Lesbók Morgunblaðsins - 01.11.1997, Síða 5

Sveinn var talinn gáfumaður, en vín-
hneigður mjög og lausungsmenni. Hann var
skáldmæltur vel og skemmtinn, en sagður
heldur staðfestulítill. Var greiðvikinn við
náungann, enda þurfti hann sjálfur margan
greiða að sækja til nágrannanna sinna.
Sveinn var hár og grannvaxinn og með dökkt
hár.
Sveinn drukknaði 30. apríl 1875 og fékk
þá þessi eftirmæli frá Lilju:
Nauðafargi frásneiddur,
fylu karga bar hann,
hafði margar hjákonur,
hórkarl argur var hann.
Hvort hann var faðir Stjána er erfitt að
segja til um og í raun má segja að það skipti
litlu máli hér - ef gengið er út frá því að
eiginleikar eins og orðheppni, vínhneigð og
skortur á staðfestu erfist ekki. Faðirinn -
hver sem hann var - hafði lítil sem engin
áhrif á uppeldi drengsins. Leiða má hins
vegar líkur að því að hið óljósa faðerni Stjána
hafi skipt sköpum fyrir lífshlaup hans.
Stjána og móður hans var hafnað löngu
áður en hann var borinn í þennan heim.
Hann átti eiginlega engan föður og móður
sem gat ekki framfleytt honum.
Uppvaxtarskilyróin
Umburðarlyndi manna hefur ávallt farið
eftir afkomumöguleikum þeirra. í „Ómagar
og utangarðsfólk" sýnir Gísli Ágúst Gunn-
laugsson hvaða samband var á milli efna-
hagsástands landsins á árunum 1787-1907
og dánartíðni eftir stéttum. Á óbeinan hátt
voru þurfalingar og ómagar frekar látnir
deyja drottni sínum en aðrir þegar eitthvað
á bjátaði. Afkoma niðursetninga fór þannig
eftir því hvort menn voru aflögufærir.
Mótunartímabil Stjána varir fram að
fermingu, þ.e. árin milli 1873 og 1887. Af-
drifaríkt Öskjugos, mæðuveiki í sauðfé og
mjög hart árferði einkenna þau. 1872 hó-
fust Vesturferðirnar og milli 1870 og 1890
var nánast engin fólksfjölgun í landinu.
Þetta var einnig tími þilskipanna og fyrstu
þéttbýlismyndunarinnar kringum útgerð og
fiskverkun. 1870 voru 363 íbúar í Hafnar-
firði, fjölgaði í 420 árið 1880 og 1890 voru
þeir komnir í 616. Uppkoma varanlegra sjáv-
arbyggða var undanfari að hinni fijálsu sjó-
manna- og verkamannastétt þar sem sveita-
samfélagið átti í vök að veijast. Það er er
á þessum miklu breytingatímum frá 1000
ára sjálfsþurftarsamfélagi til kapitalistískra
framleiðslu- og byggðahátta, sem sveitaró-
maginn Stjáni fæðist. 1873 er Helga móðir
Stjána hvorki skráð í Reykjavíkursókn né
nágrenni, kona með ungabarn og varla
ferðafær. Næstu ár hefur hún sennilega leit-
að á náðir ættingja og vina í sinni heima-
sókn. Um leið og Sveinn Pálsson druknaði
virðast einhveijir erfiðleikar hafa steðjað
að hjá Helgu sem þvinguðu hana að láta
Stjána frá sér. Hér (sennilega þriggja ára)
urðu fyrstu kaflaskilin í lífi hans. 1876 var
hann skráður sem sveitarómagi (síðar er
notast við heitin “á sveit“ eða “niðursetning-
ur“) að Bakka í Garðasókn. Þar ólst hann
upp til fermingarársins 1886. Var þá, 13
ára, ráðinn í vist að prestsetrinu Görðum
og var þar til ársins 1893 en þá lét séra
Þórarinn af störfum.
Tengslin milli Stjána og Þórarins virðast
því hafa verið all nokkur. Sögusögnin herm-
ir að Þórarinn hafi viljað kosta Stjána til
náms í Flensborg. Stjáni gekk til prests
vorið 1886 og samkvæmt prestþjónustubók
Garðasóknar var hann fermdur 30. maí
1886. Séra Þórarinn líkt og aðrir prestar
sá um menntun sóknarbarnanna í tengslum
við fermingarundirbúninginn. Börnin lærðu
þannig að lesa, skrifa og reikna. Einkunnir
voru síðan skráðar í prestþjónustubækur.
