Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.1997, Blaðsíða 11

TYRKJARANIÐ OG LES CORSAIRS DE SALE
EFTIR STEINUNNI JÓHANNESDÓTTUR
Bókarfundur í fornbókabúó í Rabat leióir á staó,
þar sem 15 Grindvíkingar voru látnir í land eftir
Tyrkjaránin á Islandi, en í sumar eru 370 ár lióin
frá því múslímskir sjóvíkingar hnepptu hátt í 400
íslendinga í bönd og fluttu nauóuga til N-Afríku.
IMAGISTERSRITGERÐ sem Þorsteinn
Helgason sagnfræðingur lagði fram um
Tyrkjaránið við Háskóla íslands sl.
haust bendir hann á villu sem oftlega
fylgi frásögnum af þessum atburðum.
Hann sýnir fram á að í mörgum sagn-
fræðiritum sé ranglega talið að ráns-
mannaflokkurinn hafi allur komið frá
Algeirsborg. Hið rétta sé að ræningjarnir komu
hingað til lands í tveim hópum. Fyrri leiðangur-
inn lagði upp frá borginni Sale í Marokkó og
rændi í Grindavík um 20. júní. Þeir sem síðar
komu rændu á Austfjörðum frá 5.-13. júlí og
í Vestmannaeyjum 16.-19. júlí. Alsír var þeirra
heimahöfn.
Ástæðan fyrir þessari sagnfræðilegu óná-
kvæmni kann að vera sú að leiðangurinn frá
Alsír hafði langtum meira upp úr krafsinu,
þangað voru langflestir landa okkar fluttir,
þaðan bárust helst upplýsingar um afdrif fólks-
ins, fyrst og fremst með Reisubók síra Ólafs
Egilssonar en einnig í bréfum fáeinna ritfærra
einstaklinga sem náðu til ættlandsins nokkrum
árum eftir herleiðinguna og varðveist hafa í
afskriftum í bréfabók Gísla Odssonar Skál-
holtsbiskups.
Þorsteinn segir í formála ritgerðar sinnar
að lengst af hafi sér þótt Tyrkjaránið „vand-
ræðagripur" í íslandssögunni, það hafí hvergi
átt heima í samhengi þjóðarsögunnar. Það var
ekki fyrr en hann fór að kynna sér sögu Afr-
íku sem hann áttaði sig á „að Tyrkjaránið var
þrátt fyrir allt vitnisburður um helstu tengsl
Islands við þessa suðrænu álfu á fyrri öldum.“
„Ekki vissi ég þá“, segir Þorsteinn, „hve marg-
ir þræðir Tyrkjaránsins lágu til Evrópulanda.
Þessi hernaðaraðgerð er einnig saga þeirra
landa auk þess að vera einstæður kafli í sögu
Norður-Afríku, Miðjarðarhafsins og Tyrkja-
veldis."
Fornbókabúóin i Rabat
Það var einmitt uppgötvun af þessu tagi sem
við gerðum, undirrituð Steinunn Jóhannesdótt-
ir og Einar Karl Haraldsson, þegar við stóðum
á gólfi lítillar fombókabúðar í Rabat með bók
í höndunum sem átti eftir að opna fyrir okkur
nýja leið til skilnings á þessum „vandræða-
grip“ í íslandssögunni, Tyrkjaráninu. Leitin
að bókinni tók dijúgan tíma. Ferðaskrifstofan
sem við skiptum við hafði látið okkur í té einka-
bílstjóra, svartan mann á bláum tuttugu ára
gömlum Benz. Það var ýmislegt í lamasessi í
bílnum. Og það vantaði tennur í manninn. En
hann var þægilegur og góður bílstjóri og ók
okkur á alla helstu merkisstaði borgarinnar
sem túristum eru sýndir. Við vorum hæst-
ánægð með þjónustu hans en samt alltaf að
suða um að komast í bókabúð.
Hann klóraði sér mikið í höfðinu yfir bóka-
búð. Bókabúð?
- Já, bókabúð. Það er svona búð þar sem
eru seldar bækur, útskýrðum við og héldum
að það væu gloppumar í frönskukunnáttu okk-
ar sem yllu því að maðurinn skildi okkur ekki.
Við vorum ekki enn búin að átta okkur á
því að í landi þar sem meira en helmingur
þjóðarinnar er ólæs eru bókabúðir ekki á hveiju
götuhomi. Það var ekki fyrr en Einari hug-
kvæmdist að spyija hvort hann gæti ekki
a.m.k. fundið fyrir okkur antíkvaríat eða fom-
bókabúð sem glaðnaði yfir manninum. Hann
vissi um eina slíka.
