Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1997, Page 29

Hanson í hlutverki föðurins og Gertrud
Fridh í hlutverki systurinnar, Lení. Auðvitað
áttum við ekki eins sterku liði á að skipa,
en leikurinn hafði nýlega komið út á ensku,
fékkst í bókaverslunum heima, einhveijir
höfðu að auki séð hann í London og hann
var mjög umræddur meðal leikhúsfólks; í
stuttu máli: við vorum öll sammála um að
leggja í hann.
Leikhópurinn var að vísu æði sundurleit-
ur, eins og fyrr, og sárasta blóðtakan var
sú, að aðalleikkona félagsins, Helga Valtýs-
dóttir, sem var góð vinkona mín, hafði ráð-
ið sig upp í Þjóðleikhús um sama leyti og
ég átti að taka við; þetta féll konu minni
til dæmis miður. Hins vegar hafði Sigríður
Hagalín verið á samningi í Þjóðleikhúsinu
veturinn áður og staðið sig vel, en kom nú
aftur til starfa fyrir félagið. Hún og Helga
Bachmann, sem báðar voru upprennandi
leikkonur um þessar mundir og oft voru
farnar að bera hita og þunga dagsins, léku
þessi stóru kvenhlutverk og Guðmundur
Pálsson hlutverk bróðurins, Werners. í hlut-
verk föðurins var ekki mörgum til að dreifa
nema Brynjólfi, sem þó roskinn væri orðinn
hafði árið áður unnið einn sinn stærsta sig-
ur í strandkapteininum í Hart í bak. En
Jónatan og þessi harðsvíraði þýski iðjuhöld-
ur eru ólíkar manngerðir, og þó að Brynjólf-
ur væri manna frægastur fyrir að bregða
sér í allra kvikinda líki, höfðum við nokkrar
áhyggjur, meðal annars af því að textinn
var mikill og strembinn og sýningin ákaf-
iega löng: tók nálega fjórar klukkustundir
í flutningi. En óttinn reyndist ástæðulaus
og Brynjólfur stóð fyrir sínu eins og fyrri
daginn. í smærri hlutverkum var svo m.a.
Bríet Héðinsdóttir, sem þarna lék sitt fyrsta
hlutverk í Iðnó.
En auðvitað stóð þetta mikið og féll með
hlutverki Franz. Og eins augljóst og var,
að leikstjórnin var ekki á færi neins nema
Gísla Halldórssonar, jafnaugljóst var að
fela Helga Skúlasyni hlutverk Franz, enda
vann hann þarna einn eftirminnisverðasta
leiksigur á öllum sínum leikferli.
Þetta tókst sem sagt. Eg hafði verið svo
heppinn að fá Sigfús Daðason, sem ég
þekkti frá París, til að finna verkinu íslensk-
an búning. En bæði var það, að við vorum
svolítið lengi að koma okkur að efninu,
verkefnið óvenjulangt, eins og áður segir,
jafnt fyrir þýðanda sem þá sem flytja áttu,
þannig að það varð að ráði, að við flýttum
okkur ekki um of, en hefðum frumsýning-
una milli jóla og nýárs. (Þjóðleikhúsið hafði
þá „tekið“ annan í jólum af Leikfélaginu
sem frumsýningardag, svo við þurftum allt-
af að vikja um nokkra daga). Hins vegar
vorum við svo heppin, að Hart í bak var í
fullum gangi, svo við vorum ekki í vandræð-
um með sýningar. Helga Valtýs lék þar
Aróru spákonu sem fyrr, enda hafði hún
ráðið sig uppeftir með því fororði. Auk
þess hafði hópur Leikfélagsmanna leikið
Ærsladrauginn eftir Noél Coward um sum-
arið í leikför; þessi hópur bauðst nú til að
sýna þetta leikrit nokkrum sinnum til ágóða
fyrir húsbyggingarsjóð og var það að sjálf-
sögðu þegið með þökkum.
En mér dvelst við sýninguna á Föngunum
í Altona, vegna þess að hún var sú fyrsta,
sem ég átti val að; ekki óraði mig fyrir því
þá, að ég ætti eftir að hafa áhrif á val á
þriðja hundrað leiksýninga síðar. Á frum-
sýningunni vorum við hjónin svo á nálum,
að okkur tókst ekki að haldast við í sætun-
um seinni hlutann, heldur sátum við í tröpp-
unum upp á lofti, þar til lófatakið dundi
við. Auðvitað átti maður eftir að sjóast en
þó átti nú þetta eftir að endurtaka sig; ég
man sem dæmi fyrstu sýninguna á Kristni-
haldi undir Jökli.
