Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1997, Blaðsíða 10

1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. ÓKTÓBER 1997
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 4. ÓKTÓBER 1997 1 1
TÆKNILEGUR skyldleiki Gunn-
laugs við ýmsa nútímamálara
leynir sér ekki enda kom honum
ekld til hugar að fara í grafgötur
með aðföng sín. Honum var tíð-
rætt um Léger, Picasso, Gris,
Miró, tollþjóninn Rousseau og
Chagall. Hann hreifst síður af
abstraktmálurunum Kandinsky og Mondrian
sem hann taldi mikla spekinga en leiðinlega
sem listamenn. Aðspurður um áhrif svaraði
Gunnlaugur því til að hann væri alæta í
myndrænum efnum líkt og maðurinn væri
alæta á fæðu. Hann nærðist á öllu þótt sér
þætti fengurinn misgóður. Þannig taldi hann
sig mála af þekkingu en hvorki af tiifinningu
né innblæstri.
Þá má finna í verkum Gunnlaugs ýmis
áhrif jafnólíkra listmálara og Renoir, Seurat,
Rouault, Malevitsj, Braque og Max Beck-
manns, að ógleymdum Pierre Bonnard sem
áður var getið. Það þyrfti mun lengra mál til
að grannskoða sérkenni þeirra ólíku aðfanga
sem leynast í dánargjöf listamannsins. Það
er þó snöggtum þýðingarmeira að kanna alla
þá flóru af gömlum miðaldameisturum sem
Gunnlaugur sótti kraft sinn til. Hann hreifst
ekki aðeins af Pisano og Castagno eins og
áður var getið heldur sótti hann mikinn fróð-
leik til Giottos, Masaccios og Pieros della
Francesca. A því leikur lítill vafi að tilkomu-
miklar stærðir verka Gunnlaugs má rekja til
hinna miklu freskómálara endurreisnartím-
ans. Hann taldi áðumefnda málara hafa
varðveitt sitthvað af hinum frumstæða mikil-
fengleik og skilyrðislausu harðneskju sem
einkenndi enn eldri list, svo sem rómanska,
asíska og forkólumbíska list Maya og Az-
teka.
Hrifning Gunnlaugs af epískum frásagna-
verkum mótaði ekki aðeins afstöðu hans til
málverka h'ðandi stundar heldur gerði hann
að miklum aðdáanda listar liðinna alda. Þær
aðferðir hans að hripa niður ógrynni ris-
smynda og geyma til betri tíma; vinna fjölda
undirbúningsmynda með blýanti, penna,
vatnslitum eða litkrít, eða raða saman ólík-
KONA, barn, kýr og maður. Hugmyndin
um fólkið og kúna í þróun; vatnslitur og
blýantur. Úr gjöf Gunnlaugs.
KONA og maður f landslagi. Ein af mörg-
um skyssum af þessu myndefni, hér með
vatnslit og blýanti. Úr gjöf Gunnlaugs.
um aðföngum í nýja mynd voru mun meir í
ætt við fastmótaðar starfsaðferðir klassískra
listamanna fyrir byltingu impressjónismans
en sjálfsprottin og ólíkindaleg vinnubrögð
nútímamálara. Eins og margir starfsbræður
hans fyrr og síðar vænti Gunnlaugur að nú-
tíminn mundi færa mannkyninu stórbrotna
list viðlíka mesópótamískri eða egypskri
fornlist en sú vor. brást honum þegar
kúbisminn gat af sér stöðugt rökrænni sund-
SUMARNÓTT, olfumálverk, 125x170 sm, 1959. Listasafn fslands keypti myndina 1959.
urliðun og splundrun í stað heilsteyptrar,
epískrar samþættingar. Nútímalistinni var
greinilega ætlað annað hlutskipti en skapa
stílfært samræmi undir voldugum frásagn-
arháttum.
