Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.1997, Blaðsíða 12

VIRKISVEGGURINN um Kasbah. Fangelsið sem fyrrum hýsti fanga víkinganna er nú veitingastaðurinn La Caravelle.
Jón, Helgi og Héðinn Jónssynir. Jón var þá
nýorðinn stúdent frá Skálholtsskóla. Með
Guðrúnu var að auki litla telpan sem fyrr
var getið. Hinir fangamir voru flestir sjó-
menn og nöfn nokkurra eru gleymd en Bjami
Ólafsson hét einn, Jón Þórðarson annar og
Sigurður Ófeigsson sá þriðji. Sigurður komst
til Islands aftur tæpu ári síðar ásamt systkin-
unum Halldóri og Guðrúnu. Ljóst er að flest
af fólkinu hefur verið selt áfram frá Sale til
Alsír innan hálfs árs því þar vom þessi þijú
leyst úr ánauðinni af hollenskum skipstjóra
eftir um 7 mánaða dvöl í Barbaríinu. Jón og
Helgi vom þá einnig komnir til Algeirsborg-
ar, en þótt skipstjórinn reyndi að fá Helga
son Guðrúnar lausan líka „þá var hann ekki
falur, þótt mikið fé væri í boði“, segir Jón
Helgason. Og einnig: „Nokkm eftir að þau
Grindavíkursystkin, Guðrún og Halldór, kom-
ust úr landi, fór einn sona Guðrúnar, Helgi,
með húsbónda sínum til Sale, þar sem annar
sona hennar, Héðinn, var í ánauð. Þegar
bræðumir hittust, spurði Héðinn fyrst orða,
hvernig móður þeirra vegnaði.
„Hún er brott héðan og Halldór minn með
henni og fólkið það til var,“ svaraði Helgi.
Og svo támðust þeir bræður og grétu eymd
sína og umkomuleysi. Þeir sem ekki komust
heim til íslands með þessari fyrstu ferð fengu
flestir að bíða lengi og stærsti hlutinn ævi-
langt. Nokkrir karlmannanna sáu þá eina
leið færa að komast sjálfir í víking og annað
hvort kaupa sig lausa eða strjúka. „Helgi
Jónsson frá Jámgerðarstöðum hafði ráðlagt
Héðni bróður sínum að bregða á þetta ráð,
ef kostur væri, og sjálfur komst hann síðar
á víkingaskip", segir Jón Helgason.
Hvad varó wm
Járngeróarstaóabrœóur?
Helgi Jónsson frá Járngerðarstöðum var í
hópi þeirra rúmlega 30 íslendinga sem keypt-
ir vom út af Danakonungi 1636. Hann fékk
síðan viðurnefnið Helgi hertekni og gekk að
eiga unga prestsdóttur eftir heimkomuna. Jón
stúdent bróðir hans átti aftur á móti ekki
afturkvæmt. í bréfi sem hann ritaði í byijun
árs 1630 í nafni þeirra Helga, segir svo m.a:
„En þó margt og mikið hafi á okkar neyðar-
stóra daga drifið í kulda og klæðleysi, hungri
og þorsta, stómm erfiðismunum og illum
aðbúnaði hjá illum mönnum, hvað nú er
gleymt, með því okkar patrónar eða húsbænd-
ur batna við okkur síðan við lærðum málið
að skilja og forsvara (okkur) . . .“ Jón var
ungur menntamaður sem lærði málið og hann
hlýtur smátt og smátt bærilega vist. Hann
gekk kaupum og sölum fyrstu árin, alltaf í
háu verði og er þama hjá fímmta húsbóndan-
um. Hann gerðist forystumaður meðal íslend-
inganna og skrifaði brýningar- og kvörtunar-
bréf til Kristjáns IV 1635 í þeim tilgangi að
knýja fram lausnargjald fyrir fangaða þegna
hans í Barbaríinu. Þegar til kom var gjaldið
of hátt sem greiða þurfti fyrir Jón svo hann
varð ekki f hópi hinna hólpnu. Kannski sætt-
ist hann um síðir við örlög sín en um það
vitum við ekki. Hann er úr sögunni. En bréf
Jóns Jónssonar úr Grindavík eru með mikil-
vægustu varðveittu heimildum um vist íslend-
inga í Barbaríinu eftir að síra Ólafur Egils-
son var farinn heim. Héðinn Jónsson náði
að kaupa sig frían, líklega ekki síðar en 1633.
