Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1998, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1998, Blaðsíða 5
VESTMENN OG GARÐARSHÓLMUR GARÐARSHÓLMUR er undarlegt nafn á 103.000 km2 eylandi. Þó hafa ís- lendingar trúað því lengst af að þetta hafi landið þeirra verið kallað í öndverðu. Garðar Svavarsson, sem svo á að hafa nefnt landið, hefur víst ekki þjáðst mjög af lítillæti. Stærsti hólmur á Norðurlöndum er Borgundarhólmur og ætli ísland sé ekki meira en hundrað sinnum stærra en hann. I augum Garðars var ísland þó aðeins hólmur og honum þótti þar að auki sjálfsagt að nefna skerið eftir sjálfum sér. Garðar átti reyndar að hafa verið sænskur og kannski mönnum hafi þótt það skýra ýmislegt. Þessi saga hljómar svolítið eins og brandari sem sagður hefur verið um belging og loft í Svíum rétt eins og við göntumst stundum með loftið í Þingeyingum. Og kannski að það sé ekki al- veg óskylt. Sagan af Garðari Svavarssyni er í grófum dráttum svona eins og hún birtist í Land- námabók: Garðar þessi var af sænskum uppruna og sigldi til íslands. Tveimur megingerðum Landnámu, Sturlubók og Hauksbók, ber ekki saman um tildrög ferðalagsins og er sá þáttur sögunnar líklega ungur og jafnvel saminn af Landnámuhöfundum. Garðar sigldi umhverfís landið og vissi þannig að það var eyland og kallaði það Garðarshólm. Hann hafði vetur- setu í Húsavík og þegar hann sigldi brott varð eftir skipverji hans sem hét Náttfari auk þræls og ambáttar. Sagan af Garðari eins og við þekkjum hana er frá seinni hluta 13. aldar en fjallar um atburði sem áttu að hafa gerst um eða upp úr miðri 9. öld. Þarna skilja á milli einar fjórar aldir og er því sennilegt að margt hafí skolast til. Sögur af þessu tagi verða þó ekki til úr engu heldur þurfa þær einhverja kveikju. Hvaða hluti sögunnar skyldi vera upprunalegastur? Þetta er í eðli sínu örnefna- saga _ sagan um það hvernig landið fékk nafnið Garðarshólmur. Ef sagan er skoðuð í þessu ljósi sést að allir helstu hlutar hennar, að undanskildum Náttfaraþætti (meira um hann síðar), eru auðskýrðir út frá því nafni eingöngu. Söguhetjan varð að heita Garðar og hann varð að sigla í kringum landið til að vita að það var eyland svo að hann gæti kallað það hólm. Það má því vel ímynda sér að uppistað- an í sögunni hafí orðið til aðeins út frá nafninu _Garðarshólmur“ sem nafnskýring seinni tíma manna _ nafnskýring sem getur hæglega verið alröng. Hér á eftir er varpað fram nokkrum hug- myndum um uppruna þessa nafns og ber alls ekki að skoða þær sem alvarlega fræðikenn- ingu heldur léttúðugar vangaveltur sagnfræð- ings sem gefur ímyndunaraflinu lausan taum- inn. Helgi Skúli Kjartansson kallaði slíkt rannsóknaraðferð ímyndunaraflsins" en ég er ekki einu sinni viss um að hægt sé að kalla það rannsóknaraðferð. Fyrir alla sagnfræð- inga, nema kannski þá allra vindþurrkuðustu, er það þó ógn gaman að sleppa fram af sér hinu fræðilega beisli og það þarfnast engrar frekari réttlætingar. Vestmenn Allir landmenn þekkja söguna af því hvern- ig Vestmannaeyjar fengu nafn af hinum írsku þrælum Hjörleifs. Það kemur því nokkuð á óvart, þegar leitað er í íslenskum fornritum að Vestmönnum og sémöfn eru skilin frá (meira um þau síðar), að þeir finnast aðeins í einu riti _ Landnámu. Þar er minnst á Vest- menn þegar nafn Vestmannaeyja er skýrt og í einni gerð