Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1997, Blaðsíða 8

ÞÓTT „póstmódemismi" (pm-ismi)
sé einatt notað sem marklaust
ísullsorð þegar rætt er um listir á
líðandi stund má þar sem annars
staðar beita því á skýrari hátt.
Pm-ismi í listum felur þá í sér a)
vissa hugmynd um félagslegt af-
stæði listrænnar tjáningar og
reynslu, b) afneitun „heimslistar" ásamt hefð-
bundinni listasögu og -söfnum og c) tvenns kon-
ar listræn viðbrögð við lífí í „pm-ískum heimi“.
Hyggjum nánar að þessum þremur einkennum.
a) Pm-istar hafna, eins og áður hefur komið
fram, öllum hugmyndum um sjálfstæðan ytri
veruleika eða hlutlægt manneðli. Einstakling-
urinn, sem og sýn hans á veruleikann, er afurð
þess „málleiks" sem hann er þátttakandi í.
Hinn svokallaði „umheimur" er hugarsmíð -
eða öllu heldur málsmíð. Listræn reynsla og
tjáning er að sjálfsögðu undir sömu sök seld;
hún er afstæð við félagslegar forsendur, tíma
og stað. Skynjun fjarvíddar er til að mynda vit-
ræn fremur en skynræn, veltur á ríkjandi goð-
sögn um hvemig heimurinn sé „í raun“ upp-
byggður. Því er hlægilegt að tala um að tjáning
fjarvíddar í verkum endurreisnarmálara sé
eitthvað „réttari“ eða „betri“ en hjá listamönn-
um gotneska tímans, svo að tekið sé þekkt
dæmi úr hefðbundinni listasögu.
Pm-istar hafa sérstakan ímigust á hug-
myndafræði módernista: vildardraumi þeirra
um frjálsa, frumlega framúrstefnulist - sótt-
hreinsaða og sjálfsgagnrýna. Módernísk list-
sköpun var, að dómi pm-ista, útvatnaður fagur-
keraháttur og sæt sjálfsblekking. Þegar
módernistamir þóttust frumlegastir nærðust
þeir hvað mest á „annarra strokkuðu áfum“
enda hugtökin frumleiki og höfundur ekkert
annað en sápukúlur. Listamenn skapn ekki
heldur endurvinna: afrita afrit. Þetta þóttist
Sherrie Levine sýna fram á er hún ljósmyndaði
ijósmyndir fyrrum eiginmanns síns, Edwards
Weston, af syni þeirra, Neil, í trássi við höfund-
arlög: „Pmmrit“ Westons voru, að hennar
dómi, þegar „afrit“ langrar hefðar þess hvemig
„rétt“ sé að tjá mannslíkamann í listaverkum.
„POSTMÓDERNISTAR hafa lítinn áhuga á að greina alla þá fjölbreytni í listum sem skapast hefur eftir fall módernismans. Fyrír þeim er
aðeins til tvenns konar samtíðarlist: pm-fsk list og gervilist“.
Myndin: pm-ísk videólist á Documenta-sýningunni í Kassel 1997.
HVAÐ ER POST-
MODERNISMII LISTUM?
Pm-istar hófu Levine samstundis á goðastail
fyrir þessa afhjúpun sína!
Ekki dylst af framansögðu hvað átt er við
þegar talað er um „tjáningarkreppu" í samtíð-
arlist. Pm-istar boða að ríkjandi tjáningarmáti
sé ekki annað en hefðarhelguð sýn hins vest-
ræna, hvíta karlmanns er þvingi viðfóng sín til
að leggjast í fyrirfram ákveðna löð. Femínískir
pm-istar tala um karlaglápið („the male gaze“)
sem valdatæki, eins og ger verður sagt frá í sjö-
undu grein, og sjá ekki annað ráð vænna en að
leggja til hliðar málaralistina eins og hún legg-
ur sig - sem hefðarfreðna „fásinnu"! í hennar
stað komi Ijósmynda-, myndbanda- og um-
hverfislist, eða hvert það form sem ekki sé eins
gjörspillt af karlaglápinu. Hvað er líka svona
merkilegt við striga og trönur?!
b) Pm-istar standast ekki reiðari en þegar
hugtakið heimslist ber á góma. Þeir hafa meira
að segja ekki enn jafnað sig eftir sýningu sem
haldin var í Nútímalistasafninu í New York
snemma á níunda áratugnum og átti að sýna
fram á listrænan skyldleika milli ýmiss konar
sköpunarverka „frumstæðra þjóða“ og módern-
ista. Vestrænir karl-glápar taka þannig, að
sögn pm-ista, stöðugt traustataki handíðir og
trúartákn úr öðrum heimshlutum, sem þeir
hafa ekki minnsta skilning á, skilgreina sem list
á vestræna vísu og þykjast um leið hafa upp-
götvað einhverjar sammannlegar þarfir eða
hvatir. Hvílík andstyggð, hvílík andleg kúgun!
Menningarnám („culturai appropriation'j er
orðið yfir þetta; og „nám“ vísar þá til hernáms,
ekki lærdóms! Pm-istinn Deborah Root hefur
skrifað heila bók um slíkt menningarnám og
hina vestrænu „mannætumenningu" sem iðkar
það. Nýlenduhugsunarhátturinn sem að baki
býr er, að dómi Root, bein afleiðing af þeim
hefðbundna fordómi að til sé eitthvert hlutlægt
ytra sjónarhom þaðan sem líta megi heiminn
og sjá staðreyndir manniífsins í samhengi. Bók
þessi er raunar öll hin forkostulegasta lesning,
eins og síðar verður vikið að.