En hann kom aldrei heim. Hann gerðist smið-
ur í Sale, enda smiðssonur og smiðir voru
eftirsóttir og gátu bjargað sér. Hvort þeir
bræður sáust nokkum tíma eftir að Jón fór
frá Sale fyrsta veturinn í Barbaríinu er óvíst.
Það var langt á milli víkingaborganna
tveggja, þótt siglingar væru tíðar. Kannski
slitnaði sambandið á milli þeirra. Kannski
dó Héðinn. Kannski tumaði hann. Það var
sama og dauði í augum kristinna yfirvalda.
Hvaó varó um GwArúnu
litlw Rafnsdóttur?
Það er lengi hægt að velta vöngum yfir
afdrifum þess fólks sem lenti í herleiðingunni
suður. Þeir sem ekki dóu á fyrstu vikunum
og mánuðunum af harðræðinu eða hitasótt
(malaríu) sem felldi marga, gátu hjarað með-
al mannsævi. Meðal þrælsævi. Aðeins lítið
brot hinna herteknu var leyst úr ánauðinni
fyrir konungsfé 1636. Þeir voru allir keyptir
lausir í Algeirsborg. Nokkrir komust heim
eftir öðrum leiðum. Flestir urðu eftir. Þeir
hafa haldið íslendingseinkennum sínum
framan af en fljótlega horfið í fjöldann. Eng-
inn veit hvað varð að lokum um þá Járngerð-
arstaðabræður. Enginn veit hvað varð um
Guðrúnu litlu Rafnsdóttur í Sale. Aðeins það
að ekkert íslenskt barn eða unglingur átti
afturkvæmt til íslands. Lifði hún eða dó eft-
ir heimferð fóstru sinnar? Var hún lamin
áfram við teppahnýtingar eða gerðist hún
eldabuska og íslömsk bamamaskína þegar
fram liðu stundir? Einhveijir hafa eignast
fjölskyldu og afkomendur.
Við komumst ekki nær örlögum hinna
týndu en þetta í bili. Það er aðeins hægt að
hafa uppi getgátur um afdrif þeirra. í magist-
ersritgerð sinni telur Þorsteinn Helgason
helst von til þess að nýjar heimildir fínnist í
einhveijum þeim hundruðum milljóna skjala
frá tímum ósmanska veldisins sem varðveitt
eru í Tyrklandi, en aðeins 10-12% þeirra
hafa verið flokkuð og gerð aðgengileg. Brot
af þeim fjallar um Norður-Afríku. Fyrir um
10 árum var talið af ábyrgum aðilum að það
tæki 150-200 sérhæfða skjalfræðinga 5-10
ár að flokka öll ósmönsku skjölin. Þá átti líka
eftir að byggja yfír starfsemina. Það kemur
ekki fram í ritgerð Þorsteins hvað orðið hef-
ur úr framkvæmdum.
Á sagnfræðiþingi í Háskóla íslands 28; -
31. maí sl. sagði Þorsteinn Helgason frá síð-
ari tilraun danska ríkisins til þess að kaupa
heim þegna sína frá Alsír 1645. Um þá níu
íslendinga, sem þá voru leystir úr ánauð,
voru engar þekktar heimildir hér á landi.
Þorsteinn skýrði sömuleiðis frá merkum
fundi, sem er elsta bænaskjal Íslendinga í
Alsír til Danakonungs frá 1629. Bænaskjal
þetta er jafnframt eina frumrit sem varðveist
hefur af skrifum íslendinganna úr Barbarí-
inu. Fyrir mistök sendu Danir Norðmönnum
þetta skjal fyrir einu ári og það er nú varð-
veitt í Osló.
