Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1997, Blaðsíða 9

' -.v.. •
„VESTRÆNIR karl-glápar taka að sögn pm-ista, stöðugt traustataki handíðir og trúar-
tákn úr öðrum heimshlutum, sem þeir hafa ekki minnsta skilning á, skilgreina sem list á
vestræna vísu og þykjast um leið hafa uppgötvað einhverjar sammannlegar þarfir eða
hvatir. Hvílík andstyggð, hvílík andleg kúgunl" Myndin: Pablo Picasso: Hluti úr Ungfrún-
um í Avignon, 1905.
konar samtíðarlist: pm-ísk list og gervilist.
Eldri pm-ískir listamenn, ekki hvað síst
hönnuðir og arkitektar sem þreyttir voru á
hagnýtishyggju módernismans, gripu fegins-
hendi hinar nýju hugmyndir um líf án sjálfs-
kenndar og samfelldni. Það gaf þeim tækifæri
til að sleppa fram af sér beislinu með bros á
vör. Dagskipunin var samsuða og eftirapanir.
Enginn munur var lengur á hámenningu og
lágmenningu og engin synd að verpa í hreiður
annarra. Táknrænt andlát módemískrar bygg-
ingarlistar átti sér stað kl. 15:32, 15. júlí 1972
þegar Pruitt-Igoe húsasamsteypan í St. Louis
var mölvuð til grunna. I stað hennar og álíka
módemískra minnismerkja risu „klippimynda-
hverfi“ og „hriflingabjargahús" þar sem ægði
saman egypskum, klassískum og rómantískum
stileinkennum og eina kvöðin var að bygging-
amar féllu vel að staðbundnu landslagi eða um-
hverfi sínu. Opinbera þjónustubyggingin í
Portland, Oregon, sem Michael Graves hann-
aði, er gott dæmi, sem og tvær aðrar er fleiri
Islendingar kunna að hafa barið augrnn:
AT&T-byggingin í New York og Westin Bona-
venture hótelið í miðborg Los Angeles. Hvers
konar verslunarmiðstöðvar, „Kringlur",
sprattu einnig upp eins og gorkúlur með blöndu
hinna ólíkustu búða, þjónustustofnana og veit-
ingastaða undir sama þaki. í skáldsögum og
kvikmyndum (til dæmis Himmel iiber Berlin
eftir Wenders og Blue Velvet eftir Lynch) ráf-
uðu veglausar persónur milli ólíkra heima; eða
horfið var aftur til skrautbúinnar fortiðar án
strangra krafna um sögulega nákvæmni, svo
sem í myndum Merchants og Ivorys (Room
with a View, Howards End og fleiri). Ljós-
myndir Cindy Sherman, er sýndu hana sjálfa
nær óþekkjanlega í alls kyns gervum, beindu
sjónum að sveigjanleika og áhrifagimi einstak-
lingsins: að eðlisleysi hans. íslensku skáldin
létu ekki sitt eftir liggja. Eysteinn Þorvaldsson
Iýsir því hvemig þau hafi tekið að „forðast bein-
skeyttan boðskap ... í skiljanlegu samræmi við
vonbrigðin með hin stóru félagslegu hugðarefni
og vantrúna á farsæla lausn þeirra". Höfundar
á borð við Gyrði Elíasson fóra í staðinn að
hampa fjöldamenningunni, taka „allskonar hluti
úr hversdagstilvera" okkar sér til handargagns
og fá þeim stað í ljóðum sínum.