Hér hefur Stjáni fengið einkunnina vel í
lestri, skrift og kristinfræðum, sæmilegur í
reikningi og ágætt í hegðun. Reyndar fengu
allir ágætt í hegðun. Borið saman við hin
fermingarbörnin virðist frammistaða Stjána
hafa verið góð. Hvort þessi frammistaða gat
gefið tilefni til að séra Þórarinn vildi kosta
hann til (prests)náms er álitamál (Þórarinn
stofnaði Flensborg 1882). Miðað við aðra
valkosti almúgafólks þess tíma er afar erf-
itt að skýra hvers vegna Stjáni hafi ekki
þegið þennan góða kost ef hann hefur stað-
ið til boða.
Lifshlaup
Þessar uppvaxtaraðstæður skilyrtu líf
Stjána og beindu því í vissan farveg. Fyrstu
3-4 árin fylgir hann vistum móður sinnar.
Eftir að hún lætur hann frá sér virðist hann
næstu 17-18 árin búa við nokkurn stöðug-
leika á Bakka og Görðum. En um leið og
séra Þórarinn lætur af störfum missir Stjáni
af aðhaldi þess fólks sem gert hafði hann
að manni.
ÚTRÆÐI var frá Garðahverfi samanber vísuna: Hraunamennirnir gapa og góna/Garð-
hverfinga sjá þeir róna. Í þessari fjöru hefur Stjáni fyrst fengið smjörþef af sjómennsku.
UPPELDISSLÓÐIR Stjána í Garðahverfi
og Álftanes
Á LEIÐI skáldsins Magnúsar Stefánssonar
(Arnar Arnarsonar)sem mestan þátt átti í
að gera Stjána bláa þjóðkunnan, er þessi
mynd af siglingu Stjána eftir Ríkarð Jóns-
son og þar hefur Ríkarður sett nafn skálds-
ins á seglið.
UPPHAFLEG tréskurðarmynd Ríkarðar
Jónssonar af siglingu Stjána bláa.
Nú hefst nýr áfangi í lífi hans sem varir
sennilega frá 1890 til 1910. Mikið útræði
var frá Álftanesi og byijar sjómannsferill
hans í tengslum við útgerð séra Þórarins
og Ágústs Flygenrings (1865-1932) um
1890. I þriðja bindi „Skútualdarinnar" (bls.
143) kemur fram að Þórarinn hafi ásamt
öðrum keypt skútuna Dagmar árið 1873.
Þetta var upphafið að útgerðarferli Þórarins
og tengdasona hans en Ágúst Flygenring
var einn þeirra. í ársbyijun 1988 réð hann
sig sem skipstjóra á „Svend“ sem var í eigu
Þórarins og gerðist fljótlega meðeigandi. í
“Litið til baka“ segir Matthías Þórðarson
þá vera eigendur að þilfarsskipinu “Svend“
í mars 1890. Tveir af áhöfninni hétu Krist-
ján og Brandur og voru vinnumenn prests-
ins. Þá var Stjáni 17 ára.
Sá sem skólaði Stjána í sjómannsstarfið
hefur sennilega verið Guðmundur Tjörvi
Guðmundsson, sem Stjána var það annt um
að hann lét skíra einkason sinn í höfuðið á
honum. Hann var fæddur um 1850 og bjó
að Straumi (um 2 kílómetra suðvestur af
Bakka) þar sem álverið er nú. Þar var mik-
ið útræði. Samkvæmt viðtali við Jósep Guð-
jónsson (1899 -) í Pálshúsum (rétt ofan við
Bakka) í Garðabæ kom Stjáni oft og hjálp-
aði Guðmundi Tjörva.
í þessu lífsskeiði Stjána má kannski tala
um stígandi og fall sem er forritað í hrynj-
andi sjómannsstarfsins. Hann byijar eflaust
á árabátum en fer fljótlega á skútur eða
þilskip en þeim fjölgaði ört á þessum tíma.
Þennan starfsferil Stjána hefði átt að vera
hægt að lesa úr húsvitjunarbókunum en hér
finnst hann þó ekki í 16 ár (1893-1909) í
helstu útræðissóknunum suður með sjó.