íslendingafólgaió í Alsir
íslendingamir sem seldir voru á þrælatorg-
um Alsír og Sale dreifðust nokkuð til ann-
VARÐ ævikvöld einhvers íslendingsins
þessu líkt?
arra landa Norður-Afríku og sumir héldu
áfram að ganga kaupum og sölum. Flestir
urðu þó um kyrrt í Alsír og í Islendingasamfé-
laginu þar áttu þessir útlagar athvarf hver
hjá öðrum. Gott dæmi um samhjálpina er
sagan af ævilokum Jóns Jónssonar móður-
bróður þeirra Jámgerðarstaðabræðra. „Hann
hafði verið þræll vínekrueiganda í Sale og
átt góða daga framan af, en borist síðan til
Algeirsborgar. Versnaði stómm atlæti, þegar
hann þreyttist og hrömaði. Gengu þá ekki
af honum höggin, og þar á ofan fékk hann
hvorki í sig né á, svo að nálega mátti segja,
að Helgi systursonur hans, héldi honum við
lífíð.
Svo var það dag einn, er Jón stúdent var
á gangi á strætinu, að hann sá þar sitja
karl, sem honum fannst hann kannast við,
en áttaði sig þó ekki undir eins á, hver var.
En þegar hann gætti betur að, sá hann, að
þetta var Jón, frændi hans, nær í dauðann
kominn. Hafði hann dregist með erfiðismun-
um að heiman að húsi því, sem þeir Járngerð-
arstaðabræður vom í. Tók nú Jón nafna sinn
til sín og hafði hann hjá sér á laun í þijá
daga, svo að enginn vissi, nema kona sú, sem
færði honum mat sinn. Síðan dó gamli maður-
inn, en þeir bræður saumuðu utan um líkið,
kvöddu til fleiri menn íslenska og bám það
á næturþeli á fjöl til greftmnar í kikjugarði.
Þar jörðuðu þeir Jón í dögun"
Sióaata f rétt frá Sale
Sagan af ævilokum Jóns Jónssonar eidri
er um leið síðasta fréttin frá Sale. Síðasta
frásögnin sem tiltæk er af því fólki sem þang-
að var flutt nauðugt fyrir 370 árum. Hann
átti sem sagt þolanlega daga hjá vínekmeig-
anda framan af, sjómaðurinn og prestssonur-
inn úr Grindavík. Hann hefur komist upp á
lag með að rækta vínber og bmgga eðalt
vín. Vonandi hefur honum einnig verið boðið
að smakka. Hann hefur fengið að njóta ein-
hvers af þeim unaði sem frjómagn jarðarinn-
ar eg gróðurfarið á þessum slóðum veitir,
áður en þrældómurinn gerði hann að gamal-
menni um aldur fram. Það er a.m.k. von landa
hans í pílagrímsferð nær fjórum öldum síðar.
Það var erfítt að slíta sig frá innsigling-
unni í Kasbah. Eyðileikinn ýtti undir ímynd-
unaraflið, ein máð en skrautleg mósaíkhella
í hrörlegum tröppum varð að glæstu gólfí frá
velmegunartíma víkinganna. Við gengum
gegnum skarð í virkisveggnum niður á stórt.
bryggjuplan sem liggur nokkrum metrum
ofan við fljótsbakkann. Þar voru fjórir karl-
menn fyrir, tvö vinapör, annað parið klætt
samkvæmt siðvenju trúaðra í síðum
hettukuflum, hinir tveir í gallabuxum og
skyrtum að vestrænum sið. Bæði pörin voru
í mjög innilegum innbyrðis samræðum, þar
sem þeir virtu fyrir sér útsýnið til Sale okkar
daga, handan fljótsins. í þessu landi mega
karlmenn leiðast og láta vel hver að öðrum
opinberlega, en ekki að konum. Konur hafa
þeir helst í pokum. Konur má ekki snerta
nema bak við lukta múra heimilisins. Karlar
eru saman í karlaveröld, konur og böm eru
í veröld út af fyrir sig. Þetta var stórt plan
og fjarlægðin milli heima kynjanna í löndum
Islams er að minnsta kosti jafn mikil og fjar-
lægðin milli þessara tveggja karlapara á
gamla þrælatorginu.