Þrír þættir í Föngunum gerast í myndar-
legri ríkmannlegri stofu niðri, hinir í þak-
herberginu uppi. Steinþóri, sem gerði leik-
myndina, hafði þarna tekist sem svo oft
fyrr og síðar á litla sviðinu í Iðnó að koma
upp stórhýsi (hvernig sem hann fór að
þessu), og leikstjórn Gísla var skóladæmi
um vandlega hugsaða uppbyggingu leiksýn-
ingar: í þáttunum niðri var kalt og langt á
milli persónanna, uppi var stutt í ástríðufull
átök. Réttar staðsetningar eru ABC leiksýn-
ingar, þar kemur leikstjóri skýrt fram í af-
stöðu, hreyfing og mynd ytra tákn þess
kjama, sem er skilningur hans á verkinu.
Þetta er sem sagt 29. desember 1963.
Fangarnir í Altona ná til áhorfenda sinna.
Og slagurinn er hafinn.
Höfundur er leikhúsfræðingur, fyrrverandi leik-
hússtjóri L.R. og Þjóðleikhússins og höfundur
sögu íslenzkrar leiklistar og fleiri bóka um leik-
list.
BORGARLEIKHÚSIÐ við Listabraut hefur verið vettvangur starfsemi Leikfélags Reykjavíkur síðan 1989.
LANDSMENN GETA EKKIÁN
BORGARLEIKHÚSSINSVERIÐ
HEIMKYNNI Leikfélags Reykjavíkur
hafa frá árinu 1989 verið í Borgarleik-
húsinu við Listabraut. Þessi „helgidómur
leiklistarinnar", svo sem Davíð Oddsson
formaður byggingarnefndar og þáver-
andi borgarstjóri kallaði húsið við vígsl-
una 19. október, var fjórtán ár í smíðum
og nam heildarkostnaðurinn ríflega 1,5
milljörðum króna en um 90% þeirrar
upphæðar féll til á síðari helmingi fram-
kvæmdatímans, frá 1983. Húsið rúmar
840 manns í sæti í tveimur sölum en í
Iðnó voru sæti fyrir 220 til 240 manns.
Arkitektar voru Guðmundur Kr. Guð-
mundsson, Ólafur Sigurðsson og Þor-
steinn Gunnarsson leikari.
Davíð Oddsson kynntist fyrst áformum
Leikfélags Reykjavíkur um að stækka
við sig þegar hann gegndi starfi leikhús-
ritara þar á bæ á árunum 1970-72. Tók
hann meðal annars þátt í viðræðum við
Geir Hallgrímsson, þáverandi borgar-
stjóra, um málið.
Davíð var kosinn í borgarstjórn árið
1974 en meðal mála sem hann setti á
oddinn í kosningunum var bygging nýs
leikhúss Leikfélagi Reykjavíkur til handa.
Upp frá því komst hugmyndin um bygg-
ingu Borgarleikhússins á rekspöl, enda
höfðu fleiri menn, svo sem Birgir Isleifur
Gunnarsson, sem tekinn var við starfi
borgarstjóra, mikinn áhuga á málinu, að
því er fram kemur í máli Davíðs. „Vegna
áhuga míns á því varð það úr að ég fór
ásamt Ólafi B. Thors af hálfu meirihlut-
ans inn í byggingarnefnd, Ólafur gegndi
þar formennsku en framkvæmdastjóri
nefndarinnar var Gústaf E. Pálsson, sá
mikli dugnaðarforkur sem áður hafði
verið borgarverkfræðingur en meðal full-
trúa leikfélagsins voru Guðmundur Páls-
son, Tómas Zoega og Steinþór Sigurðs-
son.“
Babb i bátinn
Að sögn Davíðs gengu hlutirnir hratt
fyrir sig árið 1975 og ári síðar tók Birg-
ir ísleifur fyrstu skóflustunguna að hinu
nýja leikhúsi. Málið var því vel á stað
komið þegar borgarstjórnarskiptin urðu
árið 1978. „í tíð þess borgarstjórnar-
meirihluta, sem þá tók við, gerðist á hinn
bóginn lítið, enda var bygging Borgar-
leikhússins ekki forgangsverkefni þar.“
Davíð vék úr byggingarnefnd 1978 en
tók þar sæti á nýjan leik sem formaður
fjórum árum síðar - þá orðinn borgar-
stjóri. „Það var umdeilanlegt að borgar-
stjórinn tæki sjálfur sæti í byggingar-
nefnd af þessu tagi en sýndi áhersluna
sem leggja átti á verkið. Frá og með fjár-
hagsáætlun 1983 var því settur mikill
kraftur í verkið og lagði ég áherslu á
að framkvæmdum yrði hraðað, enda var
um mikla fjárbindingu í byggingum að
ræða, auk þess sem fjögur ár höfðu tap-
ast.“
Að sögn Davíðs vann byggingarnefnd-
in gott starf og framkvæmdir gengu
Leikféiaq Reykjavíkur
flutti úr lónó í Borgar-
leikhúsió órió 1989.
