Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Blaðsíða 9

sínum, veglega matarveizlu að hátíðarmessu
dagsins lokinni og sæti þá sjálfur í öndvegi
sem veizlukóngur. Veizluborð, sem svignaði
undir alls kyns krásum, þótti hinn ágætasti
fyrirboði þess, að nýja árið yrði mönnum gott
og gjöfult. Pótti hin mesta óhæfa að skilja
eitthvað eftir af matnum á borðinu í veizlulok.
Menn voru í þá daga líka fundvísir á önnur
tækifæri til að halda mikilfenglegar matar-
veizlur, sem gjarnan stóðu í nokkra daga- og
kostuðu gestgjafana líka drjúgan skilding. En
yfirvöld litu slík veizluhöld aftur á móti heldur
óhýru auga, af því að það kom ósjaldan fýrir,
að þess háttar mannfagnaður snerist undir
lokin upp í almennt hörkufyllerí, blóðug slags-
mál og meiðingar. Reyndu landsfeður því
hvað eftir annað að stemma stigu við þessari
taumlausu veizlugleði þegna sinna og tíðum
skrílslátum gestanna í veizlulok. En allt kom
fyrir ekki. Opinber tilskipun frá árinu 1613
„Gegn taumlausu framferði manna við brúð-
kaup og óhóflegum matarveizlum í tilefni af
brottför kaupskipa úr heimahöfn" reyndist
hafa nákvæmlega jafnlítil áhrif á framferði
manna og allar hinar reglugerðirnar, sem á
undan voru gengnar.
Sankti-Lúkas-gildið í Antwerpen var eigin-
lega stéttarfélag málara, stofnað í þeim til-
gangi, að félagar veittu hver öðrum aðstoð í
sjúkdómum og þegar neyð steðjaði að. A 17.
öld voru meginverkefni þessa félagsskapar á
hinn bóginn í því fólgin að standa fyrir meiri-
háttar skemmtanahaldi og skipuleggja veg-
legar matarveizlur. Næstum því allar tekjur
gildisins voru beinlínis étnar upp í árlegri
matarveizlu á Sankti-Lúkasardegi. Skyldi því
engan undra, að Jordaens reyndi- án árang-
urs - að biðjast eindregið undan því að vera
kjörinn formaður stéttarfélags listmálara árið
1621. Mun honum hafa vaxið mjög í augum
allur sá kostnaður sem því fylgdi að rækja
það virðulega embætti með tilheyrandi risnu.
Meira að segja mannslát varð mönnum tilefni
til að efna til ærlegrar átveizlu. Við útför Ru-
bens voru haldnir í Antwerpen hvorki meira
né minna en fjórir fjölmennir minningar-
málsverðir: Á heimili hins látna var haldin
matarveizla fyrir fjölskyldu hans og nánustu
vini, í ráðhúsinu „Gullblóminu" var meðlimum
í Bræðrafélagi rómanista boðið til átveizlu, og
félagamir í Sankt-Lúkas-gildinu settust að
snæðingi í veitingahúsinu „Hirtinum". til að
minnast hins látna listamanns.
Ríkulega borið á borð
í klaustrinu létu menn heldur ekki sitt eftir
liggja í veizlugleðinni. Þegar ung stúlka sór
klaustureiðinn og gerðist fullgild nunna í
Falconklaustri hinn 10. febrúar 1664 var efnt
til myndarlegs matarboðs fyrir nítján manns.
Hinir frómu borðgestir snæddu við það tæki-
færi, samkvæmt bókhaldi klaustursins: „20
stutta hleifa af hveitibrauði, eitt soðið sauða-
læri, tvö reykt svínslæri, tvö væn stykki af
saltkjöti, þrjár skálar af hrísgrjónum, þrjár
skálar af biytjuðu kindakjöti með alls konar
grænmeti, pylsur, bjúgu og bollur úr kartöflu-
mauki og þrjár stórar skálar af plómumauki _
og er þetta fyrsti hluti málsverðarins...“
Strax á eftir fylgdu svo tvær aðrar álíka ríku-
legar umferðir af alls kyns kræsingum. Var
þetta kappát þó einungis fyrri dagur matar-
veizlunnar, því að daginn eftir var haldið
áfram frá hádegi og allt framundir miðnætti til
að seðja sárasta hungrið og matnum skolað
niður með kynstrunum öllum af hvítu og
rauðu víni, eplavíni og berjasaft. Þótt ekki
væri um að ræða nema hátíðarborðhald innan
fjölskyldunnar eins og á þrettándanum, var að
minnsta kosti borin á borð ein tylft ljúffengra
og seðjandi rétta. Á málverki Jordaens hafa
menn þegar nær algjörlega hroðið borðið. Að-
eins ein kvennanna, hin krýnda drottning
fagnaðarins, mundar ennþá gaffalinn í matar-
leit. Það sézt þó, að enn er eftir á fótunum ein
brauðkolla sem búið er að sneiða af, hálf baka,
appelsínuhelmingar, sneið af reyktum laxi og
agúrka, og hinum megin á borðinu má greina
rækjur, sem borðaðar eru til að örva vínþorst-
ann, og sama tilgangi þjónar saltsíldin, sem
einn gestanna er að fara að sporðrenna.