í einu útskoti plansins var gömul fallbyssa
af svipaðri stærð og fallstykkið á skansinum
í Vestmannaeyjum. Byssur frá sama tíma,
hvor sínum megin við sama úthaf. Minnis-
merki um foman fjandskap. Hann kraumar
undir enn. í virkisveggnum sjálfum em tugir
skotraufa. Hornrétt út frá meginmúmum
skagar löng en lág bygging fram á ysta tanga
sem teygir sig út í fljótsmynnið. Það er gamla
fangelsið, þrælakistan, segir harkarinn sem
enn eltir okkur hvert fótmál. Núna er búið
að breyta fangelsinu í veitingastað. La Cara-
velle heitir staðurinn til þess að minna á forna
frægð sæfaranna miklu sem sigldu um höfín
á karavellum. En staðurinn er því miður lok-
aður vegna föstunnar. Ramadan er skýringin
á mörgu því sem ferðalöngum frá hinum
kristna heimi kemur á óvart. Við urðum því
frá að hverfa án þess við að hafa séð gömlu
þrælakistuna innan frá.
Rýtingsawgw
Það var enn farið að rigna og bæta í vind-
inn og brimið færðist í aukana. Við hlupum
við fót undan veðrinu langleiðina út úr
Kasbah. Það var orðið áliðið dags og ilm af
nýbökuðu brauði lagði fyrir vit okkar. Við
runnum á lyktina sem barst frá bakaríi, sem
varla hefur breyst nokkuð frá miðöldum.
Fólk kemur með brauð sem það hefur hnoðað
og látið lyftast heima hjá sér en lætur bakar-
ana stinga þeim inn í ofninn og baka fyrir
sig við opinn eld. Það var kominn matar-
glampi í augun á fastandi viðskiptavinunum.
Bráðum yrði sólsetur og þá mætti ijúfa föst-
una og kasta sér yfír harírasúpuna og nýbak-
að heitt brauðið beint úr eldsmiðju bakarans.
Við vorum líka orðin svöng. Bílstjórinn örugg-
lega aðframkominn. Augnarráð harkarans,
sem augljóslega leit á okkur sem hveija aðra
veiðibráð, var hatursfullt þegar við réttum
honum 10 dihrama að skilnaði fyrir að hengja
sig á okkur. Hann hataði okkur. Helvítis túr-
istana. Hataði okkur fyrir niskuna. Hataði
okkur eins og atvinnuleysið og fátæktina í
landinu sem gerir unga, hrausta karlmenn
að betlurum. Það var óþægilegt að finna fyr-
ir augnaráði hans á eftir sér eins og rýting
í bakinu.
Mér líkaði ekki við þennan unga mann
frekar en honum við mig.
En mér líkaði alltaf betur og betur við
blessaðan bílstjórann, sem ók okkur hratt
beint heim á hótel, svo vatnsflaumurinn af
götunum gekk yfír bílinn. Hann var feginn
þegar við gáfum honum frí það sem eftir var
kvöldsins. Hann átti konu og sjö börn heima
og þar beið súpa dagsins. Við ætluðum að
reyna að þurrka af okkur fötin og skóna og
lesa okkur betur til um þessar afrísku Islend-
ingaslóðir sem við höfðum reikað um tvær
dagsstundir. Við ætluðum að reyna að melta
það sem við höfðum séð, lifa okkur inn í
fortíðina og örlög nokkurra landa sem áttu
hér lengri eða skemmri viðdvöl á 17. öld.
Hversu margir urðu hér eftir? Kannski bara
Héðinn og Guðrún litla. Kannski einn eða
tveir ónafngreindir grindvískir sjómenn.
Kannski enginn. Svarið kann að vera geymt
í ósorteruðu skjalasafni í Istanbúl.
En hvað sem fortíðinni líður er Kasbah
Oudaya heillandi staður í augum þess sem
kemur þangað fijáls og fer þaðan fijáls. Það
er gaman að geta gengið inn í miðaldir en
betra þó að eiga þaðan afturkvæmt.
Höfundurinn er rithöfundur.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21.JÚNÍ1997