Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1998, Blaðsíða 14

A ARI HAFSINS
Ljósmyndir: Ragnar Th. Sigurðsson.
SÓLARLAG við Jökulsárlónið á Breiðamerkursandi.
ÍS - EKKI BARA
KALDUR KLAKI
EFTIR ARA TRAUSTA GUDMUNDSSON
í heild er ís á norðurslóðum nálægt þremur milljónum
rúmkílómetra og getur bakið langt á annan tug
milljóna ferkílómetra. Til samanburðar má geta þess
að ísinn á suðurhveli er rúmlega tíu sinnum rúmmáls-
meiri og munar þar mestu um risastóran og þykkan
jökul Suðurskautslandsins,
ÍSKRISTALLAR
^PSINN er óaðskiljanlegur hluti norður-
^ slóða, hvort sem er á landi eða sjó.
I Hann er ótrúlega fjölbreyttur og varðar
I alla jarðarbúa miklu. Sumarlangt er
1 hafísinn á öllu pólsvæðinu en teygir sig
I einnig með norðurjaðri stóru megin-
I landana og suður með ströndum þeirra
I og nyrstu eyja norðursins. Á vetuma
leggur sjó langt úr frá þessum útbreiðslu-
svæðum sumarsins, sums staðar suður fyrir
heimskautsbaug. ís jöklanna breytist aftur á
móti ekki umtalsvert eftir árstíðum og þeir
halda áfram að kelfa borgarís í sjó fram óháð
árstíðum en þó í meira magni á sumrin en
vetuma. Stöðuvötn leggur á veturna en sá ís
hverfur yfír sumarið.
ísþekjan í heild er svo víðfeðm að hún hef-
ur bein áhrif á allt umhverfí norðurslóða að
slepptum allra syðstu hlutunum, eins og t.d.
Færeyjum. Obeinu áhrifin ná mun lengra
vegna þess að hafstraumar norðursins era til
orðnir vegna íssins og era háðir viðgangi
hans. Kaldir loftstraumar eiga líka upptök
yfir ís nyrst á hnettinum og geta þeir náð
langt suður fyrir 60. breiddargráðu. Snjórinn
á landi og á hafísbreiðunum er miklu hverf-
ulli en ísinn. Yfirleitt hverfur allur snjór á
láglendi og hafísnum í meðalári, en víða á há-
lendi fymist snjór ár eftir ár og þar þrífast
þá jöklar ofan við jöklunarmmörk (oft haft
sem snælína í daglegu tali). Þau geta verið
harla lág; aðeins í fáeinum hundraðum metra
yfir sjávarmáli á nyrstu landsvæðum.
Ekki má gleyma ís í jarðvegi og lausum yf-
irborðslögum. Stór hluti þurrlendis í heim-
skautalöndunum inniheldur sífrera svo millj-
ónum ferkílómetra skiptir. Sífrerinn er
vatnsís í lausu jarðlögunum sem ekki nær að
þiðna sumarlangt. Kaldir vetur og langir í
áraraðir, aldir, jafnvel árþúsundir, hafa
myndað sífrerann. Hann getur orðið mörg
hundrað metra þykkur. Aðeins efstu 1-2
metramir ná að þiðna yfir sumarið. Sífreri
ræður sérkennilegum gróðursamfélögum
'Sem nefnast tundra (aðallega mýrlendi með
lágróðri) og taiga (aðallega birki- og barrtré)
á erlendum tungum.
Hve mikð af snó?
Á hljómdiski með sérkennilega fallegum
sænsk-grænlenskum tónsmíðum (The Thule
Spirit/Northem Voices) eru nokkur lögin
samin utan um og í takt við hljóð sem verður
til þegar maður gengur eftir mjög köldum
skafsnjó, eins og hann gerist þéttastur nyrst
á norðurslóðum. Þetta marr eða brak er
næst því að vera einkennishljóð mannlegrar
virkni í árþúsund hér uppfrá og ætti, ásamt
vindgnauði, að vera hluti af söng í sálu sér-
hvers sem þykir vænt um flæmi norðursins.
Snjórinn gerist harður í kuldanum og brakar
eins og gengið sé á þunnum, gömlum tré-
borðum. En hve mikið er af snjó og ís í
norðrinu og hvers konar ís er til? Fyrst að
snjónum. Urkoma á norðurkollu er mest
syðst og til stranda en fer minnkandi inn til
lands og er auk þess því minni sem norðar
dregur. Þannig getur ársúrkoma verið um
og yfir 3.000 mm á ári, t.d. syðst á Græn-
landi, en er um 100 mm rétt fyrir norðan
Grænland. Inni í Nunavut (Northwest Ter-
ritories í Kanada) er ársúrkoman sums stað-
ar aðeins um 60-70 mm á ári, eða líkt og
mánaðarúrkoma í Reykjavík. Mikill meiri-
hluti úrkomunnar í heild er snjór, en hann
bráðnar innan árs, nema það sem breytist í
ís á jöklunum. Þar varðar mestu um Græn-
landsjökul, hátt í 2 milljónir ferkílómetra.
