Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.1997, Blaðsíða 3

LESBðK MORGIJNBLAÐSINS - MENNING LISTIR
24. tölublað - 72. árgangur
EFNI
Pompidou
menningarmiðstöðin í París var vígð fyrir
tuttugn árum. Af því tilefni heimsótti Þór-
dís Agústsdóttir menningarmiðstöðina, en
til þess fer hver að verða síðastur á þess-
ari öld, því vegna viðgerðar verður henni
lokað í haust til aldamóta. Þarna er menn-
ingar- og listamiðstöð fyrir nútímalist þar
sem allar listgreinar eiga að fá að njóta sín.
Molde
við Sunnmæri í Noregi er vettvangur ár-
legrar skáldastefnu sem Knut 0degárd
gengst fyrir. Hún ber nafn Bjornstjerne
Bjornson. Þar var Thor Vilhjálmsson gest-
ur í fyrra.
Bandarísku
listakonunni Roni Horn liggur margt á
hjarta um Island, en hún sýnir nú í gallerí-
inu í Ingólfsstræd 8. Hún hefur komið hing-
að til iands með reglulegu millibili síðan
1975 og unnið Ijósmyndir, sem eru uppi-
staðan í röð átta bókverka hennar.
ítalski
leikstjórinn Michelangelo Antonioni er 85
ára og lauk nýlega við gerð kvikmyndarinn-
ar Handan skýjanna með John Malkovich í
aðalhlutverki. Arnaldur Indriðason skrifar
um feril Antonionis, sem hefur ekki tekist
að koma nýjustu myndinni í dreifingu í
Bandaríkjunum.
Bókarfundur
í fornbókabúð í Rabat leiddi þau Steinunni
Jóhannesdóttur og Einar Karl Haraidsson
á stað, þar sem 15 Grindvíkingar voru látn-
ir í land eftir Tyrkjaránin á Islandi, en í
sumar eru 370 ár liðin frá því múslímskir
sjóvíkingar hnepptu hátt í 400 Islendinga
í bönd og fluttu nauðuga til N-Afríku.
Brynja
Benediktsdóttir heldur áfram að segja frá
köldum vordögum í Sviaríki. Leið hennar
liggur á Leiklistardaga sænska Ríkisleik-
hússins í Hallunda, þar sem sýning Þjóð-
leikhússins á Leitt hún skyldi vera skækja
kallaði fram suðræn viðbrögð áhorfenda,
sem stöppuðu, hrópuðu og klöppuðu.
Forsíðumyndina tók Þórdís Ágústsdóttir fyrir utan Pompidou-menningarmiðstöðina í París.
KRISTMANN GUÐMUNDSSON
GUÐ DÆMIR
ÞIG EKKI
Guð dæmir þig ekki;
þú ert sjálfur dómari þinn.
Allar stundir réttir lífið að þér
' hvítan kaleik hamingjunnar,
fylltan á barma.
En skuldin, sem þú vilt ekki greiða,
villir þér sýn,
og þú heldur áfram að drekka sorann.
Brúðurin bíður þín
í sínum Ijósa hjúpi.
En er þú reynir að nálgast hana,
í flekkaðri kápu sjálfselskunnar,
dæmir þín eigin sál þig úr leik.
Því að skuldin, sem þú vilt ekki greiða,
er hið myrka tjald og hin læsta hurð
milli þín og hennar, sem þú þráir.
Guð dæmir þig ekki;
þú ert sjálfur dómari þinn.
Kristmann Guðmundsson, 1901-1983, bjó í Noregi 1924-39 og skrifoði þó
skóldsögur ó norsku og ó íslensku eftir oð hann fluttist heim til islands. Sögur
hans hafa verið þýddar ó mörg tungumól. Kristmann samdi og smósögur, leik-
rit, endurminningar og Ijóð og skrifaði mikið um bókmenntir, m.a. Heimsbók-
menntasögu.
GÓÐUR ER SÉR-
HVERGENGINN
RABB
Eftir því sem litróf hins daglega
lífs á Vesturlöndum verður
hversdagslegra og minna ber
á sérkennum þjóða og þjóðar-
brota því starsýnna verður
gestum á þau fáu fyrirbæri
sem dagað hefur uppi úr fjar-
lægri fortíð. Það er eðlilegt.