Fornbókabúðin var lítil hola í Háskólahverf-
inu með bækur í hillum frá gólfi til lofts.
Bækur í stöflum á gólfinu. Bækur á borðinu.
Gunnar og Sneer Marokkómanna
Og þarna stóðu þeir á bak við búðardiskinn,
tveir menn af sömu gerð og Gunnar og Snær
í Bókinni (eða Bjöm og Rögnvaldur), alvitring-
ar á sínu sviði. Við sögðumst hafa áhuga á
sagnfræði. Helst ef þeir ættu eitthvað um 17.
öldina. Og allra helst um sjórán. Þannig væri
mál með vexti að árið 1627 hefðu skip látið
úr höfn frá Alsír og Sale og haldið til íslands.
Þar hefðu sjóræningjar tekið um 400 manns
herfangi og haft með sér aftur suður, flesta
til Alsír en nokkra til Sale.
Jú þeir könnuðust við þessa sögu. 1627 var
merkisár í sögu Marokkó. Og þeir höfðu ein-
mitt bókina sem við þyrftum að lesa. Les Corsa-
irs de Salé (Sjóvíkingamir frá Sale) eftir Ro-
ger Coindreau. Höfundur hefði verið franskur
flotaforingi og sérfræðingur í sjóránasögu mið-
alda. Svo réttu þeir okkur nýlega, hvíta bók
með teikningum af skipum sjóvíkinganna, sigl-
ingabúnaði, varnarvirkjum og öðru sem snerti
sjórán og þrælaverslun miðalda á þessum slóð-
um. Teikningarnar lýsa sjóðandi mannlífi við
innsiglinguna í mynni Bou-Regreg fljótsins,
sem skilur að borgimar tvær Rabat og Sale.
Og þeir bentu okkur á frásögn af þessum sér-
staka leiðangri 1627 með nafni leiðangursstjór-
ans og æviágripi hans, á nöfn íslands og
Reykjavíkur. - Er það ekki þetta sem þið emð
að biðja um? Hin hliðin á Tyrkjaráninu, gjörið
þið svo vel.
Við misstum hökuna niður á bringu. Forn-
bókasöluna áttu menn sem þekktu sama at-
burð og við, bara hinum megin frá.
Les Corsairs de Salé, sem er ein aðalheim-
ild mín í þessari frásögn, kom fyrst út í París
1948, en það eintak sem við keyptum, er endur-
útgefið í Rabat 1993 með stuðningi sendiráðs
Frakklands í Marokkó.
Jihad - Heilagt striö
Herleiðangurinn til íslands frá þessum forna
víkingabæ vorið 1627 var mesta afrek í sigl-
ingasögu Marokkó til þess tíma. Frá 1610
höfðu skipulögð sjórán verið stunduð frá Sale
sem liður í meira eða minna heilögu stríði (ji-
had) múslíma á hendur kristnum mönnum,
langdreginni hefnd hinna sigruðu fyrir hreins-
anir ísabellu og Ferdinands, konungshjónanna
sem sameinuðu Spán og hröktu alla Araba,
múslíma og Gyðinga af löndum sínum suður
yfir Gibraltarsund til Marokkó. Hreinsanir
þessar hófust 1492 en stóðu í meira en hundr-
að ár. Upphaflega beindist hefndin aðallega
gegn höfuðfjandanum Spáni og kaþólikkum
en breiddist svo út til annarra landa kristninn-
ar. Með ferðinni til íslands 1627 er seilst lengst
til hefnda. Árið 1627 er að auki tímamótaár
í sögu Saleborgar (nú Rabat) vegna þess að
þá var stofnsett sjálfstætt ríki sjóvíkinganna
innan múra Kasbah, borgarvirkisins sem stend-
ur á höfðanum við minni Bou-Regreg fljótsins.
Sjóránin sem höfðu verið stunduð í skjóli yfir-
valda urðu þar með nær sjálfstæð atvinnu-
grein. Þetta borgríki leið síðan undir lok en
upp úr víkingaflotanum í Sale þróaðist smám
saman sá floti sem síðar varð að sjóher Mar-
okkó.
