Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.1997, Blaðsíða 9

Morgunblaðió/Þorkell
RONI Horn við verk sín. „Hyggst ekki segja íslendingum hvernig þeir eru.“
KROSSNES úr „Pooling Water".
og náttúru. Markmið mín endurspeglast í
spurningum um hvað við viljum og hversu
mikil að burðum við getum orðið. Ýmis
þægindi krefjast ákveðinna fórna og að
mínu mati þarf að gera sér grein fyrir afleið-
ingunum. Til dæmis þegar gömul bygging
er rifín fyrir aðra nýrri, bílaumferð leyfð
um fallega staði eða þvíumlíkt. Oft getur
verið erfitt að sjá hvort aftur verður snúið
og um þessa hluti þarf að ræða því það
geta verið mikil verðmæti í húfi. Það er
auðvitað ekki óskiljanlegt að leyfð sé ótak-
mörkuð umferð ferðamanna um sérstaka
staði ef það gefur vel af sér. Ég er ekki
þess umkomin að dæma, en mín tillaga er
sem fyrr að ræða hvað það gæti haft í för
með sér.“
Þegar blaðamaður sá mynd af gömlu
Seljavallalauginni undir Eyjafjöllum, sem
tekin var fyrir nokkrum árum tjáði hann
Roni að nú væri búið að opna hana aftur.
Roni gladdist mikið yfir því og rifjaði upp
skemmtilegar stundir sem hún átti þar
eystra.
Snýst ekki um peninga
í átta binda röð bókverka Roni eru tvær
bækur, sem innihalda texta og standa hvor
með sínu bindi. Hún segist ekki eiga von á
að nokkur ríði feitum hesti frá útgáfunni
enda snýst verkið ekki um peninga. „Þetta
snýst um andlega velferð mína og þurfi ég
að bera kostnað sjálf verður svo að vera.
Þessi verk verður að vinna hvað sem það
kostar og þetta gallerí hefur mikinn menn-
ingarlegan metnað til að koma uppbyggileg-
um skilaboðum til fólks og er greinilega
ekki rekið með gróðasjónarmið í huga.“
Roni segir að lokum að vilji hennar standi
til að gefa verkið til bókasafna víða um land,
þó ekki verði neitt úr þeim þýtt á íslensku.
„Það les enginn íslensku í Evrópu þannig
að það er betra að hafa þær á erlendum
tungumálum og gefa fleirum færi á að kynn-
ast þessu stórbrotna landi og þjóð og á þann
hátt finnst mér ég skila íslendingum aftur
þeim áhrifum sem ég varð fyrir.“
Sýningin að Ingólfsstræti 8 stendur til
31. júní.
Hugmyndafræðin sem liggur að baki er
þó örugglega erlend. í þýsku eru kunn ýmis
sambönd með Schwein sem vísa til heppni
og þaðan hafa sum þeirra borist í dönsku,
t.d. svineheld „óverðskulduð heppni“. Orða-
sambandið Schwein haben merkir „vera
heppinn“ og á það rætur sínar að rekja til
keppni. Sá sem tapaði fékk svín að launum
frekar en ekkert. Sá sem þannig fékk svín
hafði því ekki unnið til þess og þar er kveikj-
una að merkingunni „heppni“ trúlega að
finna. Orðin grís, grísari og grísa þekki
ég aðeins úr nútímamáli. Hér er það merk-
ingin sem fengin er að láni enda gat ekki
gengið að nota orðin svín, svína og svínarí
þar sem þau voru þegar í notkun í allt ann-
arri merkingu.
Líkingin vísar sem sagt til keppni eða
kapphlaups. Þar er einnig að finna uppruna
orðatiltækisins hreppa hnossið eða höndla
hnossið, þar sem hnoss vísar til fyrstu verð-
launa. Þetta orðatiltæki á sér nokkuð langa
sögu í íslensku. Elstu dæmi um það er að
finna í þýðingu Odds Gottskálkssonar á
Nýja testamentinu (1540): Eða viti þér
ekki að þeir sem á skeiðið hlaupa, það
þeir hlaupa allir, en einn er sá sem hnoss-
ið tekur? Hlaupið nú og svo að þér höndl-
ið það (1. Kor 9, 24). Hér merkir sagnorðið
höndla „festa hendur á“ og hnoss vísar til
þess sem eftirsóknarvert er. í skólaræðu frá
fyrri hluta 19. aldar hvetur Sveinbjörn Egils-
son nemendur með þessum orðum: „Höndlið
það hnossið, traustið á guði og sannan guðs
ótta.“ Ætla má að þar sé um að ræða óbeina
tilvitnun til Pyrra Korintubréfsins.
Enn er það svo að hnossið er eftirsóknar-
verðara en grísinn en hvort tveggja á sér
sína sögu sem sumum kann að finnast
áhugaverð.
LJÓÐRÝNI V
KRISTJAN JONSSON FJALLASKALD
KVEÐIÐ
Á SANDI
Yfir kaldan eyðisand
einn um nótt ég sveima.
Nú er horfið Norðurland,
nú á ég hvergi heima.