Vínhneigðir með afbrigðum
Á þrettándafagnaði var það víða siðvenja að
gá að stjörnunum í gegnum reykháfinn.
Máttu menn þá drekka jafnmargar merkur
eða schoppen af víni eins og þeir gátu talið
fram margar stjörnur. I Rómarglösum glóði
þá ýmist Rínar- eða Móselvín. „Að svipta
Flæmingja vínglasinu," skrifaði franskur
ferðamaður á 18. öld, „það jafngilti því að
höggva sundur rætur trés, sem það sogar til
sín lífssafann með.“ Meira en tveir þriðjuhlut-
ar niðurlenzkra málverka með hversdagslífið
sem viðfangsefni sýna fólk að drykkju, ýmist í
heimahúsum eða á vínstofum. Jafnvel hinir
virðulegustu og alvörugefnustu hollenzku
borgarráðsmenn lyfta vínbikar á hópmynd-
um, sem þó þóttu einkar sómasamlegar á
þeim tímum.
Bróðir hans hátignar Spánarkonungs,
Ferdinand, er gegndi embætti landstjóra í
Niðurlöndum nokkru á undan áðurnefndum
Leopold Wilhelm von Habsburg, kom árið
1639 á hina árlega markaðshátíð Antwerpen-
borgar, þar sem múgur og margmenni hópað-
ist saman og mikið var um gleðskap. Fullur
viðbjóðs skýrir hann bróður sínum, Filipusi
IV konungi, frá því sem fyrir augu hans hafði
borið: Eftir ski-úðgöngurnar „settist fólkið
niður og tók að borða og drekka, og að lokum
voru allir orðnir drukknir, því án fyllirís er
ekki unnt að halda neina hátíð eða mannfagn-
að hér um slóðir. Menn lifa hér í sannleika
sagt eins og skepnur".
Mikil afköst
Litla, ljóshærða stúlkan með ávölu kinnarn-
ar, sem er að dreypa með mestu gætni á vín-
inu fremst á málverki Jordaens, birtist á
mörgum myndum málarans. Hún er að öllum
líkindum dóttir hans. Jordaens notaði hvað
eftir annað myndefni sem hann var búinn að
vinna úr, í síðari málverk sín, og hann notaði
slika staðlaða myndþætti mun oftar en aðrir
málarar: Hugmyndaauðgi var ekki hans
sterkasta hlið. Hann skorti auk þess tíma til
þess að finna stöðugt upp á einhverjum nýj-
um, ferskum þáttum í myndgerð sinni, því að
á síðara æviskeiði var hann sífellt önnum kaf-
inn við að mála allan þann aragrúa af mynd-
um, sem pantaðar voru hjá honum. Það var
mikil eftirspurn eftir altaristöflum, myndum
úr heiðinni goðafræði og góðborgaralegum
fjölskyldumyndum.
Peter Paul Rubens, er var 16 árum eldri en
Jordaens, hafði áratugum saman málað af
kappi bæði kristilegar og goðsögulegar mynd-
ir, sem prelátar hinnar siðbættu kaþólsku
kirkju og einvaldskonungar í mörgum löndum
Evrópu voru sífellt að panta hjá honum. Báðir
þessir listmálarar bjuggu og störfuðu í
Antwerpen, þeir höfðu lært hjá sama meistara
og voru því vel kunnugir. Það kom og stundum
fyrir, að Jordaens ynni um hríð á verkstæði
því, sem Rubens starfrækti í málverkagerð,
því jafnvel afkastamikill snillingur á borð við
Rubens gat einungis annað allri eftirspurninni
eftir nýjum og nýjum verkum með því að hafa
heilan flokk samstarfsmanna á vinnustofu sér
til fulltingis, þar sem málverk voru framleidd
nánast eins og á færibandi.
Þegar Rubens var falið að mála 56 sam-
stæð, táknsöguleg eða allegorísk málverk
fyrri Spánarkonung á árunum 1637r’38 og
hafði fimmtán mánuði til stefnu til þess að
ljúka því verkefni, þá vann heill flokkur að-
stoðarmanna - listamenn sem annars voru
vanir þvi að vinna sjálfstætt _ að því að út-
færa hugmyndir meistarans undir yfirstjórn
hans að sjálfsögðu. Meðal þessara aðstoðar-
manna var líka Jordaens.