Skýringin er eflaust sú að þær voru skráðar
í lok árs sem var dauðasti tími ársins, en
það býður upp á skráningarvandamál fyrir
sjómenn án heimilisfestis. Nákvæmni þess-
ara bóka hefur því verið ábótavant. Allt virð-
ist því benda til að Stjáni hafði hætt allri
vinnumennsku og alfarið helgað sig eins og
Guðmundi Tjörva en hjá honum hefur hann
eflaust fengið þak yfir höfuðið. í skráningar-
bókum fyrir skútuáhafnir sem eru varðveitt-
ar á Þjóðskjalasafninu kemur ýmislegt fram
um skútuferil Stjána:
Þessi þilskip voru gerð út frá Hafnarfirði
eða Reykjavík. Til að byija með rær Stjáni
með Ágústi Flygenring sem átti og var með
Svend (22 rúmlestir) og Himalaya (50 rúm-
lestir). Vorið 1891 eða 18 ára gamall er
hann gerður að skipstjóra á Svend eða stuttu
eftir að hann bjargar skipjnu og áhöfn þess
úr sjávarháska. Þegar Ágúst Flygenring
kemur með skútuna Himalaya frá Noregi
vorið 1992 fer Stjáni á hana sem háseti.
Var hann það lengst af og virðist sem
mannaforráð hafi ekki átt við hann eða
óregla komið í veg fyrir það.
Á þessum tíma ræðst úthaldstími skipa
mikið af fiskigengd og þörfum landbúnaðar-
ins fyrir vinnuafl. Vetrarvertíð byijar yfir-
leitt í febrúar-mars og nær til vertiðarloka
(14. maí) en þá vantar vinnuafl í sveitum
landsins. Þá skorti háseta á skúturnar. Þær
sem voru gerðar út yfir sumartímann voru
yfirleitt með of fámenna áhöfn til gera rekst-
ur þeirra hagkvæman. Af þessum ástæðum
hafa margir svokallaðir þurrabúðarmenn
eða tómthúsmenn róið á opnum bátum á
öðrum árstímum. Slíkir bátar voru að vísu
miklu háðari veðri og vindum en höfðu allt
annan sveigjanleika varðandi lendingar-
möguleika. Þannig var hægt að róa á opnum
bátum frá öllum krummavíkum landsins ef
einhver vör fannst fyrir lendingu. Þilskipin
þurftu hafnir eða þá að það þurfti að sel-
flytja aflann í land sem var kostnaðarsöm
aukavinna.
Skráningarbækurnar ná aðeins til þilskipa
og má því ætla að Stjáni rói á opnum bátum
þegar nafn hans finnst ekki í þeim. Hann
fer á skúturnar þegar fiskigengd er mest
og allra veðra er von en annars er hann á
opnum bátum. Þær vetrarvertíðir sem hann
er ekki að finna á skútum rær hann væntan-
lega á slíkum bátum og má gera ráð fyrir
að all nokkrar sumar- og jafnvel haustvertíð-
ir hafi hann róið frá Norðfirði. Síðasta lífs-
skeið Stjána hefst um 1909, þegar hann
kynnist sambýliskonu sinni Guðrúnu Jóns-
dóttur, en hún var fædd 29. febrúar 1876
að Gamla-Garðbæ í Keflavík (afmælisviðtal
í Mbl. 29. febrúar 1956). Um tvítugt kynnt-
ist hún Siguijóni Arnbjörnssyni (14. septem-
ber 1863 - ágúst 1905). Ó1 hún honum 4 ►
Aldur Skráður Afskráður Skip Staða
17 feb 1890 Svend háseti
18 12.3.1891 Svend háseti
18 17.5.1891 Svend skipstjóri
19 25.5.1892 Himalaya háseti
23 16.3.1896 Toiler háseti
24 15.3.1897 Gunna stýrimaður
26 4.3.1899 30.9.1899 Kristófer háseti
27 1900 Portland stýrimaður
30 7.3.1903 Ágúst háseti
31 2.3.1904 1.7.1904 Niels Vagn háseti
36 sumar 1909 róið frá Norðfirði
37 des1909 skráður á Reykjanesvita (skv. húsvitjunarbók)
37 28.2.1910 13.5.1910 Sjana háseti
38 des 1910 skráður að Kirkjuvogi, Höfnum (skv. húsvitjunarbók)
39 15.2.1912 24.4.1912 Sjana háseti
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR i. NÓVEMBER 1997 5