Fólk flengist um allan heim í leit að ein-
hveiju nýstárlegu, einhvetju sem er frá-
brugðið venjubundnu bjástri við bíla, tölvur
og örbylgjuofna og þess vegna er sök sér
að telja því trú um að hér hafi þrifist hálf-
gert víkingasamfélag um aldir. Því til sönn-
unar eru haldnar hér á landi víkingahátíðir
með sverðum, skjöldum, aflraunum og álíka
kúnstum sem eru heldur hjáróma í neyslu-
samfélagi nútímans en öllu þekkilegri en
drykkjusamkomur í miðbænum þar sem
afkomendur víkinganna takast á með ný-
tískulegum aðferðum. En einn er sá siður
sem við höfum tekið í arf frá forfeðrunum
og vakið athygli glöggra gesta. Hann er
hins vegar of samgróinn þjóðarsálinni til
að hægt sé að markaðassetja hann, of hrein-
ræktuð afurð til að geta náð þroska í öðrum
jarðvegi en hinum íslenska. Hér er átt við
þá lensku að semja eftirmæli um látna sam-
ferðamenn, rekja æviferil þeirra og veita
tilfinningum útrás. Og á fjölmiðlaöld birt-
ast slík skrif í bland við fréttir af heimsat-
burðum og pólitískt þras eins og ekkert sé
eðlilegra.
Fyrir nokkrum áratugum var prófarka-
lesari á dagblaði að vandræðast með minn-
ingargrein um norðlenska mektarkonu eftir
sveitunga hennar. Hann ákvað loks að
leggja ritsmíðina undir dóm samstarfs-
manna sinna og eftir nokkra stund lá öll
ritstjórnin í krampakasti af hlátri. Ekki svo
að skilja að lífshlaup hinnar látnu hafi ver-
ið eitthvað ævintýraríkt umfram það að hún
brá sér einatt fótgangandi af bæ í veg fyr-
ir héraðslækninn svo að hann gæti dregið
úr henni tönn. Smám saman fækkaði tönn-
um í munni hennar og jafnframt fóru hin
og þessi líffæri að gefa sig. Höfundur grein-
arinnar tíundaði af mikilli kostgæfni í hvaða
röð hálskirtlar, gallblaðra, hálfur magi,
botnlangi og annað innvols var numið brott
þar til fátt varð eftir i konunni og að lokum
dó hún. Eftir þessa raunarollu kom langur
kafli um nauðsyn tannhirðu en skortur á
henni var upphaf og endir á þrautagöngu
konunnar Ritstjóri blaðsins komst að þeirri
niðurstöðu að höfundur sýndi minningu vin-
konu sinnar lítinn sóma með þessum sam-
setningi þótt honum gengi gott eitt til.
Meginhluti greinarinnar var því numinn á
brott á sama hátt og tennur konunnar og
líffæri en í þess stað var skrifað: „Átti hún
við langvarandi heilsuleysi að stríða.“
Ég tel mjög líklegt að minningargrein-
arnar okkar hafi þróast út frá erfikvæðum
en fyrir þeim er löng hefð í íslensku samfé-
lagi. Elsta dæmið, sem ég man, er Sonator-
rek Egils Skalla-Grímssonar sem Þorgerður
dóttir hans fékk hann, yfirkominn af sorg,
til að yrkja eftir Böðvar son sinn. Sam-
kvæmt Egils sögu sagði hún eftirfarandi
við föður sinn: „Seint ætla ég Þorstein, son
þinn, yrkja kvæði eftir Böðvar, en það hlýð-
ir eigi að hann sé eigi erfður. “ Af þessum
orðum má ráða að erfiljóðagerð hafi verið
almenn hefð og mikið tíðkuð og víst er um
það að þarna fann Egill dýpstu tilfinningum
sínum þann farveg sem enn hrærir hjörtu
okkar. Svipaða leið fór Hallgrímur Péturs-
son í sálminum Um dauðans óvissan tíma,
sem hann orti eftir unga dóttur sína. Þar
tekst hann á við dauðann og kveður sig í
sátt við hann af slíkri sannfæringu að niður-
lag sálmsins hefur verið sungið yfír moldum
flestra íslendinga um aldir.
