Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1998, Blaðsíða 6

SJÓNÞING HANNESAR LÁRUSSONAR í GERÐUBERGI
—
ffacasií*........
Morgunblaðið/Þorkell
GUNNAR J. Arnason listfræðingur, Hannes Lárusson myndlistarmaður, Gunnar Smári Egilsson blaðamaður og Þorgeir Þorgeirsson
rithöfundur setja sig í stellingar fyrir Sjónþingið.
BLANDA AF ÞVÍ „AÐ VERA MEÐ" OG
GRÆSKULAUSU ÞJÓÐHÁnAPOPPI
eða 8. öld hafi Svíar verið að þvælast á ein-
hverjum þeim slóðum þaðan sem þá gat hrak-
ið til íslands? í Sutton Hoo á Austur-
Englandi hefur fundist höfðingja- eða kon-
ungsgröf frá 7. öld sem sýnir furðusterk
tengsl við Svíþjóð. Ensk fornkvæði, t.d. Bj-
ólfskviða, vitna einnig um sterk tengls milli
Svíþjóðar og Englands. Eitthvert fólk hlýtur
því að hafa lagt leið sína þar á milli. Á meðan
menn treystu sér ekki til að sigla beint yfir
Norðursjó var um tvær leiðir að velja. Menn
gátu farið norður fyrir Jótland og síðan suður
að Ermasundi og þá aftur norður með aust-
urströnd Englands. Hin leiðin hefði legið
meðfram ströndum Noregs og þaðan yfir til
Hjaltlands eða Orkneyja og síðan suður með
austurströnd Skotlands og Englands. Syðri
leiðin hefur sennilega verið fjölfarnari en sú
nyrðri hefur þó einnig verið notuð, t.d. ef
fregnir hafa borist af róstum við stönd Frís-
lands eða á Ermasundi eða ef Jótar voru
fjandsamlegir. Á leiðinni milli Noregs og
Hjaltands gátu óheppnir sæfarar lent í suð-
lægum veðrum og þá borðið langt norður í
höf og um síðir upp að strönd Islands.
Á vestari bakka Laxár, ekki langt frá Garði
í Aðaldal stendur bær sem heitir Hólmavað.
Á korti Landmælinga sést enginn hólmi í
ánni á þessum stað. Gæti ekki verið að hólm-
inn, sem átt er við, sé Garðarshólmur? Orð-
myndirnar hólmur og hólmi geta hæglega
víxlast svo ekki er miklvægt þótt sínhvor sé í
nafni Garðarshóims og Hólmavaðs. Vaðið á
Laxá, sem bærinn er kenndur við, hafí þá
verið leiðin í og úr hólminum.
Húsavík er einnig tengd sögunni af Garð-
ari þar sem hann er sagður hafa haft þar vet-
ursetu. Hlýtur hún þá ekki að tengjast veru
Vestmanna við Skjálfanda með einhverjum
hætti? Giska má á að þar hafí Vestmenn haft
fiskiskála eða verbúð. Hafí þeir haft lítið eða
jafnvel ekkert búfé með sér til landsins hljóta
þeir að hafa byggt afkomu sína á öðru en
hefðbundnum íslenskum búskap. Líklegt er
að þeir hafí haft byggkom meðferðis og því
getað ræktað akra. Veðrátta á þessum tíma
mun hafa verið betri en síðar varð og korn-
rækt því sennilega vel möguleg í Aðaldal. Að
öðru leyti hafa menn byggt mest á veiðum og
þá einkum fiskveiðum í ám, vötnum og sjó.
Vatnakerfin á þessum slóðum eru full af fiski
og hafa sennilega verið það í enn ríkari mæli
á 7. eða 8. öld. Á vetrum hefur þó verið meiri
físk að hafa úr sjó og því má ætla að einhverj-
ir hafí þá hafst við á ströndinni. Húsavík er
besta höfnin við Skjálfandaflóa og því eðlilegt
að hún yrði fyrir valinu sem verbúð. Þegar
síðari landnámsmenn komu á þessar slóðir
hafa þeir furðað sig á þvi að fínna hús í vík-
inni _ sem hafa líklega staðið auð á þeim árs-
tíma sem menn sigldu til landsins _ og því
nefnt staðinn Húsavík.