Landnámu _ Sturlubók _ einnig þegar minnst er á papa en það er væntanlega fyrir áhrif frá sögninni um Vestmannaeyjar. í báðum tilfellum kemur skýrt fram að átt er við Ira. Þar sem orðið kemur ekki víðar fyrir er nokkuð ljóst að það hefur ekki verið í al- mennri notkun á 13. öld. Sennilegast er að Styrmir fróði (d. 1245) eða einhver fyrri Landnámuritari hafi verið að velta fyrir sér hvernig Vestmannaeyjar fengu nafn og þótt líklegast að þeir Vestmenn væru komnir frá Vesturlöndum. Það er í sjálfu sér ekki fráleit ályktun en þó er hér ýmislegt að athuga. EFTIR AXEL KRISTINSSON Samkvæmt Landnámu drógu eyjarnar nafn af þrælum Hjörleifs sem Ingólfur drap þar og frægt er orðið. Sagan um þrælana er öll með hinum mestu ólíkindum og er réttast að taka ekkert mark á henni sem sagnfræði. Aftur á móti er líklegt að einhver arfsögn, sem væri þó kannski réttara að kalla goðsögn, um þræl- ana hafí verið þekkt _ sögn sem tengdist land- námi og upphafi samfélags á Islandi. Þegar 12. og 13. aldar menn fóru að reyna að púsla saman sögu íslands fyrstu aldirnar höfðu þeir við lítið að styðjast annað en gamlar sagnir sem þeir reyndu að raða saman og túlka þannig að úr þeim fengist eitthvert vitrænt samhengi. Sögnin um þrælana hefur þannig verið tengd nafni Vestmannaeyja. Mönnum hefur verið kunnugt um að þrælar höfðu oft verið af írsku bergi brotnir og giskað á það hafí gilt um þræla Hjörleifs. Þaðan er stutt skref í að álykta að Vetmennimir sem eyjarn- ar eru kenndar við hafí verið írskir þrælar. ír- land var enda hluti þess svæðis sem kallaðist Vesturlönd. Það heiti sýnist oftast vera notað um írland og Skotland og eyjamar þar í kring en stundum reyndar um allar Bretlandseyjar eða jafnvel stærra svæði. Það virðist ekki óeðlilegt að Vestmenn séu frá Vesturlöndum og þrælar hér voru jú gjaman írskir. Þannig geta fræðimenn á 12. og 13. öld hafa hugsað og fengið þá niðurstöðu að Vestmannaeyjar væm kenndar við írska þræla. Það þarf þó alls ekki að vera rétt. Fyrir það fyrsta er heldur ósennlegt að þrælar Hjörleifs hafi nokkurntíma verið til en sagnirnar af þeim hafa sjálfsagt ekkert haft ER GARÐARSHÓLMUR sá hólmur sem árnar í Aðaldal mynda? Greinarhöfundur segir lík- legast að hann hafi heitað Garðshólmur eða öllu heldur Garðahólmur. Síðari tíma mönn- um, sem héldu að nafnið ætti við allt ísland, hafi þótt það óskiljanlegt og því gert manns- nafn úr fyrri liðnum og það hafi síðan orðið kveikjan að sögunni um Garðar Svavarsson. um þjóðemi þeirra að segja. Þeir hafa ekki orðið írskir fyrr en Landnámuhöfundar fóm um þá höndum. Fimm af þeim tíu eru nefndir á nafn en aðeins eitt þeirra nafna er írskt. Hin em norræn. En reyndar virðast nöfnin vera búin til eftir örnefnum í eyjunum og því senni- lega marklaus hvort eð er. Að auki er Vest- mannaheitið alveg óþekkt utan Landnámu og er hvergi að finna stuðning við þá kenningu höfunda hennar að það merki Ira. Að Vest- menn tengist Vesturlöndum er ekki alveg frá- leitt en þó alls ekki víst. Vandinn er sá að við vitum ekki hver nákvæm merking orðins Vesturlönd" var á víkingaöld eða einu sinni hvort það hafði nokkra nákvæma merkingu. Þannig má alveg hugsa sér að hugtakið _Vesturlönd“ hafí haft álíka óljósa merkingu og _Suðurlönd“ hefur í dag. Svipað má segja um _Vestmenn“. Hver svo sem uppranaleg merking orðsins var er alveg óvíst