ORRI PÁLL ORMARS-
SON ræddi vió Davíó
Oddsson forsætisróó-
herrg, sem þó var
borgarstjóri og for-
maóur byggingar-
nefndar hússins.
og ef til vill er galdurinn við byggingu
þessa húss einmitt fólginn í þeirri vel-
heppnuðu samvinnu," sagði Davíð í
ávarpi sínu við vígslu Borgarleikhússins
og nú, rúmum sjö árum síðar, talar hann
í sama anda: „Ég tel að þetta sé gott
og hagkvæmt leikhús. Það er jafn langt
frá aftasta bekk að sviði í stóra salnum
og var frá aftasta bekk í Iðnó, þannig
að þetta notalega návígi helst að mínu
viti.“
Hefur eflsf af verkwm sinwm
Davíð segir að menn hafi alltaf vitað
að kostnaður við leikhúsið myndi vaxa
við flutninginn í þetta stóra hús en jafn-
framt hafi verið talið að tekjurnar myndu
aukast með auknu sætaframboði. „Borg-
in lagði upp úr því á þessum árum að
vera aðalstuðningsaðili leikfélagsins og
VIGDÍS Finnbogadóttir forseti og fyrrverandi leikhússtjóri LR og Davíð Oddsson
borgarstjóri og fyrrverandi leikhúsritari LR skála við vígslu Borgarleikhússins 1989.
vonum framar. Svo hratt var til að mynda
byggt á köflum að arkitektarnir áttu
fullt í fangi með að hafa hönnunina til-
búna. Með nefndinni störfuðu Þórður
Þorbjarnarson borgarverkfræðingur og
Stefán Hermannsson og dugnaðarforkur-
inn Magnús Sædal rak tripppin, svo sem
Davíð kemst að orði.
„Þótt miklu fé væri varið til fram-
kvæmdanna urðu ekki átök um það í
borgarstjórn, enda var minnihlutinn, sem
þá var aftur orðinn, ekki í aðstöðu til
að vera með háreisti eftir framgöngu
sína í málinu á kjörtímabilinu á undan.
Þá urðum við varir við mikinn velvilja
borgarbúa til verksins. Því er hins vegar
ekki að neita að þátttaka mín sem fyrr-
verandi starfsmanns leikfélagsins og
áhugamanns um byggingu hússins hafði
áhrif á það að málinu var flýtt með þess-
um hætti.“
„Við getum öll verið sammála um að
arkitektum hússins hafi tekist firna vel
að hanna hugverk sitt. Hér er um að
ræða listrænt og smekklegt hús, en þó er
í engu hvikað frá að húsið sé hagkvæmt
og þjóni vel sínu hlutverki og ekki frekt
til viðhalds í framtíðinni. Það er enginn
vafi á að hönnuðirnir hafa notið góðs af
nánu samstarfi við fagfólkið í leikfélaginu
ábyrgjast reksturinn með tilteknum hætti
en auðvitað var vonast til að reksturinn
yrði ódýrari og hagkvæmari í nýju og
tæknilega fulikomnu húsi en hann þyrfti
til dæmis að vera í Þjóðleikhúsinu. Vonir
stóðu því til að leikfélagið gæti um langa
hríð eflst af verkum sínum í þessu húsi,
sem ég held að hafi um margt tekist,
þótt á ýmsu kunni að hafa gengið."
Á tímamótum á borð við aldarafmæli
er við hæfi að líta yfir farinn veg og það
gerir Davíð Oddsson með glöðu geði:
„Upphafsmenn leikfélagsins hljóta að
vera með okkur í andanum á þessum
tímamótum og þeir hljóta að hugsa sem
svo: „Þetta gátum við.“ Leikfélag Reykja-
víkur er ekki einungis upphafið að Borg-
arleikhúsinu, heldur jafnframt Þjóðleik-
húsinu enda kom það í ljós þegar hið
síðarnefnda var sett á laggirnar árið
1950 að þörf reyndist vera fyrir annað
leikfélag en Þjóðleikhúsið eitt. Ég er því
sannfærður um að tilvera Borgarleik-
hússins gerir Þjóðleikhúsinu mikið gagn
og öfugt, þau aga hvort annað til sam-
keppni og samanburðar. Að mínu mati
geta borgarbúar og landsmenn allir þar
af leiðandi ekki án Borgarleikhússins
verið. Vonandi er þetta því bara fyrsta
aldarafmæli þessa góða félagsskapar.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 11. JANÚAR 1997 29