Þótt ekki hafi mörg skáld farið í fötin
þeirra Egils og Hallgríms eigum við fjöld-
ann allan af gullfallegum erfiljóðum frá
síðari öldum, eins konar sálumessur þeirrar
þjóðar sem átti sér takmarkaða tónlistar-
hefð og fá hljóðfæri önnur en langspilið
og „hrosshár í strengjum og hol að innan
tré“. Sé blaðað í Ijóðasöfnum skálda frá
nítjándu öld og fyrri hluta þeirrar tuttug-
ustu koma í Ijós ókjörin öll af kvæðum, sem
ýmist eru ort um nána ættingja þeirra og
vini ellegar að beiðni annarra sem áttu
ekki eins létt með að láta standa í hljóð-
stafnum og víst er um það að erfiljóðagerð
gat orðið nokkurtekjulind fyrir örsnauða
blekbera. Því má segja að fyrirbærið hafi
verið markaðssett á sínum tíma, þótt ekki
hentaði það til útflutnings. Fæstar þeirra
afurða hafa staðist tímans tönn og lifað
með þjóðinni enda misjafnar að gæðum og
varla er erfiljóðagerð vænlegt lifibrauð um
þessar mundir Hins vegar þykir enn eigi
hlýða að menn séu eigi erfðir, svo að vísað
sé aftur til orða Þorgerðar Egilsdóttur og
þess vegna eru fáir menn svo lítils virði
að þeirra sé ekki minnst í dagblöðum. í
minningargreinum birtist margvíslegur al-
mennur fróðleikur um ættartengsi, búsetu,
atvinnuhætti og fleira sem mörgum þykir
fengur að í íslensku samfélagi - að
ógleymdu örlagaríku æviskeiði einstaklinga
sem stundum er rakið af miklu listfengi.
Sumar minningargreinar eru hreinræktaðar
bókmenntaperlur, sem unun er að lesa,
aðrar hugljúfar eða leiftra af kímnigáfu í
anda þess sem genginn er. Sumra er minnst
með lítilli grein eða sálmaversi, um aðra
eru skrifaðar margar opnur og stundum
dag eftir dag. Úr þessum greinum má yfir-
leitt lesa eitt og annað. Hafi hinn látni
verið mikils metinn þjóðfélagsþegn á miðj-
um aldri eru greinarnar margar og yfirleitt
undirritaðar af öðrum merkismönnum. Þá
eru störf hins látna og afrek rakin en þess
yfirleitt vandlega getið hvern þátt greina-
höfundar sjálfír áttu í þeim. í þessar minn-
ingargreinar vantar oft þá persónulegu
hlýju sem einkennir góð skrif af slíkum
toga þannig að lesandinn fær á tilfinning-
una að höfundar séu annaðhvort að skrifa
af skyldurækni eða hampa sjálfum sér.
Ungt fólk, sem fellur frá í blóma lífsins,
fær öðruvísi eftirmæli. Oft eru þau undirrit-
uð af heilum hópi, bekkjarfélögum, ættingj-
um, ferðafélögum eða öðrum vinum. Þessar
greinar eru hlýlegri en hinar fyrri en ein-
kennast gjarnan af hástemmdum lýsingar-
orðum þannig að mynd hins látna verður
upphafin og óskýr. Færst hefur í vöxt að
slíkar greinar séu í sendibréfsformi þar sem
hinn látni er ávarpaður fögrum orðum og
minntur á hin eða þessi samskipti við höf-
unda eða hann er fullvissaður um hreina
vináttu og sannan kærleik. Samt fer ekki
milli mála að bréf þessi eru ætluð almenn-
um lesendum enda líklegt að þau séu held-
ur seint á ferð til ylja þeim um hjartarætur
sem ávarpaður er.
Mig tekur sárt að lesa minningargreinar
eftir nána ættingja, foreldra, börn eða jafn-
vel maka þar sem óheft tilfinningaflæði ber
skynsemina ofurliði og orðin eru ekki sveigð
til undirgefni á stundu sorgarinnar heldur
blásin út þar til þau glata merkingu sinni
og smáatvik, sem hafa persónulega þýð-
ingu, geta jafnvel virst skopleg á prenti,
eins og dæmið um tannlausu konuna að
norðan sýnir. Með því er minningu hins
látna lítill sómi sýndur Og stundum læðist
að manni sá grunur að höfundar séu ekki
einungis að létta á hjarta sínu með því að
minnast ástvina sinna heldur ekki síður að
sannfæra lesendur um að fjölskvldutengslin
hafi verið í stakasta lagi og gott betur, að
allir hafi gert skyldu sína gagnvart hinum
látna, elskað hann og virt. Þegar fimm eða
sex úr sömu fjölskyldu hafa látið birta sömu
lofræðuna um manninn, sem var trúlega
alveg jafn breyskur og við hin, væri óskandi
að röggsamur prófarkalesari hefði tekið til
sinna ráða.
Við skulum fara sparlega með orðin og
hafa hugfast að þau eru dýr, einkum þeg-
ar þau lúta að tilfinningum okkar. En
minningargreinarnar eigum við ekki að
láta fyrir róða. Þær eru eitt þeirra fáu
sérkenna sem við eigum og væri eftirsjá
að ef hyrfu í hringiðu hinnar alþjóðlegu
menningar sem stöðugt gerist áleitnari við
okkur Frónbúa.
GUÐRÚN EGILSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. JÚNÍ 1997 3