Hvað varð svo um þetta fólk þegar síðari
landnámsmenn komu til landsins? Ekki er
ástæða til að ætla annað en að það hafí runn-
ið áreynslulaust saman við innflytjendurna.
Ekki hefur verið mikill munur á menningu
eða tungu þessara hópa, landrými var nóg og
því ekki tilefni til mikilla árekstra. Þó er ekki
útilokað að einhverjir landnámsmenn hafi
hrakið Vestmenn burt eins og sagt er að Ey-
vindur Þorsteinsson hafí gert við Náttfara.
Hitt er þó alveg eins sennilegt að sumir þeir
landnámsmenn sem taldir eru upp í Land-
námu hafí ekki verið innflytjendur heldur
innfæddir Vestmenn. Það gæti t.d. átt við um
„fóstbræðurna", Úlf og Vestmann, ef það var
þá ekki allt einn maður. Garðsnöfnin í Þing-
eyjarþingi og sagan um þátt Vestmanns,
bróður Vémundar, í landnámi í Oxarfírði
gætu bent til að Vestmenn hafí verið famir
að dreifa sér út frá hinum eiginlega Garðars-
hólmi á landnámsöld eða tekið þátt í frekara
landnámi á svæðinu í samstarfi við inflytjend-
urna. Ekkert af því sem hér hefur verið sagt
er hægt að sanna og alveg er óvíst að svo
verði nokkurn tíma. Það væri þá helst ef ein-
hver heppinn fornleifafræðingur slysaðist
niður á leifar Vestmannanna en jafnvel þá
gæti verið erfitt að greina á milii þeirra og
landnámsmanna. Á meðan getum við velt
vöngum.
Heimildir:
fslensk fornrit I. íslendingabók. Landnámabók. Jakob
Benediktsson gaf út. Rv. 1968. Bls. 34-36.
Helgi Skúli Kjartansson: _Landnámið eftir landnám",
Ný saga 9 (1997). Bls. 22-23.
ísl. fornr. I. Bls. 32 og 46.
Þorkell Jóhannesson: Ömefni í Vestmannaeyjum. Rv.
1938. Bls. 11-13.
fsl. fomr. I. Bls. 276-77.
Sama. Bls. 276.
Sama. I. Bls. 284-85.
íslensk fomrit X. Ljósvetninga saga með þáttum. Reyk-
dæla saga ok Víga-Skútu. Hreiðars þáttr.
Björn Sigfiisson gaf út. Rv. 1940. Bls. Ixxvi.
Guðrún Nordal / Sigurður Jónsson frá Amarvatni: Nöfn
ísiendinga. [Rv.] 1991. Bls. 521.
Axel Kristinsson: Garðarshólmur
Höfundur er sagnfræðingur.
f SJÓNÞINGINU, sem er í um-
Asjón Islensku menningarsam-
steypunnar art.is í samstarfi við
listadeild Gerðubergs, mun
listamaðurinn sýna úrval af
verkum sínum á skyggnum,
jafnframt því sem hann situr
fyrir svörum hjá spyrlum þings-
ins. Spyrlarnir að þessu sinni eru þeir Gunnar
J. Árnason listfræðingur og Þorgeir Þorgeir-
son rithöfundur og gestastjórnandi er Gunnar
Smári Egilsson blaðamaður. Sjónþingið hefst
kl. 14. í Gerðubergi hefur jafnframt verið sett
upp sýning á úrvali eldri verka Hannesar, sem
að sögn listamannsins eiga það sammerkt að
fáir hafa séð þau, þar sem þau hafa annaðhvort
aldrei verið sýnd hér á landi eða einungis í
mjög skamman tíma. Nú ætti áhugasömum að
gefast góður tími til að virða þau fyrir sér, því
sýningin stendur til 31. desember nk. eða það
sem eftir lifir árs. Að Sjónþinginu loknu, eða
kl. 17 í dag, opnar Hannes einnig sýningu í
Galleríi Sævars Karls og stendur hún fram til
25. nóvember.