að hún hafi verið skýr eða vel afmörkuð. Hollast er að muna að Vestmaður þýðir ekk- ert annað en maður úr vestri. í Svíþjóð er hérað sem heitir Vestmannaland og hefur lík- lega engum dottið í hug að telja íbúa þess keltneska. Nafnið er einfaldlega dregið af því að það liggur vestur af Upplandi sem var þungamiðja sænska konungsríkisins. Fyrir sunnan Uppland er svo annað hérað sem heit- ir Suðurmannaland. Þessi nöfn eru dregin af áttum og fela ekki í sér að Vestmenn og Suð- urmenn séu af öðm þjóðerni en sænsku. Þjóðemi fólks á þessum tíma er reyndar nokkuð snúið fyrirbæri þar sem svo virðist sem fólk hafi alls ekki hugsað um það á svip- aðan hátt og við gerum í dag. Fólk gerði vissulega greinarmun á _okkur“ og _hinum“ og var sér meðvitað um ólík tungumál en það er eins og að þessi munur _ eða þjóðernið _ hafi skipt miklu minna máli en á okkar tímum. Það þótti ekkert sjálfsagt að hver þjóð ætti sér sitt eigið ríki og hugmyndin um þjóðar- hagsmuni virðist ekki hafa verið til. Fólk hreinlega hugsaði ekki eins mikið um þjóðerni og okkur er tamt. Það er því vel mögulegt að nafn Vestmanna hafi alls ekki haft neina þjóðernislega merk- ingu. Það hafi einfaldlega verið notað um alla íbúa landanna fyrir vestan Noreg hvort sem þeir voru af írskum, skoskum, péttneskum eða norrænum uppmna. Þetta verður jafnvel sennilegra ef haft er í huga að keltarnir á Vesturlöndum voru afar ólíkir innbyrðis. Tungumál þeirra skiptust í tvær meigingrein- ar, hina gelísku og hina bresku. Gelísku tung- urnar voru talaðar á írlandi og af Skotum sem einnig voru upprunnir á Irlandi en höfðu nú sest að á Vestur- Skotlandi og eyjunum og gáfu síðan öllu landinu nafn. Þessi tungumál voru nauðalík en bresku tungumálin voru ger- ólík þeim. í Strathclyde í Suðvestur- Skotlandi bjuggu Bretar, náskyldir þeim sem byggðu Wales og Bretaníuskaga, en stærstur hluti Skotlands var byggður Piktum eða Pétt- um (eins og norrænir menn kölluðu þá). Þeir töluðu þá fornlegt breskt tungumál en voru þó líklega ekki nema að hluta af keltneskum uppruna. A Vesturlöndum voru þannig töluð a.m.k. þrjú mismunandi keltnesk tungumál og er ósennilegt að norrænir menn hafi gert sér nokkra grein fyrir skyldleika þeirra eða haft hugmynd um að hægt væri að flokka allar þessar þjóðir sem keltneskar. í þeirra augum voru íbúar svæðisins írar, Skotar, Péttar og Bretar. Kannski hafa þeir allir verið kallaðir Vestmenn en það hefur þá ekki verið vegna þess að þeir voru allir keltneskir heldur vegna þess að þeir bjuggu allir á Vesturlöndum. Vestmenn" hefur þá ekld verið þjóðernislegt hugtak heldur landfræðilegt. Það er því ekk- ert því til fyrirstöðu að norrænir menn sem bjuggu í þessum sömu löndum hafí einnig ver- ið kallaðir Vestmenn. í Noregi sjálfum voru menn einnig kenndir við höfuðáttir. Þar voru bæði Norðmenn og Austmenn og munurinn á þeim reyndar alls ekki ljós. Hvernig sem þessi nöfn eru tilkomin og hver sem upphafleg merking þeirra var er sennilegast að þau hafi ekki verið heiti á þjóð- um eða þjóðflokkum fyrr en löngu síðar. Það svæði sem í dag kallast Noregur var fram á víkingaöld byggt mörgum mismunandi þjóð- flokkum sem höfðu, að því best er vitað, ekk- ert sameiginlegt nafn. Þá sjaldan sagt er frá þessu svæði í ritheimildum fyrir víkingaöld og framan af henni er talað um staðbundna þjóð- flokka eins og