Úrkomumagnið á land í norðrinu nemur
hundraðum rúmkílómetra eða hundraðum
milljarða tonna á ári. Sem ferskvatn skilar
snjórinn sér í vatnshringrás lands og hafs en
sem snjór hefur hann umtalsverð kælandi
áhrif á staðbundið veðurfar, einkum vegna
endurkasts sólarljóss og sem „kuldageymir".
I hafínu á ferska, þunga vatnið sem rennur
af yfirborði landsins sinn þátt í að framkalla
djúpsjávarstrauma.
Hve mikið af ís?
Erfitt er að áætla magn íss á sífrerasvæð-
unum. Það hleypur áreiðanlega á tölu sem
slagar upp í stórjökla norðursins, en vatnið
er bundið sem ís í langan tíma, líka á jarð-
fræðilegan mælikvarða. Það kemur ekki inn í
árlega hringrás vatnsins nema að afar litlum
hluta, en mótar auðvitað umhverfi lífríldsins
á landi. Magn ferskvatnsíss í vatnsfóllum, á
stöðuvötnum og utan í fjallshlíðum er hverf-
andi miðað við jökulís og hafís. Jöklar era
margir í norðrinu en langflestir mjög litlir
miðað við þá stærstu. Stærstur er Græn-
landsjökull (um 1,8 milijónir ferkílómetra),
en nokkrir era af svipaðri stærðargráðu og
Vatnajökull. Þeir era á rússnesku eyjunum
norðan Síberíu, á Svalbarða, í Alaska og á
stærstu eyjum í Nunavut. Rúmmál Græn-
landsjökuls er um 2,7 milljónir rúmkílómetra
og hinna allra samtals um eða yfir 100 þús-
und rúmkílómetra (1 rúmkílómetri af ís veg-
ur 900 milljónir tonna). Magn hafíss er miklu
minna en rúmmmál jökulíss, enda þótt flat-
armál hafíssins teljist margfalt á við yfirborð
jökla, eða um 5-15 milijónir ferkílómetra eft-
ir árstíma og árferði. Þykkt hafsíss (sem er
frosinn sjór) er nefnilega mæld í fáeinum
metram í mesta lagi. Talið er að um 20.000-
30.000 rúmkflómetra af hafís sé að finna á
norðurslóðum (meðaltal sumar/vetur). Með
hafísnum fylgja borgarísjakar, en rúmmál
þess ís á gefnum tíma er þó Iítið miðað við
sjávarísinn.
í heild er ís á norðurslóðum nálægt þrem-
ur milljónum rúmkflómetra og getur þakið
langt á annan tug milljóna ferkflómetra. Til
samanburðar má geta þess að fsinn á suður-
hveli er rúmlega tíu sinnum rúmmálsmeiri
og munar þar mestu um risastóran og þykk-
an jökul Suðurskautslandsins. Hafísbreiðan
kringum Suðurskautslandið vetrarlangt er
feikivíð; allt að 19 milljónum ferkflómetra.
Allur ísinn syðra leikur þar með stórt hlut-
verk í flóknu samspili íss, lofthjúps og sjávar
á jarðkúlunni í heild, rétt eins á okkar
heimaslóðum.
ísinn og lifrfkið i sjó
Hvorki Norður-íshafið sjálft né hafísinn
era lífvana eyðimerkur. Aðliggjandi hafsvæði
era mörg ein allra frjósömustu sjávarslóðir
heimsins. Einmitt á mótum kaldsjávar og
tempraðs sjávar era mörg bestu fiskimið ver-
aldar. Á landi er lífvænlegt umhverfi í snjó og
ís utan jökla og meira að segja uppi á þeim
má finna ýmiss konar lífverur þótt reyndar
sé rétt að segja að stórir heimskautajöklar
séu líflausustu blettir jarðar. Ef litið er fram-
hjá spendýrum, fuglum og fiskum, hvers kon-
ar lífverur þreyja kulda norðurslóða? Þör-
ungar, eins konar svífandi smásæjar plöntur í
sjónum, era mikilvæg undirstaða lífríkisins á
norðurslóðum. Þeir lifa á ljóstillífun og sveifl-
ast þörungamagnið eftir árstíðum, bæði
vegna mismunandi birtuskilyrða og breyti-
legrar hafísþekju. En auk þess era í sjónum,
þ.e. við hafísinn, undir honum og í honum, t.d.
bakteríur, sveppir, svipudýr, götungar,
margs konar skeldýr og krabbar.
Á yfirborði hafíssins myndast vatnspollar.