Aómírállinn af Sale
Einhver frægasti víkingaforinginn frá
blómaskeiði sjóránanna á 17. öld gekk undir
mörgum nöfnum en í Norður-Afríku og á Mið-
jarðarhafinu var hann þekktastur sem Morat
Raís. Morat Ra'is var Hollendingur að upp-
runa, fæddur í Haarlem og hét þar Jean Jans-
sen eða Jan Jansz. Hann hóf feril sinn í sjórán-
um á vegum hollensku ríkisstjórnarinnar, en
fór síðan að stunda þau sjálfstætt. Þá sigldi
hann undir ýmsum fölskum flöggum eða henti-
fánum. Þegar hann réðst á skip spænsku krún-
unnar dró hann upp fána prinsins af Oraníu
í öðrum tilfellum flaug tyrkneski hálfmáninn
að húni, hvítur á rauðum grunni. 1619 er hann
farinn að stunda sjórán frá Sale við góðan
orðstír og til þess að tryggja sig í sessi gerist
hann trúskiptingur og giftist Márakonu. Átti
þó konu og böm fyrir heima hjá sér í Haar-
lem, sem hann heimsótti við og við. Árið 1624
- GRINDVÍKINGASAGA
UÓSMYND sem greinarhöfundur tók á sama stað og teikningin sýnir af innsiglingunni til Saleborgar.
HLUTI virkismúrsins um Kasbah. Gamla þrælakistan, sem hugsanlega var fyrsta vistar-
vera nokkurra Grindvíkinga sumarið 1627, skagar út í innsiglinguna.
r?-*'.: ’irjía, * Hl
I i k • ’j jmj
ffl ::
w ;• ‘2« I ti fj :;{IT!P
Ipjl; 11 T1
j Í II> i- ’fj P ] n
* i: ii 4.5
f
er hann útnefndur sem aðmíráll af Sale. En
þá átti hann eftir að vinna sitt stærsta afrek
sem var að stýra litlum flota snemmsumars
1627 norður Atlantshafíð til íslands. Skipin
voru þijú saman. „Lautinantar hans voru þrír
enskir trúskiptingar en leiðsögumaður danskur
þræll“, segir í Les Corsairs de Salé. Síðan
segir í sögu hans: „Þeir höfðu þó ekki erindi
sem erfíði. Vafalaust rændu þeir Reykjavík,
en afrakstur leiðangursins var ekki meiri en
dálítið af skinnum, reyktur fískur og fjögur
hundruð íslendingar sem þeir tóku til fanga,
karlar, konur, böm!“
Þarna er Tyrkjaránið komið, samanþjappað
og ranglega staðsett í Reykjavík. Roger Co-
indreau byggir frásögn þessa á Sjóránasögu
Philips Gosse, sem hefur hana frá Hollendingi
að nafni Vrijman, sem breytir nafni Grindavík-
ur í Reykjavík, segir Þorsteinn Helgason í rit-
gerð sinni.
Þeir gera það sama og sumir íslenskir sagn-
fræðingar og steypa Tyrkjaránsleiðangrinum
saman í einn, þótt hérlendar samtímaheimildir
greini frá því að þeir séu tveir. Vitað er að
umtalsverð samskipti voru á milli víkingaborg-
anna tveggja, Alsír og Sale, og því er ekkert
óeðlilegt að gera ráð fyrir að lagt hafi verið
af stað í einn leiðangur en skipin orðið viðskila
á hinni löngu siglingu norður Atlantshaf.
í æviágripi Morats Rai's í Corsairs de Salé
kemur fram að hann átti sögufrægar ránsferð-
ir ófamar enn eftir íslandsferðina m.a. til ír-
lands 1631, þar sem hann rændi á þriðja hundr-
að manns sem hann seldi í Alsír. Þangað flutti
hann svo sjálfur með sína márísku fjölskyldu
um tíma. Hann var tekinn til fanga í einum
af leiðöngram sínum um Miðjarðarhafið og sat
um hríð í fangelsi á eynni Möltu. Hollendingur-
inn átti þó eftir að ganga í þjónustu Marokkó-
soldáns á ný og var gerður að gúvernör árið
1640 í borginni Safi sunnar á Atlantshafs-
strönd landsins. Þangað fékk hann óvænta
heimsókn, þegar dóttir hans Elísabet Janssen
kom frá Hollandi til þess að hitta pabba sinn.
Með þeim feðginum varð tárvotur endurfundur
en stúlkunni leist þó ekki á sig í Marokkó og
fór aftur heim til Hollands. Um ævilok Jans
Morats Ra'is er ekki vitað annað en það „að
hann fékk að lokum makleg málagjöld," segir
sagan.
