Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1998, Qupperneq 20
Morgunblaðið/Kristinn
GUÐMUNDUR Emilsson pakkar niður í geymslurýminu sem Námur höfðu yfir að ráða.
„Ég er aftur á hrakhólum með verkin!“
AÐ VAR í byrjun árs 1987 að
Guðmundur Emilsson, þáverandi
framkvæmdastjóri íslensku
^hljómsveitarinnar, óskaði eftir
^^■mánaðarleyfi frá störfum til að
velta vöngum yfír hugsanlegu
langtímaverkefni hljómsveitinni
til handa. Ekki lagðist hann þó
undir feld en leiddi hugann að menningarsögu
þjóðarinnar eins og hún kynni að koma mönn-
um fyrir sjónir við aldamótin 2000. Hugsaði
Guðmundur stórt og fljótlega kviknaði hug-
mynd að verkefni, sem allerfitt var að skii-
greina í fyrstu en tók smám saman á sig heild-
stæða mynd.
Verkefninu valdi hann nafnið Námur og
kynnti fyrir stjórn Islensku hljómsveitarinnar
að mánuði liðnum. Lá Guðmundi þetta á
hjarta: Hvers höfum við orðið vísari á Islandi
undanfarið árþúsund í andlegum og veraldleg-
um efnum?
Lagði hann til að listamenn yrðu fengnir til
að glíma við þessa víðfeðmu spurningu út frá
. sögu lands og þjóðar. Sá hann fyrir sér
þríeyki, tónskáld, myndskáld og orðskáld, sem
myndi sameina krafta sína og fjalla um tiltek-
inn atburð eða atburði á jafnmörgum öldum
Islandssögunnar, frá landnámi til okkar tíma.
Alls 36 listaverk, tólf ljóð eða bókmenntaverk,
tólf myndverk og tólf hljómsveitarverk. Af-
rakstur hvers hóps á, samkvæmt skilgreining-
unni, að mynda listræna heild, er þó beri
hverjum einstökum listamanni vitni.
„Námur eru því menningarsöguleg og list-
pólitísk yfirlýsing,“ segir Guðmundur. „ís-
landssagan hlýtur, alveg eins og nútíðin og
framtíðin, að vera yrkisefni listamanna. Með
Námum eru þeir hvattir til að grafast fyrir um
fortíðina - nema þjóðararfinn líkt og málm úr
jörðu á öld mikilla erlendra áhrifa."
Að sögn Guðmundar er ekki skilyrði að
listamennirnir staldri aðeins við stórviðburði,
’ heldur eru þeir einnig hvattir til að leiða hug-
ann að lífí, kjörum og hugsun almennings -
hinna nafnlausu manna sem byggt hafa
þetta harða land. „Vitaskuld hefur þó lista-
maðurinn sjálfur alltaf síðasta orðið um yrk-
isefnið."
Stefndi Guðmundur í öndverðu að því að
verkefninu yrði lokið árið 2000 - við hæfi
væri að miða langtímaverkefni af þessu tagi
við slíka ögurstund. Þá verða 2000 ár liðin
frá fæðingu frelsarans, 1000 ár frá
kristnitöku á íslandi og 1000 ár frá landa-
fundunum miklu í vestri.
Námur Einars Ben.
En hvers vegna Námur? „Nafnið, Námur,
vísar ekki tO náma Salómons konungs, þótt
þær hafi ugglaust geymt mikil verðmæti í
eina tíð, heldur til náma Einars Benedikts-
sonar upp af Hafravatni, en hann lét sig,
sem kunnugt er, dreyma um að vinna þar
gull úr jörð sem aftur vakti ómælda kátínu
þeirra er sáu um efasemdir og úrtölur í þá
daga. Lengi var vitað að einhversstaðar í
sveitinni væri hola í jörðu eftir námagröft
Einars en árið 1987, þegar ég var að velta
þessu fyrir mér, var hún týnd með öllu. Ég
leitaði meira að segja að henni sjálfur á
þessum árum, fór í reiðtúr um Þormóðsdal
og nágrenni. En svo fannst hún óvænt síðar
og það kætti mig óneitanlega, ég leit á það
sem jarteikn í þessu sambandi - sem hvatn-
ingu að handan.“
Námur og óþrif eru eitt og Guðmundur
kveðst hafa verið undir það búinn að vaða
mold og aur áður en hann fyndi gullmolann.
„Ég gerði mér strax grein fyrir því að þetta
yrði talsvert moldvarp. Eg veit líka að
námaslys eru tíð og námur eiga það jafnvel
til að hrynja, lokast með öllu. Undir það var
ég líka búinn. Verkefni til þrettán ára á
alltaf á hættu að hrynja á leiðinni. Menning-
arstarf er áhættuiðja."
Allt þetta útskýrði Guðmundur fyrir
stjórn íslensku hljómsveitarinnar á sínum
tíma. Viðbrögðin voru eigi að síður jákvæð.
Hann var hvattur til að leggja upp í þessa för.