Sýningarferill Hannesar spannar rúm tutt-
ugu ár og óhætt er að segja að hann hafi verið
óvenjulega afkastamikill. Hann á að baki 31
einkasýningu auk ótal samsýninga og hátt í 40
gjörninga. I tengslum við þessar sýningar hef-
ur hann gefíð út talsvert magn af prentuðu
efni; sýningarskrár, bæklinga, fjöífeldi og
veggspjöld, og segir Gunnar J. Árnason að
varla sé til það form myndlistar sem Hannes
hafi ekki fengist við einhvem tíma á ferlinum;
málverk, teikningar, skúlptúr, innsetningar,
fjölfeldi, gjörningar, myndbandsverk og flest
það sem nöfnum tjái að nefna. Þar fyrir utan
liggur eftir Hannes talsvert af ritsmíðum,
greinum um myndlist og menningu. Hann hef-
ur skrifað gagnrýni fyrir fjölmiðla, svo sem
Vísi, NT, Helgarpóstinn, DV, Morgunpóstinn
og fjölmörg tímarit, auk þess sem hann hefur
flutt erindi á málþingum og ráðstefnum hér á
landi jafnt sem erlendis. Um nokkurra ára
skeið rak hann sýningarsalinn Gallerí einn einn
og á síðastliðnum tveimur árum hefur hann, í
félagi við aðra, gengist fyrir alþjóðlegum sum-
amámskeiðum um myndlist.
Dáðleysi safnanna og heimóttar-
skapwr gagnrýnenda
Þrátt fyrir gífurleg atköst í listsköpun á und-
anförnum tveimur áratugum er Hannes mun
þekktari fyrir framgöngu sína í hinni menning-
arpólitísku umræðu, sem oft á tíðum hefur vak-
ið blendin viðbrögð. „Enginn íslenskur mynd-
listarmaður í seinni tíð hefur trúlega látið
meira til sín taka þegar menningarpólitíkin er
annars vegar en Hannes Lárusson. Dáðleysi
safnanna, heimóttarskapur gagnrýnenda,
Verk myndlistarmannsins
Hannesar Lárussonar eru
viðfangsefni Sjónþings
sem háð verður í Gerðu-
bergi í dag, laugardag.
MARGRÉT SVEIN-
BJÖRNSDÓTTIR grennsl-
aðist fyrir um þingstörfin
og feril Hannesar.
skorturinn á fræðilegri umræðu, fleðulætin í
garð útlendinga, opinberar styrkveitingar,
hagsmunagæsla kolleganna og þeir sem hafa
komið sér of notalega fyrir við kjötkatlana að
mati Hannesar; þetta allt og fleira hefur hann
flengt svo undan hefur sviðið," segir nafni
listamannsins, Hannes Sigurðsson, listfræð-
ingur og forstjóri Islensku menningarsam-
steypunnar art.is.
Sjálfur lætur Hannes þessi orð falla um fer-
ilinn: „Ferill minn hefur fram að þessu verið að
flestu leyti áþekkur annarra á listasviðinu á ís-
landi sem fæddir eru upp úr miðri öldinni.
Nám heima og erlendis, sýningar, vinnuskrap
og kennsla, og ísmeygileg en krampakennd
þátttaka í hinni svokölluðu umræðu. Ég hef
kannski á vissum tímabilum náð upp ágætum
dampi og kontöktum með hugsjónaeldi og um
leið verið á hjólum í þjóns- og trúðshlutverki.
En þess á milli virðist ég leggjast í atkvæðalít-
ið og fljótandi gutl. I listsköpun minni bregður
fyrir þessari hefðbundnu blöndu af því „að
vera með“ og græskulausu þjóðháttapoppi.“
Myndlistin er könnun á þvi
hvernig hlutirnir birtast
Hannes segist aldrei hafa reynt að koma á
framfæri boðskap í list sinni og segir meintan
boðskap í sambandi við upphaf og endi al-
heimsins gera íslenska myndlist hlægilega.