Margir líta á gagnrýnislaust samsull sem
eina samkenni pm-ískrar listar. Slíkt er þó að
gegna gæsunum sem í gær flugu því að á síð-
ustu áram hefur einlyndi og alvara frábrigða-
fræðanna (sjá fjórðu grein) tekið við af hinni
marglyndu upplapslist. Það var sjálfur for-
sprakkinn Lyotard sem benti á að samsullið
væri lágpunktur nútíma menningar: fólk hlusti
á reggae-tónlist og horfi á Vestra, borði
McDonald’s-borgara í hádeginu og kínamat á
kvöldin. En slík „fjölbreytni" marki sigur fjár-
magnsins, ekki menningarinnar. Nýja, gagn-
rýna pm-íska listin gyllir hugmyndina um
meðvitaðan útúrboruhátt. Hún stefnir að vit-
undarvakningu eigin (minnihluta)hóps og af-
byggingu ríkjandi orðræðuvalds eða tjáning-
arhefða. Feministar hafa verið þar í farar-
broddi, eins og nánar verður rakið siðar. Ljós-
myndir Barböru Kruger grafa þannig undan
feðraveldinu, afhjúpa karlaglápið og hvetja
stelpur til að standa saman. Verk rithöfundar-
ins Toni Morrison brýna blökkukonur til
virkrar baráttu - og svo mætti lengi telja. Við
erum þvi að sumu leyti komin í hring: Baráttu-
gleði módernísku framúrstefnunnar virðist
vöknuð af dvala. Gæfumunurinn er samt sá að
módernistar stefndu að frelsun allra undan
firringu og að endanlegu bræðralagi mann-
kyns í sæluranni framtíðar. Ræktun þjóðlegra
eða staðbundinna lista var fráleitt fordæmd en
hún var réttlætt með því að það að læra að
skilja sjálfan sig hjálpaði manni einnig að
skilja aðra. Pm-ista dreymir enga slíka
drauma; hugsjón þeirra er að hver listamanna-
hópur, hver menningarkimi, þjappi sér betur
saman og harðstakki sig gegn drottnun ann-
arra - innan þess þrönga hrings máls og
skilnings sem er og verður heimur hans.
Tilvísanir:
1 Sjá Damisch, H., The Origin ofPerspective (Cambridge,
MassTLondon: MIT Press, 1995).
2 Sjá t.d. rökfærslu Crimps, D. þessa efnis í On the Muse-
um’s Ruins (Cambridge, MassTLondon: MIT Press, 1993).
3 Einna reiðastur var Hal Foster: „The ‘Primitáve’
Unconscious of Modern Art, or White Skin Black Masks“,
October, 34 (1985).
4 Root, D., Cannibal Culture: Art, Appropriation, and the
Commodification of Difference (Boulder, CO: Westview
Press, 1996).
5 Sjá Duncan, C. og Wallach, A., „The Museum of Modem
Art as Late Capitalist Ritual: An Iconographic Analysis",
Mandst Perspectives, 4 (1978). Hin marxíska og pm-íska
gagnrýni haldast þar, aldrei þessu vant, í hendur.
6 Duncan, C., „The MoMA’s Hot Mamas“, Art Joumal
(sumar 1989).
7 Owens, C., „The Allegorical Impulse: Toward a Theory
of Postmodemism“, í Art After Modemism: Rethinking
Representation, ritstj. Wallis, B. (New York/Boston: The
New Museum of Contemporary Art/David R. Godine, 1984).
8 Sjá formála Fosters, „Postmodemism: A Preface“, að
ritsaftiinu sem hann ritstýrði, Postmodem Culture
(London/Sidney: Pluto Press, 1985).
9 Eysteinn Þorvaldsson, „Eftir 68: Um póstmódemisma í
íslenskri ljóðagerð“, í Ný skáldskaparmál: Ljóðaárbók 1989,
ritstj. Berglind Gunnarsdóttir, Jóhann Hjálmarsson og Kjart-
an Araason (Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1989), bls. 89
og 94-5. Ástráður Eysteinsson tekur ýmis önnur dæmi um
pm-isma í innlendum og erlendum skáldskap í „Hvað er póst-
módemÍ8mi?“, Tímarit Máls ogmenningar, 49 (1988).
10 Lyotard, J.-F., „Answering the Question: What Is
Postmodemism?“, í The Postmodern Condition: A Report on
Knowledge (Minneapolis: University of Minnesota Press,
1984).
Höfundur er doktor í heimspeki og dósent við Hóskólann
ó Akureyri.
ÍJÓÐRÝWI IX
SIGVALDI HJÁLMARSSON
INNSÝN
Ég taZa -
því heimurinn
er smár.
Ég tala -
því geimurinn
stjörnum stráður
er smá-ögn
í tómi
sem hvorki
liíir
né deyr,
en varir og veit
og brosir.
Ég tála -
einsog golan...
einsog þögnin...
VÍÐÁTTUR nefnist Ijóðabók eftir Sigvalda Hjálmarsson sem kom út ár-
ið 1984 en áður hafði hann gefið út Ijóðabókina Vatnaskil árið 1976.
Sigvaldi, sem fæddist 1921 var rithöfundur og blaðamaður en því starfi
gegndi hann um áratuga skeið, lengst af hjá Alþýðublaðinu. Hann flutti
fjölda fyrirlestra í útvarpi og víðar og sendi frá sér níu bækur sem flestar
flytja greinar og ritgerðir af ýmsu tagi og sumar ritgerða hans birtust í er-
lendum ritum. Hann stundaði ljóðagerð í tómstundum frá unga aldri en það
var ekki fyrr en hann var kominn á miðjan sextugsaldur sem hann sendi frá
sér ljóðabók.