Ekki kemur á óvart að pm-istar kasti rýrð á
hefðbundin listasöfn. Verst er þeim við fyrr-
greint Nútímalistasafn sem þeir líta á sem höf-
EFTIR KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
Femínískir pm-istar tala um karlaglápið (x/the male
gaze") sem valdatæki, eins og ger verður sagt frá í sjö-
undu grein, og sjá ekki annað ráð vænna en að leggja
til hliðar málaralistina eins og hún leggur sig - sem
hefóarfreðna „fásinnu"!
uðvígi módemísks orðræðuvalds og karlrembu.
Ailar aðrar hefðir séu þar skilgreindar sem vísar
að hinum módemíska fullnaði í amerískum af-
strakt expressjónisma: og konur komi naumast
við sögu sem listamenn. Þær birtist hins vegar í
mörgum myndverkanna sem jarðbundnar mæð-
ur eða loftborin örlagakvendi, það er sem hold-
tekjur karlaglápsins. Viðtekin listasaga er svo
menguð af sömu fordómum og skal borin á
hauga. Ekkert nýtt hefur nokkru sinni verið
skapað, engin framþróun orðið á neinu sviði og
því er kominn tími tii að slá striki yfir alla al-
menna sögu. Forskeytið „póst-“ í pm-isma vísar
ekki aðeins til þess að við séum handan módem-
ismans heldur handan sögunnar.
c) Hvemig á að skilgreina pm-íska list? Craig
Owens, sem orðinn var einn atkvæðamesti tals-
maður pm-ismans er hann lést árið 1990, aðeins
fertugur að aldri, skrifaði fræga grein þar sem
hann reyndi að greina eina „sameiginlega hvöt“
að bald allrar pm-ískrar Ustar: launsagnahvöt.
Launsögnin - allegorían - var, eins og Einar
heitinn Pálsson minnti ckkur svo rækilega á í
ritum sínum um rætur íslenskrar menningar,
eitthvert heista tjáningartæki miðaldalistar og
-bókmennta: að segja eitt en meina bæði það og
annað sem einungis innvígðir skildu. Launsögn-
in hvarf í skuggann á hinu móderníska skeiði,
að minnsta kosti sem meðvitað tjáningarform,
enda að dómi Greenbergs og félaga ekki annað
en gerlagróður sem grandaði hreinleik listar-
innar. Owens spyr meðal annars hvort þetta
„POSTMÓDERNISTAR hafa sérstakan
ímigust á hugmyndafræði módernista:
vildardraumi þeirra um frjálsa, frumlega
framúrstefnulist - sótthreinsaða og sjálfs-
gagnrýna. Módemísk listsköpun var, að
dómi pm-ista, útvatnaður fagurkeraháttur
og sæt sjálfsblekking". Myndin: Mark Rot-
hko: Svart, bleikt og gult á glógulu, 1951.
kunni ekki að hafa verið ástæðan fyrir því að al-
menningur hætti að sýna módernískri list
áhuga; hana hafi skort lífsháska og dulúð laun-
sagnarinnar. Má þar minna á til stuðnings um-
ræðu meðal kirkjunnar manna á íslandi um
hvort ekki þurfi að leggja áherslu á kristna dul-
hyggju til að laða fleiri í guðshús. Orð Uglu í
Atómstöðinni eru enn í fullu gildi: „Maður sem
segir hvað hann hugsar er hlægilegur, að
minsta kosti í augum kvenmanns.“
Nóg um það; Owens bendir á endurkomu
launsagnarinnar í pm-ískri list: í umhverfis-
verkunum sem vísi óbeint til staðbundinna að-
stæðna og forsögu, í ljósmyndunum sem reyni
að fanga og varðveita augnablikið, í samkrulli
listgreina sem skírskoti hver til annarrar og svo
framvegis. Svo merkilegar sem ábendingar
Owens eru sýnist mér þó rökfærsla hans haria
ó-póstmódernísk! í fyrsta lagi hljómar það ansi
ankannalega, í munni pm-ista, að tala um sam-
eiginlega „hvöt“ eða yfirleitt um nokkurn
ásetning höfunda með listsköpun sinni. Hvar er
þá allt afstæðið og höfundarleysið? I öðru lagi
er ljóst að launsagnahjal Owens kemur á end-
anum í sama stað niður og boðskapur afbygg-
ingarhyggjunnar. Owens vitnar þannig með
velþóknun í de Man, meðreiðarsvein Derridas,
um að launsögn fangi bilið sem skilur að tákn
og tilvísun. En sé það bil alls staðar að finna,
eins og kreddan kveður á um, eru launsagnir
líka hvarvetna í kreiki: í allri list allra tíma. Því
hlýtur að teljast goðgá, frá sjónarhóli pm-ism-
ans sjálfs, að gera launsögn að kennimarki pm-
ískrar listar, fremur en hverrar annarrar.
Eins og sjá má af tilraun Owens er varhuga-
vert að leita skilgreiningar á pm-ískri list í til-
tekinni hvöt eða tilteknum stfl. Ráðlegra er að
tengja listina þeim tvenns konar viðbrögðum
við lífí í pm-ískum heimi sem lýst var í síðustu
grein. Þá getum við afmarkað tvær andstæðar
stefnur í pm-ískri list: „gagnrýnislausa" og
„baráttuglaða", svo að notast sé við skiptingu
Hals Foster. Um leið er rétt að taka fram að
pm-istar hafa lítinn áhuga á að greina alla þá
fjölbreytni í listum sem skapast hefur eftir fall
módemismans. Fyrir þeim er aðeins til tvenns
I,
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. ÓKTÓBER 1997