Guðmundur lét ekki segja sér það tvisvar -
tók þegar til óspilltra málanna. Fékk hann val-
inkunna listamenn til liðs við sig og í desem-
***■ ber 1987 kom afrakstur fyrsta áfanga verkefn-
isins fyrir augu og eyru almennings. Flutt var
kantatan Landnámsljóð, fyrir tenór og hljóm-
sveit, eftir Þorkel Sigurbjörnsson við sam-
nefnt ljóð Sigurðar Pálssonar. Guðmundur
stjómaði frumflutningi. Við sama tækifæri af-
hjúpaði Gunnar Öm myndlistarmaður mál-
verk sitt Sjáðu jökulinn, maður! Vettvangur
tónleikanna var Hallgrimskirkja, sneisafull af
fólki. Kristján Jóhannsson tenórsöngvari var í
broddi fylkingar. „Þetta var vel af stað farið.
Okkur var forkunnarvel tekið,“ segir Guð-
mundur.
I verkefninu rekur hver öldin aðra og sem
dæmi um annað þríeyki nefnir Guðmundur
skáldið Illuga Jökulsson, sem skrifaði um
aftöku Jóns biskups Arasonar og sona í Skál-
holti árið 1550. Tónskáldið var Mist Þorkels-
dóttur, sem samdi kantötu fyrir tenór og
hljómsveit við ljóðið, og Kristján Jónsson list-
málari, sem lagði til sjö málverk, en sjö högg
þurfti til að losa höfuð frá búki biskups. Eða
svo segir sagan.
Leiðin er orðin löng og viðurkennir Guð-
mundur að sitthvað hafi gengið á. Fyrsti bak-
hjarlinn, Islenska hljómsveitin, hætti starf-
semi fljótlega eftir að Guðmundur var ráðinn
tónlistarstjóri Ríkisútvarpsins árið 1989.
„Þegar það gerðist var ekki um annað að
ræða en halda áfram með Námur einn síns
liðs. Það gerði ég og hef unnið jafnt og þétt að
verkefninu til þessa dags í frístundum mín-
um.“
Átta ára þögn
Lítið hefur þó farið fyrir Námum í seinni tíð
og segir Guðmundur að það kæmi sér ekki á
óvart ef fólk héldi að verkefnið hafi fyrir
margt löngu lognast út af. „Það hefur lengi
verið hljótt um Námur. Ég hef ekki rætt um
þær opinberlega í átta ár. Það stafar hins veg-
ar, öðru fremur, af því að maður er alltaf rag-
GRAFIÐ í
NÁMUM
FORTÍÐAR
Námur er umfangsmikið verkefni, þar sem í 36 orðskáld,
myndskáld og tónskáld, innlend og erlend 1, koma við
sögu. Yrkisefnið er Island, saga lands og þjóðar, öld
fyrir öld, frá landnámi til okkar daga. ORRI PÁLL
QRMARSSON ræddi við upphafsmann verkefnisins
og umsjónarmann, Guðmund Emilsson, sem á
sér þann draum að efnt verði til veglegrar uppskeru-
hátíðar í Reykjavík árið 2000.
ur við að tjá sig um stóra drauma, af ótta við
að þeir verði ekki að veruleika. Nú tel ég aftur
á móti óhætt að vekja máls á verkefninu á nýj-
an leik, þar sem ég finn að jálkurinn er orðinn
heimfús!“
Segir Guðmundur grunnhugmynd Náma
ekki hafa tekið breytingum í áranna rás en
hins vegar þanist nokkuð út af menningar-
sögulegum orsökum. „Það var í París, þar sem
ég var staddur á farandsýningu um menningu
og landafundi víkinganna, forfeðra okkar, um
árið, að upp fyrir mér rann ljós: Þessir menn
fóru mun víðar en mig hafði órað fyrir. Þeir
sigldu, því sem næst, um öll heimsins höf fyrir
þúsund árum, ekki aðeins rænandi og ruplandi
eins og sagt er, heldur ekki síður í viðskipta-
og menningarerindum, og komu á ótrúlegustu
staði, svo sem fornbókmenntir okkar skýra
frá. Heimsmynd þeirra var engin smásmíði.
Þeir voru heimsborgarar og gjaldgengir
menn. Mér varð ljóst að upprunaleg hugmynd
mín var of þröng - ég sá ekki heiminn fyrir
fjöllum. Fyrir vikið víkkaði ég skilgreininguna
og kom mér í sambandi við erlenda listamenn,
fulltrúa hinna fjölmörgu viðskiptalanda for-
feðra okkar sem við nú á tímum hraðans segj-
um að séu „framandi" og hljómar líkt og öfug-
mælavísa. Tyrkland er ágætt dæmi.“
Fyrir vikið munu Námur, þegar upp er
staðið, samanstanda af listaverkum, sem til
hafa orðið beggja vegna Atlantsála. Annar
helmingurinn kemur héðan, en margir af
fremstu listamönnum þjóðarinnar hafa lagt
verkefninu lið, en hinn hlutinn er sóttur í
smiðju erlendra listamanna. „Þetta gefur
verkefninu óneitanlega meiri vídd og eykur
trúverðugleik þess,“ segir Guðmundur. Sam-
heiti félagsskaparins er Námafélagið.
