á fyrstu hæð. Fyrst þegar ég
leit hann augum þá minnti hann mig einna
helst á bókavörð. Hann reykti pípu, notaði
gleraugu og var í margskonar grúski og
rannsóknum jafnvel í vinnutíma. Fór yfír
skákir á meðan hann mataði pressuvélina
á verkefnum, eða las eitthvað áhugavert
um bókmenntir eða þjóðfélagsmál. Við
reyndumst ekki hafa ósvipuð áhugamál og
tókum snemma að bera saman bækur okkar
um hin fjölmörgu áhugamál sem við sökkt-
um okkur ofan í. Það var ekki ósjaldan í
hádegi að við heimsóttum bókabúðir í mið-
borginni að skoða eitthvað forvitnilegt. Urð-
um báðir fyrir áhrifum af þeirri róttækni
sem ríkti meðal starsmanna í Gutenberg.
Sóttum fundi á vegum Sósíalistaflokksins
og ég man það enn í dag hvað við urðum
heillaðir af ræðuflutningi Stefáns Ögmunds-
sonar, prentara, á fundi í Austurbæjarbíói
á haustmánuðum 1963 sem var haldinn til
að mótmæla kjaraskerðingaráformum þá-
verandi ríkisstjórnar. Af þeim fundi fórum
við eins við hefðum orðið fyrir guðlegri
opinberum enda töluðu þar auk Stefáns
Magnús Kjartansson og Páll Bergþórsson
sem allir voru í hópi fremstu ræðumanna í
þá daga.
Margt Hefur Breyst
Miðborg Reykjavíkur er töluvert mikið
breytt frá því sem var árið 1963. Við Kalk-
ofnsveg höfðu strætisvagnar Reykjavíkur
aðsetur sitt. Þar var einnig til húsa í litlu
steinhúsi leigubifreiðastöð Hreyfils og hand-
an götunnar Bifreiðastöð íslands þar sem
helstu áætlunarferðir til og frá borginni
voru með bækistöðvar. Við Lækjartorg þar
sem nú er risið stórt og mikið steinbákn
og Tommahamborgarar og Fjárfestingarfé-
lagið eru meðal annarra til húsa var áður
vinalegt timburhús, götuhæð og ris og inn-
an dyra bókabúð Braga undir farsælli stjórn
Regínu Bragadóttur. Þá voru þarna handan
Lækjartorgsins Samvinnubankinn og síðar
Dráttarvélar hf. í gömlu timburhúsi, sem
var búið að standa þarna svo lengi sem elstu
menn mundu. Við Arnarhól, niðri undir
Hverfisgötunni, stóð blaðsöluturninn sem
nú er í Austurstræti. Lóð stjórnarráðsins
var girt af með stórum og voldugum stein-
vegg sem náði langleiðina niður að sjálfu
Lækjartorgi. Sá veggur varð einmitt frægur
fyrir það að um mitt sumar 1963 kom hing-
að í heimsókn til Reykjavíkur Lyndon B.
Johnson, þáverandi varaforseti Banda-
ríkjanna, og gerði sér lítið fyrir og stökk
einmitt upp á þennan steinvegg er hann var
í heimsókn í stjórnarráðinu, við mikinn fögn-
uð viðstaddra. Þá var hinum megin í Banka-
strætinu einmitt handtekinn maður ofan af
Akranesi með strigapoka í hendi sem reynd-
ist vera í stór og voldugur rifíll. Hann hafði
ætlað með hann í viðgerð og var saklaus
af að hafa ætlað að beita honum gegn vara-
forsetanum. í lok þessa minnisstæða árs
og að mörgu leyti viðburðaríka bárust svo
þær hörmulegu fréttir um heimsbyggðina
að John F. Kennedy forseti Bandaríkjanna
hefði verið myrtur í Dallas. Þannig skiptust
á skin og skúrir í lífi þjóða og einstaklinga
árið 1963.
Það er aftur efni í enn lengri hugleiðing-
ar um horfna daga. Hér að framan hef ég
rakið nokkrar endurminningar bundnar
góðu fólki sem ég starfaði með um tíma. í
stuttri blaðagrein er því miður ekki hægt
að geta ýmissa manna sem koma upp í
hugann, það verður ef til vill gert síðar og
á öðrum vettvangi...
LAUFEY ÞÓRÐARDÓTTIR
Slóðin þín
Ég rakti slóðina þína
í snjónum
tíndi upp perlurnar
er féllu á hjarnið
tár bemsku þinnar
glitruðu í tunglsljósinu
en nú eru tár
ekki Iengur vegvísir minn
núna rek ég blóðdrefjarnar
á ísnum
Þú
Vertu alltaf fyrri
til að slá
þetta var þitt lögmál
þar sem þú duldist
bak við reykinn
hleyptir engum inn
nema kannski baminu
því þú hafðir líf þess
í hendi þér
óttinn í dökkum augum
var þér sönnun
sönnun þess
að það varst þú
þú sem stjórnaðir
þó það væri aðeins
í heimi
fjögurra ára bams
heimi
fullum af ótta
Höfundurinn er 18 ára nemi frá Neskaupstaö.
TARAS SEVTSJENKO
Erfðaskrá
mín
Guðmundur Daníelsson þýddi
Dáinn mig þið, drengir, berið
á Dnépurbakkann hærri,
andaður svo eignist legstað
f Úkraínu kærri,
við akurlönd og ættlandsgresjur,
óravíðar lendur,
þar sem djúpa Dnépurfljótið
dynur þungt við strendur
og framhjá ber að bláum mari
blóð úr landsins fjöndum.
Alfijáls skal þá önd mín kasta
af sér dauðans böndum,
og af hæðum Úkraínu
upp til himna þeysa,
þakkir með á fund Guðs fljúga
fyrir mig að Ieysa.
Greftrið mig, ég upp ris aftur
okkar hlekki að bijóta,
vökvum frelsið böðuls blóði,
brátt skal friðar njóta.
Fjölskyldan mín fijálsa, stóra,
fyrir mig ég girnist:
I bænum þínum mín þú minnist,
svo mig ei yfir fyrnist.
Taras Sevtsjenko var úkraínskt Ijóðskáld,
rithöfundur og listmálari, faeddur 9. marz
1814 nálægt Kiev, dáinn 1861. Faðir hans
var ánauðugur bóndi, en bókmennta- og list-
vinir í Úkraínu greiddu fyrir hann lausnargjald
úr ánauðinni og sendu hann til náms á Lista-
skólann í Pétursborg. Þarstundaði hann nám
í 5 ár í málaralist, einnig orti hann og orti.
Árið 1840 kom á prent fyrsta Ijóöabók
hans. Hún gerði hann strax nafnkunnan,
bæöi vegna formsnilldar, en ekki siður vegna
byltingarsinnaðrar kröfu um frjálsa Úkraínu,
sem brytjuð var niöur af nágrannaþjóðum
og zarnum. Bókin var fljótlega bönnuð. En
hann hólt áfram að mála og yrkja, þar til yfir-
völdin gripu hann og sendu hann til Úral i
fangavist og bönnuðu honum bæði að yrkja
og mála. Útlegðin stóð í 11 ár og hann hélt
áfram að yrkja. Honum varð að ósk sinni að
fá legstað á vesturbakka Dnépurfljóts, þar
stendur minnismerki hans enn í dag. „Erfða-
skrá mín“ ereitt af vinsælustu Ijóðum hans.
G.D.
Höfundur er rithöfundur og næturvörður í
Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. MARZ 1988