Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1997, Blaðsíða 4

1
Myndasafn Árbæjarsafns.
JÓN HELGASON: Frá Hólavelli um 1870. Á myndinni sjást þrjár byggingar sem tengdar eru sögu Prestaskólans: Prestaskólahúsið (ber í enda Stjórnarráðsins), Dómkirkjan og
hús Lærða skólans (Menntaskólahúsið).
■
PRESTASKÓLINN
EFTIR PÉTUR PÉTURSSON OG EINAR SIGURBJÖRNSSON
Um þessar mundir eru lióin 150 ár frá því Presta-
skólinn í Reykjavík tók til starfa. Hann var settur
vió hátíólega athöfn 2. október 1847. Presta-
skólinn starfaói allt til ársins 1911 er hann rann
inn í Háskóla Islands sem ein deilda hans, guófræói-
deildin. Því má segja aó meó Prestaskólanum
hafi fyrsti vísirinn aó Háskóla íslands oróió til svo
aó fagna megi nú 150 ára samfelldri háskóla-
kennslu á Islandi.
SAGA prestsmenntunar á ís-
landi er þó meiri og nánast
jafngömul sögu íslenskrar
menningar. Allt frá því kristni
var lögtekin á íslandi var leit-
ast við að mennta pilta til
þess að þeir gætu sungið
messu og helgar tíðir. Þetta
hefur verið orðað svo að „eins lengi og lær-
dómur hefir verið iðkaður á íslandi, lesin bók
og haldið á penna, hefir prestaskóli verið í
landinu". (Benjamín Kristjánsson,
Menntun presta á íslandi, Kirkjuritið 1947b,
bls. 2). Fyrst munu prestar og biskupar hafa
kennt prestlingum í einkakennslu en þegar
íslendingar eignuðust eigin biskupa og dóm-
kirkjur var komið á skólahaldi sem staðið
hefur nánast óslitið síðan. Mikil breyting var
samfara því að skólahald og biskupssetur var
flutt frá Hólum og Skálholti til Reykjavíkur
um aldamótin 1800. Próf úr stólsskólunum
og þeim skóla sem var starfræktur að Hóla-
völlum í Reykjavík og Bessastöðum nægði
til þess að menn fengju aðgang að prestem-
bætti á íslandi. Þessir skólar menntuðu ís-
Ienska embættismenn. Hluti þeirra fór utan
til framhaldsnáms, eftir siðbreytinguna nán-
ast eingöngu til háskólans í Kaupmannahöfn.
Það er því ekki út í hött þegar fuilyrt er að
menntun og fræðimennska hafi verið á
kirkjulegum grunni á Islandi frá fornu fari
og fram á 19. öld. Hún var að verulegu leyti
miðuð við það að mennta þjóna kirkjunnar.
Á fyrri hluta 19. aldar vígðist rúmlega helm-
ingur þeirra sem höfðu lokið stúdentsprófi
til prestsþjónustu. Á seinni helmingi aldarinn-
ar voru það um 40 prósent. (Pétur Péturs-
son, Church and Social Change, 1990, bls.
34). Prestastéttin var tiltölulega fjölmenn hér
á landi bæði ef miðað er við önnur lönd á
þesum tíma og við aðrar stéttir embættis-
manna. Árið 1830 voru 183 prestaköll í land-
inu og 205 starfandi prestar, þ.e.a.s. um það
bil 250 sálir á hvern prest í landinu. Sama
ár voru einungis þrír háskólamenntaðir lækn-
ar í landinu. Árið 1917 voru hlutföllin breytt.
Þá voru 118 prestar starfandi í 125 presta-
köllum og 775 íbúar að meðaltali á hvern
prest. Þá voru starfandi 65 læknar í landinu
(Pétur Pétursson 1990, bls. 41).
Þeir menn sem báru hag landsins og vel-
megun þjóðarinnar fyrir bijósti sáu að efla
varð menntun presta vegna lykilstöðu þeirra
í samfélaginu og stjórnkerfinu. Margir gagn-
rýndu Bessastaðaskóla fyrir að veita hvorki
nógu góða prestsmenntun né veita nægilega
góðan undirbúning undir háskólanám. Bald-
vin Einarsson skrifaði ítarlega ritgerð um
skólamál á íslandi þar sem hann andmælti
þeim fullyrðingum að kennarar og nemendur
Bessastaðaskóla stæðu sig ekki sem skyldi.
Hann taldi slæman undirbúning kandídata
frá Bessastaðaskóla til háskólanmáms hvorki
stafa af hirðuleysi kennara né dugleysi nem-
enda heldur lélegum aðbúnaði að skólanum
almenn. Hann lagði til að á Islandi yrði stofn-
aður framhaldsskóli sem tæki við af latínu-
skólanum og vildi hann að þar væri kennd
guðfræði, heimspeki, nátturufræði, læknis-
fræði og verlsunarfræði. Þessar tillögur urðu
til að hreyfa við yfirvöldum skólamála í
danska ríkinu.
Tómas Sæmundsson var ekki ánægður
með skóla og fræðslumál á íslandi. Hann
lagði til að lengja námið í latínuskólanum
um eitt ár og miða það við pretsstarfið (Fjöln-
ir, 5. árg.). Tillögur voru lagðar fram um
stofnun nýs skóla og þar átti biskup landsins
og landlæknir að vera meðal kennara. í þess-
um tillögum var gert ráð fyrir að guðfræði
og læknisfræði væru aðalgreinarnar. Mörg-
um íslendingum sem um þetta mál fjölluðu
þótti það þjóðráð að kenna prestsefnum frum-
atriði í læknisfræði til þess að bæta lands-
mönnum upp hið mikla læknisleysi sem hér
var viðloðandi lengst af 19. öldinni. Ýmsir
prestar lögðu stund á lækningar og höfðu
sumir hlotið einhverja þjálfun á því sviði
ýmist með sjálfsnámi eða hjá landlækni.
Margar prestsfrúr voru líka liðtækar á þessu
sviði. Sóknarfólk leitaði þannig til presta
sinna með flest mál bæði bæði líkamleg og
andleg. Fyrsta sinn sem endurreist alþingi
kom saman í Reykjavík árið 1845 bar Jón
Sigurðsson fram frumvarp sitt um þjóðskóla,
þ.e.a.s. háskóla þar sem aðalkennslugreinar
yrðu guðfræði, lögfræði og læknisfræði. Áður
hafði hann kynnt skólastefnu sína og hug-
myndina um þjóðskóla í riti sínu Nýjum fé-
lagsrítum þar sem hann lagði til að Reykja-
vík yrði miðstöð fræða og menntunar í land-
inu. í meðferð þingsins var tillagan þannig
að bæta skyldi latínuskólann og stofna um
leið Prestaskóla. Helgi biskup Thordersen
samdi ítarlegar tillögur um væntanlegan
Prestaskóla. Þessar tillögur biskups voru síð-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. OKTÓBFR 1997