Kasbah Oudaya
Við fórum með feng okkar heim á hótel og
reyndum að átta okkur á innihaldinu með hjálp
frönsku orðabókarinnar góðu frá Emi og Ör-
lygi. Okkur var Ijóst að við höfðum verið í
útjaðri þessara nýfundnu íslendingaslóða deg-
inum áður og nú skyldi haldið þangað á ný.
Þegar bílstjórinn mætti höfðum við ekki áhuga
á að skoða neitt annað en Kasbah Oudaya.
Við inngönguhlið virkisins sat fyrir okkur ung-
ur harkari og bauðst til þess að vera leiðsögu-
maður okkar. Við sögðumst ekki þurfa á því
að halda, við hefðum bílstjórann. En hann lét
höfnun okkar sem vind um eyru þjóta og byrj-
aði að segja frá. Það var svipaður fróðleikur
og leiðsögumaður ferðaskrifstofunnar hafði
rakið fyrir okkur deginum áður. Næst inngang-
inum hefur gamalli höll soldána eða víkingafor-
ingja í stíl við Morat Ra'is verið breytt í list-
munasafn og þar vék sér að okkur enn einn
leiðsögumaðurinn. Hann sýndi okkur vefnað-
arlist Berba, vopnabúr hirðingjanna, bjúgsverð
og byssur, kvenskart, koppa og kimur, teppi
og tjöld. Allt fallegt og afar skrautlegt. Aldin-
garðurinn fyrir utan var þó yndislegri, appels-
ínutrén með svignandi greinar sínar af
þroskuðum ávexti, blómin, grösin. Það rigndi
látlaust og við vorum fljótt orðin rennandi
blaut. Þetta var í lok janúar og Allah að bæta
borginni þriggja vetra þurrkatíð. Ég setti upp
hettuna á kuflinum (jellabah) mínum sem ég
var í innan undir kápunni til þess að veijast
rigningunni og halda á mér hita. Þessi prýði-
lega yfirhöfn innfæddra bjargaði mér fá bráðu
kvefí.
Við ákváðum að ylja okkur á dísætu myntu-
tei á Márakaffinu, sem við höðfum kynnst
deginum áður og borða smáköku með að
landssið, en bílstjórinn blessaður mátti ekkert
þiggja. Það var annar dagur í Ramadan, mán-
aðarlangri föstu múslíma, og hann sótti um
að fá að bíða eftir okkur í bílnum sínum. Svo
héldum við inn í hverfið með harkarann á
hælunum.
Á vil islensk-alríslcrar f ertióar
FUNDINN fjársjóSur. Einar Karl Haraldsson í fornbókabúð í Rabat með bók Roger Coindre-
au, Les Corsairs de Salé, (Sjóvfkingarnir frá Sale).
TEIKNING eftir Jean-Gaston Mantel úr Les Corsairs de Salé af innsigiingunni til Saléborgar
í mynni Bou-Regreg-fljótsins.Víkingar komnir úr ránsferð.
Þegar ég rifja upp gönguna í gegnum
Kasbah og skoða myndir þá sé ég skellótta
útveggi með örlitlum gluggaboram og flúruð-
um járngrindum fyrir. Á bak við þessar grind-
ur halda konurnar til. Ég sé glæsta og skraut-
lega dyraumbúnaði sem stinga undarlega í
stúf við lúna veggina. Á bak við svona dyr
búa ríkir útlendingar. Göturnar eru þröngar
og lagðar höggnum steini, þær era í þrepum
þar sem hallinn er mestur. Leiðin lá upp höfð-
ann og ég sá með innri augum koma á móti
mér sára, hlekkjaða íslenska fætur sem dróg-
ust eftir þessum sömu steinum fyrir 370 árum.
Við mættum lítilli telpu sem rogaðist með stór-
an súpupott og ég velti því fyrir mér, hvort
Guðrún litla Rafnsdóttir, sem fylgdi Guðrúnu
Jónsdóttur frá Járngerðarstöðum við Grinda-
vík, hefði verið send með pott til grannkonunn-
ar svo hún gæti soðið harírasúpu á föstunni.
Og Guðrún Jónsdóttir sjálf, var hún kannski
látin hnýta teppi eins og konurnar í teppagerð-
inni? Þær kepptust við að hnýta, fingrahraðar
með afbrigðum, svo drógu þær mig til sín og
létu mig setjast við hlið sér til þess að sýna
mér handbragðið, en þó aðallega til þess að
að rétta fram betlihöndina og hvísla. Un di-
hram madame. Un dihram.