ÞESSA vísu þekkir hvert mannsbarn hér á landi. Ekki jafn marg-
ir vita eftir hvem hún er. Og sennilega haf a enn færri velt því
mjög fyrir sér um hvað hún fjallar. Við syngjum hana jafnan
á mannfögnuðum og þá ekki síst þegar við erum stödd fjarri
heimahögum, í útlöndum jafnvel. Einhverra hluta vegna fyllir hún okk-
ur svo mikilli þjóðemiskennd. Ég held til að mynda að ég hafí aldrei
upplifað jafn yfírgengilega þjóðernisvelgju og þegar ég var staddur í
suðrænu landi í hópi nýstúdenta fyrir tíu ámm og við sungum - óumbeð-
in að sjálfsögðu - þessa stöku Kristjáns Fjallaskálds uppi á sviði á fjöl-
mennum skemmtistað.
Það er raunar rannsóknarefni hvers vegna við völdum frekar kviðling
þennan en Lofsöng Matthíasar eða til dæmis ísland ögram skorið eftir
Eggert. Auðvitað er hann styttri en kvæðin tvö og auðveldari viðfangs
fyrir óþjálfaðar raddir. En á hann ekki líka meira erindi við okkur? A
hann ekki samhljóm með nútímanum?
Oftast er þessi vísa lesin í ævisögulegu samhengi.
Kristján Jónsson (1842-1869) átti stutta ævi og hamingjusnauða.
Hann ólst upp við harðrétti íslenskrar sveitamennsku á síðustu öld þar
sem ekkert var skeytt um óumdeilanlegar gáfur hans fyrr en hann var
orðinn nítján ára og hafði getið sér orð fyrir skáldskap. V ar hann þá
styrktur til náms við Latínuskólann í Reykjavík af ýmsum málsmetandi
mönnum á Norður- og Austurlandi þar sem hann var fæddur og upp
alinn. Kristján stundaði námið ekki af mikilli elju en ílentist samt fyrir
sunnan í fimm ár. Árið 1868 hætti hann námi og fluttist austur til
Vopnafjarðar þar sem hann lést líklega úr ofdrykkju ári síðar, 27 ára
gamall.
Sennilega hefur Kristján ort vísuna á Sprengisandi á leið suður í
Latínuskólann.
Beinast liggur við að segja að hún lýsi einmanalegri næturferð skálds-
ins yfír hijóstrugt hálendið, eftirsjá þess eftir heimahögunum og kvíða
fyrir því sem koma skal, óvissunni og angistinni sem fylgir því að slíta
tengslin við ræturnar, að eiga hvergi heima lengur.
Með eilítið víðari og djarfari lestri má segja að vísan fjalli almennt
um tilvistarvanda mannsins, stöðu hans í eyðilegum heimi þar sem hvergi
er athvarf að fínna.
Sú tilfínning mannsins að hann stæði einn í guðlausum heimi gerðist
æ sterkari og ágengari þegar leið á nítjándu öldina. Guð var dauður,
eins og franski herforinginn og rithöfundurinn Marquis de Sade (1740-
1814) hafði sagt. Trú manna á hina gagnrýnu og vísindalegu hugsun
upplýsingarinnar hafði bægt kristinni orðræðu frá. Heimurinn átti sér
ekki lengur staðfestingu í orðum og táknum ritningarinnar heldur í vís-
indalegum kenningum mannsins sjálfs. Þessi vísindalega heimssýn virt-
ist hráslagaleg að ýmsu leyti enda greindi hún í sundur sumt það sem
áður hafði verið samhangandi og merkingarfull heild. Að auki átti hún
ekki svör við öllum þeim spurningum sem ritningin hafði svarað áður,
maðurinn var skilinn eftir í eins konar tómi.
Á seinni hluta nítjándu aldarinnar fór því trú manna á upplýsingarinn-
ar ljós og skynsemi að dvína. Eftir stóð sundurtætt heimsmynd, án
samhengis og miðju. Þar sem guð hafði verið áður var nú aðeins kol-
svört auðn. Maðurinn var eins og einn á sveimi um næturkaldan eyði-
sand og hvergi afdrep að fínna.
Það er kannski seilst of langt í túlkun með því að segja að þessi ein-
falda og snotra vísa Kristjáns Jónssonar fjalli um dauða guðs og kuln-
andi trú mannsins á skynsemina og vísindalega heimsskoðun á nítjándu
öld. Þorgeir Þorgeirson hefur raunar sagt að síðasta hending vísunnar
merki einungis að skáldið hafí verið statt þar á sandinum sem það
næði hvergi háttum, að það væri með öðrum orðum meira en dagleið
til byggða í báðar áttir. Segir Þorgeir að þetta hafi verið tíðnotað orð-
tæki á „hægfara lestarferðum og hestareisum um landið. Munntamt
orðtæki með ákveðinni og áþreifanlegri merkingu." (Sjá LjóðmæliK.J.,
A.B. 1986, bls. 386.) Samkvæmt þessu væri vísan lýsing á hversdagsleg-
um raunum manns á ferðalagi um hálendið. Ogtónninn í henni frekar
kankvis en þunglyndislegur.
En hvort sem þetta er nú rétt hjá Þorgeiri eður ei, þá hefur hann
það ekki af Pjallaskáldinu að þama hefur það ort margræða vísu sem
endurspeglar jafnvel enn tilvistarvanda nútímamannsins, og tekst það
auk heldur betur en mörgum þeim doðröntum sem skrifaðir hafa verið
um það efni af seinni tíma skáldum.
ÞRÖSTUR HELGASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. JÚNÍ 1997 9