„Myndlistin er að mínu mati einhvers konar
könnun á því hvemig hlutirnir birtast," segir
hann. „Umræðan á myndlistarsviðinu og mörg-
um öðrum sviðum hér á íslandi er mjög tak-
mörkuð af þeim bakarofni sem aðstæður hér
eru. Það eru vissir grunnþættir í menningunni
sem takmarka og móta umræðuna; fólksfæðin,
einangrunin o.s.frv.“
Gunnar J. Árnason þekkir Hannes vel allt
frá því að þeir voru samtíða í námi og hefur
einnig skrifað talsvert um verk hans. í sýning-
arskrá reynir hann í stuttu máli að gefa ein-
hverja vísbendingu eða vísi að leiðsögn um
hvernig túlka megi verk Hannesar: „Það sem
maður rekur sig strax á er að verkin eru sam-
sett úr fjölda afmarkaðra hluta, eða tákn-
mynda, sem koma fyrir aftur og aftur í ýmsum
samsetningum og tilbrigðum. Sambandið milli
táknmyndanna innan sama verks er ákaflega
undarlegt og beinlínis hrópar á skýringu og
túlkun. Enda hafa allir hlutir í verkum Hann-
esar ákveðna merkingu. Ekki nóg með það,
heldur hafa þeir allir tvöfalda merkingu,
þ.e.a.s. hin táknræna merking býður upp á enn
frekari, dýpri merkingu. Þetta er mikilvægt
vegna þess að það er á þessu öðru stigi merk-
ingar sem öll hin ólíku og ósamstæðu element
koma saman í eina heild. Að þessu leyti eru
verk Hannesar sambærileg við allegóríur, eða
táknsögur, fyrri alda.“
Menningin er stríðóma heimwr
sem talar twngwm tveim
Til að hjálpa þeim á sporið sem ekki eru
beinlínis kunnugir list Hannesar hefur Gunnar
tekið saman lista yfir nokkra hluti sem oft
skjóta upp kollinum í verkum hans og listanum
fylgja stuttar athugasemdir. Meðal algengra
þátta í verkunum sem Gunnar telur upp og út-
skýrir eru litaröðin, teinungurinn, fígúran,
ausa skorin út í tré, lóa, fálki, tálbeita, svartur
og rauður ferningur, grjótið, ofninn, mjöðurinn
og kampavínsflaskan. Gunnar spyr sig hvað
það sé sem bindi allt þetta saman. „Um hvað er
list Hannesar Lárussonar? í einni setningu má
segja að öll verk Hannesar fjalli um ástand
menningarinnar sem við búum við. Listamenn
módernismans fengust við takmarkanir og
möguleika listformsins, en verk Hannesar
fjalla um listsköpun og tjáningu í samhengi við
menninguna í heild sinni, og þau „öfl“, eins og
hann kallar þau gjarnan, sem ríkja og viðhalda
þessum sundurlausa strúktúr.
Hannes er næmur á það sem er að gerast í
kringum hann, sem sést best af skrifum hans í
gegnum tíðina. En verk hans eru ekki beinlínis
„komment" á ástandið, heldur fremur smækk-
aðar myndir af þeirri menningu sem mótar
sjálfsmynd okkar og tjáningu, gerð úr mislit-
um, ósamstæðum þáttum, sem passa illa sam-
an, og eru uppfullir af fáránleika, goðsögnum
og ráðgátum. Hver og einn hlutur er tákngerv-
ing fyrir tiltekið verðmætamat, viðmið, mýtu
eða hugmyndafræði sem menning okkar er
gerð úr: einstaklingurinn gagnvart heildinni,
sköpun gagnvart skipulagi, hið staðbundna
gagnvart hinu alþjóðlega, hálist gagnvart
láglist. Menningin, í verkum Hannesar, er
stríðóma heimur sem talar tungum tveim,“
segir Gunnar.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 31. OKTÓBER 1998