Hörða, Rygi eða Þrændur. Heitin Norðmenn og Austmenn hafa líklega fyrst verið notuð um íbúa ákveðinna svæða en ekki fengið þjóðemislega merkingu fyrr en Noregur fór að renna saman í eitt ríki og eitt samfélag. Þorkell Jóhannesson hélt því fram að heitin Vestmenn og Austmenn hefðu bæði verið höfð um norræna menn _ annað um þá sem höfðu flust til Vesturlanda en hitt um þá sem eftir sátu í Noregi. Vel má vera að Austmannaheit- ið hafi norrænir menn á Vesturlöndum haft um íbúa Noregs en hitt er einnig hugsanlegt að það hafi upphaflega verið haft um íbúa Austur-Noregs. Líklega er það rétt hjá Þorkatli að Vestmannsheitið hafi náð yfir nor- ræna menn á Vesturlöndum en hins vegar má vel vera að það hafi ekki verið einskorðar við þá heldur verið haft um keltneska menn líka. Hver svo sem uppranaleg merking Vest- mannahugtaksins var er nokkuð víst að það féll úr notkun lögnu áður en Islendingar fóru að skrifa bækur en skildi aðeins eftir sig nokkur torræð örnefni í Færeyjum og á Is- landi. Nú er sumt óljóst um upphaf norrænn- ar byggðar á eyjunum í Atlandshafi. Flestir telja að hún hafi ekki hafist fyrr en í byrjun víkingaaldar eða um 800. Aðrir telja hana eldri. Hér á landi kannast menn við kenningar Margrétar Auðar- Hermannsdóttur um að landnám norrænna manna á íslandi hafi verið hafið um 700 sem hún byggir á kolefnisald- ursgreiningum frá Vestmannaeyjum og hafa leifar frá Reykjavík einnig sýnt mun hærri aldur en búist var við. Áreiðanleiki þessara aldursgreininga er vægast sagt umdeildur og er undimtaður tæpast fær um að leggja á þær fræðilegt mat. En jafnvel þótt þær reyn- ist réttar er ekki þar með sagt að landið hafi verið albyggt 200 árum áður en við höfum talið. Ritheimildir, rannsóknir á jurtafrjói og öskulögum, svo eitthvað sé nefnt, sem og ald- ursgi-einingar landnámsleifa frá öðrum stöð- um á landinu virðast taka af allan vafa um að meginlandnámsbylgjan reið yfir seint á 9. öld. A hinn bóginn er ekkert því til fyrirstöðu að eitthvað af fólki hafi verið komið til landsins fyrir 874 (svo að miðað sé við hefðbundið en alveg óvíst ártal) og jafnvel löngu fyrr. Ef ald- ursgi'einingarnar frá Vestmannaeyjum og Reykjavík eru réttar gætu þar verið komnar minjar fólks sem komið var til landsins löngu áður en aðallandnámsbylgjan reið yfir. Það gæti hafa slysast til landsins með ýmsum hætti _ kannski sennilegast að það hafi orðið skipreka. Jafnvel þótt títtnefndar aldurs- greiningar reynist rangar er ekkert ólíklegt að á 7. eða 8. öld hafi eitthvað af fólki hrakið undan veðri og vindum upp að stöndum ís- lands og orðið þar strandaglópar. Það er ekki fjarlægari möguleiki en svo að í Landnámu er Naddoddur einmitt látinn uppgötva ísland eftir að hafa hrakist þangað undan veðrum. Hann er látinn komast burt aftur en á 7. og 8. öld hafa skip manna verið ófullkomnari og því meiri líkur til að þeir sem hingað hröktust hafi annað hvort brotið þau eða ekki treyst sér til að leggja aftur á opið haf á þeim. Það 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. OKTÓBER 1998 NÁTTFARAVÍKUR við Skjálfanda. Ljósmynd: Björn Rúriksson. -BJÓ FÓLK VIÐ SKJÁLFANDA FYRIR LANDNÁMSÖLD? Náttfarasagan tengist sögunni af Garðari Svavarssyni. Garðarssagan virðist helst hafa orðið til út frá nafni Garðarshólms en Náttfarasagan gæti verið vísbending um Vestmannabyggð við Skjálfandaflóa. Það