Ég skammaðist mín í hvert sinn sem ég lét
smáaura falla í þessar fátæku hendur og fékk
merci madame að launum. Ég skammaðist
mín ekki minna þegar ég síðar keypti nokkur
listofin teppi fyrir skít á priki í Marrakech.
Teppin era hnýtt af þrælum nútímans.
Við vorum komin upp á háhöfðann og klifr-
uðum upp á þykkan virkismúrinn. Við okkur
blasti hin forna innsigling hafnarborgarinnar
fyrrverandl, þar sem fljótið Bou-Regreg fellur
út í Atlantshafið. Fljótið var orðið leirbrúnt í
vatnavöxtunum og litaskilin skýr þar sem það
mætti úthafínu. Það var haugabrim á grynn-
ingunum fyrir utan gijótgarðana sem voru
hlaðnir utan við ármynnið. Á teikningunum í
bókinni okkar góðu flutu hér fley fyrir landi,
aragrúi skipa og sjóðandi athafnalíf á staðnum
þar sem við stóðum nú aðeins tvö og harkar-
inn. Hér gerðust engin stórtíðindi Iengur, nema
þau sem eiga sér stað í náttúranni, þar sem
framburður fljótsins heldur áfram að fylla upp
árósinn sem einu sinni var stórskipahöfn.
Úr Tyrkjaráni
Jáns Helgasonar
í bók Jón Helgasonar, Tyrkjaráninu, er lýs-
ing á því sem gerðist hér sumarið 1627: „Skip-
ið náði landi við heimahöfn við borgina Sale
hinn 30. dag júlímánaðar, er nálega sex vikur
voru liðnar frá ráninu í Grindavík. Og nú sáu
bandingjarnir íslensku nokkuð, sem kom þeim
kunnuglega fyrir sjónir: Brimgarð furðumikinn
við ströndina, líkt og í hafátt við suðurströnd
íslands. Skipið komst ekki inn á leguna næstu
tvo daga, og engir bátar komu úr landi. En
svo féll brimið. Menn komu út á skipið, bandin-
gjamir vora reknir niður í afturlest skipsins
og settir í fjötra. Þar skildu þeir vera á meðan
skipið sigldi inn, og voru tveir menn hafðir
hjá þeim til gæslu. Mórat reis hafði sjálfur
forsögn um innsiglinguna.
Þegar skipið hafði hafnað sig, var skotið
tólf fallbyssuskotum og þar næst blásið í lúðra
og belgpípur. Að lítilli stundu liðinni komu
fyrirmenn úr borginni fram á skipið til þess
að fagna heimkomu víkinganna og líta á her-
fangið. Frændur og vinir streymdu á skipsfjöl
með miklum gleðilátum. - Fyrsta víkingskipið,
sem komið hafði alla leið til hinnar fjarlægu
eyjar, Islandía, var komið aftur heilu og höldnu.
Fangarnir vora færðir á land 2. dag ágúst-
mánaðar og allir reknir upp í kastala borgar-
innar nema Guðrún frá Járngerðarstöðum,
yngsti sonur hennar og telpan, sem fylgdi
henni, Guðrún Rafnsdóttir. Voru þeir í kastal-
anum næstu þijá daga og hjá þeim vopnaður
gæslumaður. Þangað var þeim fært brauð til
matar, en vatn til drykkjar sóttu þeir sér sjálf-
ir með leyfí varðmannsins er jafnan kvaddi til
menn að fylgja þeim, er vatnið sóttu. Þessu
næst voru þeir leiddir út á strætin til sölu.
Gekk þá kallari hrópandi á undan, en fangarn-
ir lötruðu berhöfðaðir á eftir í umsjá gæzlu-
manna. Fór þessu fram, þar til allir höfðu
verið seldir.“
Afdrif Grindvikinga i Sale
Þetta voru fímmtán manns, áðurnefnd Guð-
rún Jónsdóttir húsfreyja á Járngerðarstöðum
og bræður hennar tveir Jón og Halldór. (Tvo
aðra bræður Guðrúnar höfðu víkingarnir sært
svöðusárum og skilið eftir óvíga í Grindavíkur-
fjörum ásamt manni hennar, sem var nokkuð
við aldur.) Þarna voru þrír synir Guðrúnar,
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 21. JÚNÍ 1997
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. JÚNÍ 1997 1 1