Fjöldi verka, smárra og stórra, hefur safn-
ast upp á þeim ellefu árum sem liðin eru frá
því Guðmundur lagði á jálk sinn. Ber hann
sjálfur ábyrgð á varðveislu verkanna og neitar
því ekki að hafa lent í hrakningum með þau.
„Gott dæmi er Perla eftir Leif Breiðfjörð,
verk sem nefnt er eftir skipi Danakonungs, er
Jón Indíafari sigldi á suður um höf, en verkið
vegur um hálft tonn. Þetta er einn vandinn af
mörgum við varðveislu verkanna. Og enn er
ég á hrakhólum með þau!“
Námur eru vel á veg komnar. Helmingur
hljómsveitarverkanna hefur þegar verið
fluttur opinberlega, jafnmörg ljóð og mynd-
verk verið flutt eða kynnt í einhverjum skiln-
ingi. Lokaverkin eru öll í vinnslu, hér heima
og erlendis og verða sýnd og frumflutt innan
árs.
En með hvaða hætti verður verkefnið leitt
til lykta?
„Ég sé fyrir mér sólbjartan sumardag árið
2000,“ segir Guðmundur. „f listasafni nokkru,
vonandi í Reykjavík, einni af menningarborg-
um Evrópu. Að þá verði efnt til uppskeru-
hátíðar Náma. Myndverkin tólf verða saman
komin í fögrum sal og í öðrum samliggjandi
sal 36 portrettmyndir sem Guðmundur Kr.
Jóhannesson ljósmyndari hefur gert af öllum
listamönnunum sem lagt hafa hönd á plóg-
inn, en myndröð hans er mikið listaverk,
útaf fyrir sig.
Ég heyri einnig í anda hljómsveitarverk-
in tólf, flutt á fernum tónleikum, kannski yf-
ir helgi, þrjú og þrjú í einu, í réttri röð, frá
landnámi til okkar daga. Kannski verða þau
flutt af lettnesku fílharmóníusveitinni en ég
hefi nýverið tekið við stjórn hennar - hver
veit? Kannski önnur hljómsveit komi við
sögu.
Jafnframt heyri ég í huga mér ljóðskáld-
in tólf flytja verk sín á ljóðavöku. Það verð-
ur ævintýri líkast."
Geislaplata og bók
Ennfremur lætur Guðmundur sig
dreyma um að af þessu tilefni verði gefin út
geislaplata með tónverkunum, og litprentuð
listaverkabók, með myndum af listaverkun-
um, þar sem ljóðin verði einnig að finna og
portrettmyndirnar, auk viðtala við lista-
mennina, sem Guðmundur hefur sjálfur
safnað saman, að ógleymdri þeirra eigin
umfjöllun um verkin. „Þá hygg ég að frum-
rit og afrit af Ijóðunum og tónverkunum í
eiginhandarriti höfunda sé einnig efni í sýn-
ingu við þetta tækifæri eða síðar."
Aukinheldur vonar Guðmundur að
Ríkisútvarpið efni til dagskrár af þessu til-
efni, en það hefur hljóðritað öll hljómsveit-
arverkin fram að þessu. Hin verða hljóðrit-
uð næsta vetur af lettnesku fílharmóníu-
sveitinni í Rígu. „Eins bind ég vonir við að
sjónvarpið sýni verkefninu áhuga áfi-am, en
þar á bæ voru menn svo djarfir að slást með
í þessa ævintýraför strax árið 1987 og hafa
tekið upp alla tónleikana til þessa. Hrafn
Gunnlaugsson á heiðurinn af þeirri
ákvörðun. Eru þessar sjónvai'psupptökur
þegar orðnar einstök heimild um marga af
okkar fremstu tónlistannönnum.“
Vissulega er draumur stór. En þetta er
ekki allt! „Niðurlag draumsins er að þjóðin
þiggi verkin 36 að gjöf frá listamönnunum
öllum, höfundum og flytjendum, sem skipta
tugum og hundruðum þegar upp er staðið.
Skilyrðið er aðeins eitt - að hún hýsi verkin
sómasamlega og til frambúðar!"
Ljóst má vera að Námur er verkefni sem
ekki er daglegt brauð í menningarlífi þjóðar-
innar. Hugmyndin er frökk, aðdragandinn
langur, umfangið mikið. Verður þetta ekki
dýrt?
„Það segir sig sjálft að það mun kosta átak
að binda fagran endahnút á Námur og vilji
menn deila því verki mpð mér myndi það
vissulega létta róðurinn. Ég er því opinn fyrir
öllu. Það er hins vegar ekki kjarni málsins nú,
heldur hitt, að ljúka þessu verkefni. Ég vona
að forsjónin leyfí mér það! Hvort fer fyrir
þessum námum eins og þeim sem áður eru
nefndar skal ósagt látið. En í Njálu segir: Eigi
dugir ófreistað. Ég geri þau orð að mínum í
þessu samhengi og í þeirri von að þjóðin vakni
fyrr en síðar til fullrar vitundar um gildi
menningararfleifðar sinnar og sýni það í verki
en ekki eilífum músaraustri."
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. MAÍ1998