Togstreitan milli rótgróinna aðferða og
nútímalegrar afstöðu eru meðal þess sem
lesa má úr dánargjöf Gunnlaugs. Þótt hann
bæri virðingu fyrir list íyrri tíðar var það
síst vegna raunsæis hennar. Vissulega var
Gunnlaugur fígúratífur listmálari sem
kunni vel að meta frásagnarlegt gildi hlut-
bundinnar myndlistar en hún þui-fti ekki að
vera raunsæ til að hrífa hann. Svo virðist
sem áhugi hans á 19. aldar list hafi snemma
SKAMMDEGISNÓTT, vatnslitir, um 1954. Eigandi: Listasafn íslands.
SKAMMDEGISNÓTT, konan og kýrin f
enn einni skyssu með túski og blýanti,
um 1954. Úr gjöf Gunnlaugs.
García Lorca Dauðinn að morgni. Fyrir
Gunnlaugi var morgunninn einmitt tími
dauðans meðan honum fannst kvöldið bera
sjálft lífið í skauti sér. An þess að skilja sjálf-
an sig til fulls vissi hann að slík hughrif áttu
sér rætur í myndskynjun hans. En ef til vill
er ekki svo erfitt að skilja þessa merkilegu
tilfinningu málarans. Morgunbirtan ber
gjaman með sér daggartær og svöl litbrigði
meðan húminu fylgja sterkari og hlýrri gildi
eftir varma dagsins. Þó jafnaðist bersýnilega
ekkert á við þann dauða sem Gunnlaugur
taldi fólginn í mannlausri mynd og bar hann
Cézanne fyrir þeirri fullyrðingu að andlit
mætti ekki vanta í verkið því þar með skorti
það þungamiðjuna.
Því var það að Gunnlaugur kunni best við
landslagið á Suðurlandsundirlendinu þar
sem fjöllin skyggðu ekki á mennina og meg-
ináherslur fólust í löngum, láréttum línum og
hárri sjónarrönd. Eini raunverulegi sam-
nefnarinn í list Gunnlaugs er ef til vill hlut-
föllin þar sem breidd verksins fer nærri
hálfri annarri hæð þess. Þetta á ekki aðeins
við um sjávar- og sveitamyndirnar heldur
einnig smiðju-, búðar- og þorpsmyndimar.
Þessi hlutföll era einnig ríkjandi í þeim ara-
grúa undirbúningsteikninga, krítar- og
vatnslitamynda sem mynda dánargjöf lista-
mannsins. Þau henta afbragðsvel epískum
LISTAVERKAGJOF GUNNLAUGS SCHEVINGS
abstrakt- og landslagslistar markaði Gunnlaugur
sér algjöra sérstöðu meðal starfsbræðra sinna.
Hann vandaði ekki klíkunum og stefnunum kveðj-
urnar enda taldi hann þær nærast á þurrtruntulegri
sjálfsafneitun, krossfaragríð og forræðishyggju.
Með gagnrýnni afstöðu sinni í garð ríkjandi
SJÓMENN að taka inn hákarl. Þróunar-
ferlið heldur áfram, nú með vatnslitum
og litkrít.
iátið í minni pokann fyrir ýmsum stílfærðum
liststefnum 20. aldarinnar svo sem kúbism-
anum. Hrifning hans af breskri list frá sein-
ustu öld sem hann sá í bókum meðan hann
bjó á Seyðisfirði virðist fremur hafa stafað af
áfergju unglings sem fékk ekki nógsamlega
svalað myndþorsta sínum en sjálfstæðu mati
á gæðum þess sem fyrir augu bar. Þegar
hann fór sjálfur að fást við myndlist breyttist
afstaða hans. Hann gekk þess ekki lengi dul-
inn hve náskyld kúbísk formgerð var
rómanskri kirkjulist frá Katalóníu og síð-
gotneskri málaralist frá Toskana. Þótt stefn-
ur á borð við impressjónismann og súrreal-
ismann stæðu kúbismanum ef til vill nær í
tíma og rúmi reyndist ýmis aðferðarfræði
löngu liðinna alda mun skyldari honum form-
rænt séð.