Sumir era úr bræðsluvatni, aðrir úr sjó. Þeir
geta verið nánast alveg ferskir, hálfsaltir eða
brimsaltir. Þar verður til lífríki með græn-
þörangum og alls konar sjávarlífveram. Líf-
veramar berast innan úr ísnum um pípur og
sprangur eða skóflast með sjó upp á yfirborð
íssins þegar ísflákar rekast saman vegna
vinda og strauma, berast jafnvel upp á ísinn
með vindum og sjávarlöðri eða öðram lífver-
um. Grænir, brúnir og gulleitir flekkir í haf-
ísnum era merki um líf. Inni í hafísnum eru
lóðréttar saltvatnspípur og láréttir fletir með
saltvökva; lagmót í misgömlum ís. Þar lifa
salt- og kuldaþolnar lífverur, einkum þörang-
ar.
Undir hafísflákum, einkum næst brúnum,
era samfélög þöranga og margs konar ann-
arra lífvera. Þar eru sums staðar breiður
grýlukerta neðan undir ísnum og geta þar
verið ákjósanleg lífsskilyrði. Þörangamir eru
til dæmis kjörfæða smádýra eins og ljósátu
eða rauðátu. Krill eða Kríli era smádýr sem
líkjast smárri rælqu. Tekist hefur að sýna
fram á samband framboðs á kríli og stærðar
ísþekju (einkum í Suðurhöfum). Hlýindi og
hafísþekja, minni en í meðalári, leiðir til
minni krílastofns en ella. Og auðvitað era til
vísbendingar um margvísleg tengsl milli
stofnstærða og veiðanleika fisktegunda og út-
breiðslu og viðgangs íssins á norðurslóðum.
is og menn
Is norðurslóða hefur að sjálfsögðu mikil
áhrif á mannlífið. Þar er jökulísinn í mun
minna hlutverki en hvers kyns lagnaðarís.
Nefna má í framhjáhlaupi að jökulís á Græn-
landi er í einn stað til trafala í samgöngum en
í annan stað hefur hann mikið aðdráttarafl á
ferðamenn. Á Islandi hafa menn yfirannið
jökulámar og jökulísinn hér er aðalvatns-
forðabúr hefðbundinna raforkuvirkjana. Suð-
urströnd Alaska, Norður-Noregur, Island,
hálf vesturströnd Grænlands og hluti Norð-
ur-Rússlands eru best í sveit sett hvað hafís-
inn varðar. Þar era strendur jafnan íslausar.
Fiskveiðar eða landbúnaður er undir því
kominn að lagnaðarís loki ekki höfnum og
miðum og keyri ekki sumarhitana niður. Allir
Islendingar vita hvemig fer í vondum ísaár-
um sem geta gengið yfir nokkram sinnum á
öld. Það era angar úr Golfstraumnum sem
halda ísnum frá ofangreindum landsvæðum
hér við N-Atlantshafið. Veikist straumakerfið
eða færist Golfstraumurinn suður þá er voð-
inn vís. Annars staðar, þar sem hafísinn gisn-
ar eða hverfur 2-3 mánuði á ári, hefur mann-
lífið fyrir löngu lagað sig að umhverfinu. í
nyrstu og norðaustustu héruðum Rússlands,
Kanada og Grænlands hafa menn einkum lif-
að af veiðum í fremur smáum stíl. Fiskar og
sjávarspendýr eru helstu nytjadýrin. íbúar
landsvæðanna eru ekki margir; fáein hund-
rað þúsund ef vandlega er talið. Fólki hefur
lærst að nýta sér samspil árstíða, hafíssins og
hegðunar dýranna; og lengst af tekist að lifa í
bærilegri sátt við náttúruna. Það á sér ákveð-
inn rétt til náttúranytja. Tímabil stórveiða á
hvölum, selum eða landdýrum til skinnaöfl-
unar er að mestu liðið og er lífríkið að rétta
úr kútnum eftir verstu umhverfisslysin þar. í
staðinn hefur hafist tímabil námavinnslu og
ferðaþjónustu á ísaslóðunum. Málmar, kol og
þó einkum olía eru unnin allvíða og era flestir
sammála um að rask og mengun vegna þess-
arar virkni getur orðið afar skeinuhætt nátt,-
úrunni. Umhverfisálag vegna ferðaþjónustu
er enn lítið. Nú varðar mestu að gæta að um-
hverfisáhrifúm þessara nýju atvinnuþátta og
halda þeim í lágmarki. Um leið hlýtur að eiga
að hlúa að sjálfbærri veiðimennsku.
Á ári hafsins er gagnlegt að líta norður fyr-
ir hin auðu hafsvæði á norðurslóðum og
leggja áherslu á að skilja og virða samspil
hafs og íss í sem víðustu samhengi. ísinn er
ekki aðeins kaldur klald heldur mikilvægur
hlekkur í náttúru sem er manninum lífvæn-
leg.
Höfundurinn er jarðeðlisfræðingur.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. OKTÓBER 1998