má 3VÍ giska á að Garðarshólmsnafnið sé upprunnið við S kjálf- andaflóa, e.t.v. meðal Vestmanna sem Dar hafa búið er því í sjálfu sér ekkert ósennilegt að dálítið af fólki hafi þegar búið í landinu fyrir land- námsöld. A öldunum áður en víkingaöld rann upp (um 800) urðu miklar framfarir í skipa- smíðum á Norðurlöndum. Smám saman urðu skipin betri og öruggari á úthafinu. Á vissum tíma hafa þau verið nógu góð til menn gátu stundum lifað af hrakninga yfir hafið til ís- lands en ekki nógu góð til að menn legðu vís- vitandi í slíkan leiðangur eða treystu sér til baka jafnvel þótt skipið héldist heilt. Á þeim tíma eru verulegar líkur á að fólk yrði strandaglópar á íslandi. Ef það er rétt sem sagt er hér að framan að Vestmannaheitið hafi verið landfræðilegt og getað átt við bæði um norrænt fólk og kelt- neskt er ekkert eðlilegra en að landnáms- menn sem komu hingað frá Noregi seint á 9. öld hafi kallað þá Vestmenn sem vom inn- fæddir í landinu rétt eins og allt innfætt fólk í löndunum fyrir vestan Noreg. Náttfari og Vcstmaður Fáeinar sögur í Landnámu má túlka sem endurminningu um Vestmenn (hér á eftir er það hugtak notað um norrænt fólk búsett á Islandi fyrir landnámsöld). Sú augljósasta er sagan af Náttfara enda er hann beinlínis sagður hafa numið land og búið við Skjálf- andaflóa áður en landnámsmenn tóku að streyma til landsins. Þetta er athyglisvert þar sem Náttfarasagan tengist sögunni af Garðari Svavarssyni. Garðarssagan virðist helst hafa orðið til út frá nafni Garðarshólms en Nátt- farasagan gæti verið vísbending um Vest- mannabyggð við Skjálfandaflóa. Það má því giska á að Garðarshólmsnafnið sé upprunnið við Skjálfandaflóa, e.t.v. meðal Vestmanna sem þar hafa búið. Nafn Náttfara er reyndar með þeim sér- kennilegri og kannski er ástæða til að efast um að þetta hafi verið mannsnafn heldur hafi sagan af honum orðið til, öðrum þræði, til að skýra nafn Náttfaravíkur þar sem hann átti að hafa búið. Það skýrir þó ekki af hverju sagnir af Náttfara eða Náttfaravík tengjast Garðari Svavarssyni eða byggð fyrir land- námsöld. Allavega virðist nafn Náttfara með einhverjum hætti tengjast Vestmönnum við Skjálfanda og virðist mega líta á hann sem fulltrúa þeirra í frásögnum Landnámu. Þegar kemur að því í Landnámu að segja frá landnámsmönnum við Skjálfandaflóa er aftur minnst á Náttfara. Þar segir að hann hafi áður eignað sér Reykjadal (það nafn náði áður einnig yfir Aðaldal) og _merkt á viðum“ en verið rekinn burt af landnámsmanninum Eyvindi Þorsteinssyni. En Eyvindur var ekki eini landnámsmaðurinn í Reykjadal. Fóst- bræður tveir vom sagðir hafa numið allan Reykjadal vestan Laxár og upp til Vest- mannsvatns. Þeir hétu Úlfur og Vestmaður og ber víst að skilja það svo að Vestmanns- vatn sé kennt við þann síðarnefnda þótt það sé ekki beinlínis tekið fram. Ekkert er minnst á árekstra þeirra fóstbræðra við Náttfara enda þótt þeir byggi land sem honum var eignað. Ornefni kennd við Vestmenn era ekki mörg á Islandi. Mér er ekki kunnugt um nein nema Vestmannaeyjar og Vestmannsvatn. Nafn Vestmannsvatns gæti einmitt verið önnur vís- bending um Vestmannabyggð á þessum slóð- um. I Landnámu er gefið í skyn að vatnið sé kennt við mann sem hét Vestmaður en ekki er ástæða til að taka það mjög hátíðlega. Það virðist hafa verið alsiða hjá Landnámuhöf- undum eða