Bækur Sigvalda, fyrir utan ljóðabækumar tvær, fjalla flestar um hugrækt
og sjálfur var hann einlægur áhugamaður um iðkun hugleiðslu og jóga.
Fyrsta bók Sigvalda kom út árið 1968 og bar heitið Eins og opinn gluggi,“
erindi um mystiskt líf. Fimm áram síðar sendi hann frá sér bókina Einskon-
ar þögn,“ ábendingar í hugrækt. Sama ár kom út eftir hann bókin Að horfa
og hugsa,“ sem innihélt blaðagreinar og ári síðar Tunglskin í trjánum,"
ferðaþættir frá Indlandi. Árið 1976 sendi hann frá sér „Haf í dropa,“ þætti
um jóga og austræna hugsun og það sama ár fyrri Ijóðabók hans. „Að sjá
öðravísi," esseiar um mannlegt líf, kom út 1979 og síðan Stefnumót við al-
heiminn,“ leiðbeiningar um esóteríska iðkun, árið 1982. Að lokum kom út
ljóðabókin „Víðáttur,“ árið 1984. Auk þessara bóka og rita þýddi Sigvaldi
fræðirit og bækur af sama toga.
Víðáttur ber ævilöngu hugræktarstarfi Sigvalda glöggt merki. Hún skiptist í
fimm kafla; Hengiflug, Tilbrigði við kvöldið, Úr djúpunum, Hver ert þú? og
Utan alfaraleiða. Það er þögnin með öllum sínum litbrigðum, blæbrigðurH og
hrynjandi sem er yrkisefni Sigvalda í þessari bók og það er eins og hann
kallist á við H.P. Blavatsky í smáritinu „Rödd þagnarinnar," sem Sigvaldi
þýddi og gaf út árið 1987.
Úpphaf Ijóðsins: „Eg tala -/því heimurinn/er smár“ þurrkar út aðgreiningu
sálarinnar eða sjálfsins frá hinu alheimslega eða óendanlega sjálfi. Allt er
hluti af stórri heild og sá heimur sem hvert okkar skynjar aðeins agnarsmár
og sá geimur, stjömum stráður sem við skynjum er smá-ögn í tómi. Hann er
hvorki bundinn tíma né rúmi, hvorki lifir né deyr en varir og veit og brosir.
Það er eitt alheimslegt sjálf og allt sem er okkur sýnilegt, snertanlegt er
óendanlega smátt og það er aðeins með ástundun þagnarinnar sem við get-
um rifjað upp og skilið tungumál hins alheimslega sjálfs, tungumál sem á sér
engin takmörk, engin orð, engar hindranir, heldur ferðast um óravíddir
óendanleikans eins og golan. Það er í þessum óendanleika sem þú finnur sal-
ina þrjá. Sá fyrsti er salur fávísi, þar sem þú sérð ljósið og í þeim sal lifir
maðurinn og deyr. Annar salur er salur lærdóms, þar sem sál þín les blómst-
ur lífsins en undir hverju blómi leynist naðra. Þetta er astralsviðið, hin dulda
tilvera viðsjálla fyrirbæna, heimur miðlanna. Hinn þriðji kallast salur visku.
Handan hans liggur strandalaus útsær, ævarandi uppspretta alviskunnar.
En til þess að ná þangað þarftu fyrst að ljúka göngu þinni í gegnum fyrstu
tvo salina. Ef þú vilt komast heilu og höldnu gegnum fyrsta salinn skaltu var-
ast að taka elda löngunarinnar fyrir sólbirtu lífsins. Ef þú hyggst eiga greiða
leið gegnum annan salinn - skaltu ekki nema staðar til að anda að þér þeirri
blóma-angan sem firrir þig viti. Ef þú vilt losna við karmískar flækjur þá
leita eigi að gúrú þínum í dulheimum takmarkananna. En það er óendanleiki
þriðja salarins sem Ijóðmælandinn fjallar um í öðra Ijóði í sömu bók, Ijóði
sem nefnist Þögn:
á brjóst mér
og ég finn
að hún hefur sál
ogefégþegi
alla leið
inní tómið
fær hún mál
Þögnin drýpur
Þögnin dýpur
SÚSANNA SVAVARSDÓTTIR
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 4. ÓKTÓBER 1997 9