Þannig var um freskur Giottos, Martinis
og Lorenzetti-bræðranna frá 13. öld. Þrátt
fyrir aldurinn virtust þær lúta svipuðum lög-
málum og kúbismi nútímans. An þess að vita
beinlínis af því átti Gunnlaugur sér fjöl-
marga fyrirrennara sem einmitt tóku eftir
þessum nánu tengslum kúbískrar aðferðar-
fræði og málaralistar síð-miðalda. Þannig
fagnaði málarinn Albert Gleizes kúbisman-
um í riti sínu Tradition et Cubisme og taldi
stefnuna nokkurs konar endurheimt þeirrar
þjóðlegu tilfinningahyggju sem liðið hefði
undir lok með málaralist miðalda. Líkt og
Gunnlaugi þótti honum ekki saka hve nærri
hreinræktaðri alþýðulist hin nýja list fór.
Söknuður almennings frammi fyrir list
fyrri tíðar lýsir sér gjaman í eftirsjá eftir því
akademíska raunsæi sem ruddi sér sér aftur
til rúms á Italíu við lok miðalda og náði há-
marki með flæmskri, hollenskri og franskri
list á 17. og 18. öld. Svo virðist sem Gunn-
laugur hafi ekki alið neinar slíkar tilfinning-
ar í brjósti gagnvart raunsæjum tjáningar-
máta. Það sem hann saknaði mun frekar var
hnignun mónumental frásagnarhátta; þeirr-
ar tegundar listar sem sem stundum er
nefnd grand art og hefur átt æ meir undir
högg að sækja vegna almennrar og sívaxandi
tortryggni Vesturlandabúa í garð miðstýrðr-
ar tilfinninga- og forsjárhyggju eins og
þeirrar sem tröllreið Evrópulöndum á önd-
verðri 20. öld og leiddi til hörmunga heims-
styrjaldarinnar síðari og kalda stríðsins. Það
er ekki svo að skilja að Gunnlaug hafi
dreymt um að gerast opinber listamaður
eins og konunglegir hirðmálarar forðum
daga heldur virðist hann hafa séð eftir því
frásagnarlega inntaki sem hvarf með ■■
Delacroix og síðustu rómantísku atburða-
máluranum á 19. öld. „Eg hef haft áhuga á
því að ná einhverju mónúmental, einhverju
stóra í myndirnar. Sumir álíta þetta kannski
galla, en ég get einhvern veginn ekki án þess
verið“.
Það vill oft gleymast hve frábitinn Gunn-
laugur var eintómri landslagslist innlendra
starfsbræðra sinna. Hann líkti landslagsmál-
un í kjölfar frumherjanna við viðvarandi
berjamó á sama rúna lynginu. Fjöllin þóttu
honum fogur en forðaðist þó að mála þau því
honum fannst þau hafa tilhneigingu til að
smækka mannfólkið um of, en eins og gilti
um list liðinna alda var manneskjan - draum-
ar hennar og veraleiki - ætíð þungamiðjan í
list hans. Af öllum þeim fjölmörgu athuga-
semdum um landslagsmálun sem hann lét
hafa éftir sér virðist helst mega ætla að hún
hafí virkað á hann sem fígúratífur tvíbura-
bróðir abstraktlistarinnar; manneskjulaus
og frásagnarsnauð list sem rómaði ekki ann-
að en auðn og tóm. Hann gekk jafhvel svo
langt að líkja ógleymanlegri sólarapprás yfír
fölleitum Stykkishólmi og kaldljómuðum
Breiðafjarðareyjum við dauðann eins og
hann kom honum fyrir hugskotssjónir í
kvæði spænska ljóðskáldsins Federicos
KAFLAR ÚR FORMÁLA
NÝRRAR BÓKAR UM
LISTAVERKAGJÖF
GUNNLAUGS SCHEVINGS
EFTIR HALLDÓR BJÖRN RUNÓLFSSON
SJÓMENN á báti. Úr þróunarferli há- SJÓMENN á báti. Hákarlsmyndin þróast
karlsmyndarinnar; teikning með kúlu- áfram, hér með litkrít. Úr gjöf Gunnlaugs
penna. Úr gjöf Gunnlaugs Schevings. Schevings.
I