heimildarmönnum þeirra að búa til landnámsmenn út frá örnefnnum. Vest- maður sem Vestmannsvatn er kennt við getur hæglega verið eitt dæmið um það. Vestmaður er sérkennilegt og sjaldgæft mannsnafn. Að- eins einn annar Vestmaður er nefndur í Land- námu (ef undan er skilinn lesháttur sumra handrita á nafninu Vestmarr). Frá honum er sagt þegar kemur að landnámi Einars Þor- geirssonar. Einar er sagður hafa keypt í skipi með bræðrum tveimur sem hétu Vémundur og Vestmaður og svo sigldu þeir til íslands og námu Öxarfjörð. Bræðurnir hverfa svo alveg úr sögunni en ætt er rakinn frá Einari. Furðumargt er sameiginlegt með þessum tveimur Vestmönnum. Báðir nema þeir land í Þingeyjarþingi og báðir eru þar í félagi við aðra menn; annar með bróður sínum og hinn með fóstbróður. Frá hvoragum þeirra era raktar ættir. í íslendingasögum er aðeins nefndur einn maður sem sagður er heita Vest- maður. Það er í Reykdæla sögu og sá Vest- maður er einnig Þingeyingur en útgefandi sögunnar er þeirrar skoðunar að nafnið sé bú- ið til út frá nafni Vestmannsvatns. Kannski má ímynda sér að þeir nafnar úr Landnámu hafi heldur aldrei verið til en sagnir hafi myndast um þá í tenglum við Vestmanna- byggð við Skjálfanda. Jafnvel mætti hugsa sér að nöfn þeirra hafi upphaflega verið viður- nefni bróðurins og fóstbróðurins Úlfs og Vé- mundar sem hafi þá verið afkomendur strandaglópa sem landnámsmenn landnáms- aldar hafi kallað Vestmenn. Hólmurinn Ef Vestmenn hafa búið við Skjálfanda áður en landnámsöld hófst hafa þeir auðvitað gefið nöfn landslagi á því svæði sem þeir byggðu. Þeir hafa haft heiti á ám og fjöllum og að lík- indum einnig á byggðinni hvort sem hún var stór eða lítil, einn bær eða fleiri. Það er hins- vegar alveg óvíst að þeir hafi haft eitthvert nafn á íslandi öllu. Hafi þeir verið stranda- glópar er líklegast að þeir hafi ekki verið bún- ir undir landnám í nýju landi. Kannski hafa þeir haft lítið eða jafnvel ekkert búfé með- ferðis. Ólíklegt er að hestar hafi verið með í för. Án hesta var landkönnun öll erfið og tímafrek og sennilega hafa menn ekki treyst sér til að sigla langar leiðir úti fýrir norðu- strönd íslands, jafnvel þótt þeir hafi haft skip eða bát, þar sem ekki nýtur verndar skerja- garðs eins og víða í Skandinavíu. Þannig er al- veg óvíst að menn hafi haft nokkra hugmynd um að landið var eyland. í raun hafa menn þá ekki gert sér grein fyrir tilvist íslands og því ekki gefið því neitt nafn. Fyrir þeim hefur ís- land ekki verið til _ aðeins byggðin þar sem þeir höfðu komið sér fyrir. Sú byggð hefur auðvitað heitið eitthvað í munni Vestmanna. Þegar síðari landnámsmenn komu hafa þeir eðlilega spurt Vestmenninina hvað þeir köll- uðu landið en Vestmenn hafa ekki getað svar- að með neinu öðra en nafninu á byggðinni sinni. Þeir höfðu ekkert nafn á íslandi en svarið sem þeir gáfu hafa hinir nýkomnu landnámsmenn eða a.m.k. afkomendur þeirra túlkað sem nafn þeirra á íslandi þótt það ætti i raun aðeins við um byggð Vestmanna við Skjálfandaflóa. Hvaða nafn skyldi þetta svo hafa verið? Hvað annað en Garðarshólmur? Það er nafnið á íslandi sem í sögnum tengist landnámi Náttfara í Reykjadal. En hvernig er þá hægt að koma hólmsnafninu saman við Reykjadal? Hólmur er venjulega umflotinn vatni á alla vegu. Það er þó ekki einhlítt. Stundum er hólmsheiti haft um svæði sem er nær umflotið vatni þótt eitthvað vanti á. Það á t.d. við um Vallhólm í Skagafirði. Það er því alls ekki fráleitt að svæðið á milli Laxár og Skjálfandafljóts og upp að Vestmannsvatni eða svo megi kallast hólmur. Þetta er einmitt nokkurn vegin sama svæðið og sagt er land- nám Úlfs og Vestmanns í Landnámu. En af hverju er hólmurinn kenndur við Garðar? Eða var mannsnafnið Garðar búið til út frá nafni Garðarshólms? Garðar er vel þekkt nafn á íslandi í dag og má líklega rekja það til áhuga nútímamanna á Garðari Svavarssyni því að áður fyrr var það nær al- veg óþekkt. í fomritum era, auk Garðars Svavarssonar, nefndir örfáir menn með þessu nafni en allir eru þeir heldur ótrúverðugir og enginn þeirra er íslendingur. Helst kemur það fyrir í fornaldarsögum og má vel vera að höfundar þeirra hafi sótt nafnið í Landnámu. Árið 1703 hét enginn íslendingur Garðar. Á Norðurlöndum virðist nafnið koma íyrir af og til á miðöldum en erfitt er að henda reiður á því þar sem það ruglast auðveldlega saman við önnur lík nöfn eins og Gerðar eða Garður. Allavega hefur það verið örsjaldgæft. Það er því ekki ósennlegt að nafn Garðars hafi verið búið til eftir nafni Garðarshólms en þá hlýtur nafn hólmsins að hafa afbakast eitt- hvað. Líklegast er að hann hafi heitað Garðs- hólmur eða öllu heldur Garðahólmur. Síðari tíma mönnum, sem héldu að nafnið ætti við allt ísland, hefur þótt það óskiljanlegt og því gert mannsnafn úr fyrri liðnum og það hefur orðið kveikjan að sögunni um Garðar Svavarsson. I „hólminum" á milli Laxár og Skjálfands- fljóts, nálægt honum miðjum, stendur bær sem heitir Garður. Þetta er ekki mjög algengt bæjarnafn á íslandi. Til eru átta forn lögbýli sem heita þessu nafni en af þeim eru fimm í Þingeyjarþingi. Þessir fimm þingeysku Garð- ar eru: Garður í Fnjóksadal, Garður í Aðaldal (í hólmanum), Garður við Mývatn, Garður í Kelduhverfi (sem reyndar var oftast kallaður Mikligarður til forna) og Garður í Þistilfirði. Ætli það sé helber tilviljun að þetta nafn er svo algengt í Þingeyjarþingi en sjaldgæft annars staðar? Ef það er ekki tilviljun ætli það tengist þá Garðarshólma þannig að hóm- urinn sé beinlínis kenndur við Garða Vest- mannanna? Samkvæmt því mætti helst ætla að þessir Vestmenn hafi nefnt bústaði sína garða en það er reyndar austnorrænn siður. A íslandi og 1 Noregi er stakt býli kallað bær en í Danmörku og Svíþjóð garður. Þessi mis- munur á orðanotkun austnorrnænna og vest- norrnænna manna er ævagamall, mun eldri en landnám íslands ef að líkum lætur. Getur hugsast að strandaglóparnir sem fyrst byggðu Garðarshólm (eða Garðahólm") hafi verið af austnorrænum uppruna? Garðar Svavarsson var jú sagður sænskur að ætt og uppruna. Ætli þar sé á ferðinni fornt minni um uppruna Vestmanna við Skjálfanda? Garðar var sagður sonur Svavars en það er gott og gilt sænskt nafn en lítt eða ekki notað meðal vestnormænna manna. Vel má hugsa sér að það nafn tengist Garðarshólmsbyggð- inni með einhverjum hætti. Ef þessir Vest- menn hafa verið af sænskum upprana verður skiljanlegt af hverju þeir kölluðu bústaði sína garða og þá verður nafn Garða(rs)hólms auð- skilið. En hvað ætli sænskir menn hafi verið að flækjast til íslands? Er ekki fráleitt að á 7. ► LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 31. OKTÓBER 1998 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.