Vaxandi velgengni á efri árum
Framan af var jafnan litið á Jordaens sem
góðan og traustan málara, en hann var jió
ekki talinn í röð allra fremstu listamanna. Ár-
ið 1639 voru menn samt að velta því alvarlega
fyrir sér við ensku hirðina, hvort gera skyldi
allstóra pöntun á ýmiskonar málverkum hjá
Jordaens í stað Rubens-_ kom það ekki hvað
sízt til álita, sökum þess að Jordaens var ekki
eins dýrseldur á verk sín.
Rubens andaðist 1640, og sá flæmski meist-
ari sem næstur honum gekk að áliti, Anthonis
van Dyck, lézt árið eftir eða 1641. Dauði þess-
ara tveggja höfuðmeistara gerði það að verk-
um, að Jordaens var upp frá því talinn fremsti
meistari málaralistar í suðurfylkjum Niður-
landa. Hann fór nú að ráða til sín fleiri lær-
linga og tók fleiri nemendur í tilsögn, gerðist
auðugur maður og frægur fyrir list sína, enda
þótt hann yrði aldrei eins víðfrægur og Ru-
bens. Hann gat ekki státað af því að fá pant-
anir á málverkum víðs vegar erlendis frá eins
og Rubens og evrópski háaðallinn fékk hann
sárasjaldan til þess að mála fyrir sig stærri
verk. Jordaens fór aldrei í nein ferðalög út
fyrir Flandern eins og Rubens hafði gert, var
aldrei diplómat og hirðmaður og hlaut heldur
ekki aðalstign. Hann var alla ævi réttur og
sléttur borgari og þegn. Beztu viðskiptavinir
voru alla tíð auðugir borgarbúar. Þær kirkjur
sem hann gerði málverk fyrir, töldust ekki
neinar höfuðkirkjur landsins. Aldrei kom það
fyrir, að hinir voldugu og hástéttarsinnuðu
jesúítar pöntuðu málverk hjá honum.
Jordaens, sem uppi var á þeim tímum þeg-
ar Spánverjar réðu lögum og lofum í Niður-
löndum, kaus að lýsa hversdagslegu lífi borg-
aranna eins og sézt á hinum fjölmörgu mál-
verkum hans af drykkju- og átveizlum þeirra
tíma. En hann lýsti ekki hversdagslífi fólksins
með einföldum aðferðum eins og samtíma-
menn hans í norðurfylkjum Niðurlanda, þeir
Gerard Terborch og Pieter de Hooch, og síðar
raunar Jan Venneer.
Byggt á tímaritinu Art - das Kunstmagazin. Höfund-
ar: Rose-Marie og Rainer Hagen.
DANTE Gabríel Rosetti: Proserpine, 1874, olía á striga. Fyrirsætan er Jane Morris,
eiginkona hins fræga hönnuðar og listamanns Williams Morris. Myndin sem hér sést
að hluta er í eigu Tate Gallery í London.
DANTE GABRIEL ROSETTI
UÓSBLIK
Anna María Þórisdóttir þýddi.
Hér hef ég verið áður fyrr
en ekki veit ég hvenær.
Ég þekki varpans væna gras
og sæta, skrýtna ilminn nem,
ölduslátt og birtuna frá sjónum.
Þú hefur áður verið mín,
hve langt er síðan veit ég ei,
en þegar svalan sveif hér hjá
þú sveigðir hálsinn ...
þá var sem fortjald félli frá
og fortíð birtist mér.
Var þetta þannig áður fyrr?
Og verður aftur vænti ég
við tímans eilíf ölduföll
er ögra dauðans dimmum arm,
endurvekja ástarhug
og unaðsstundir nótt og dag.
Dante Gabriel Rossetti (1828-1882) var
einn af pre-rafaelistunum ensku. Þetta
voru listmálarar, listhönnuðir og rithöf-
undar sem stofnuðu samtök eða bræðra-
lag til höfuðs viktoríanska stílnum sem
var svo ríkjandi í Englandi um miðja 19.
öld. Islandsfarinn William Morris var
einna þekktastur þeirra.
Sitt skáldlega nafn hlaut Rossetti lík-
lega vegna þess að faðir hans var ítalskur,
frá Napolí, en hraktist þaðan vegna
stjórnmálaskoðana og fluttist til Englands
1824.
Dante Gabriel var undrabam og hóf að
yrkja fjögurra til fimm ára gamall. Á full-
orðinsárum stundaði hann bæði skáldskap
og málaralist og eru ljóð hans í yfirlits-
bókum um enskan skáldskap og málverk
hans eru alþekkt.
Rossetti var ekki við eina fjölina felldur
í kvennamálum. Hann kvæntist einni fyr-
irsætu sinni, Elizabeth Siddal, sem átti á
síðari árum sínum við mikil veikindi að
stríða og leið einnig vegna framhjáhalds
manns síns. Svo fór að hún dó af of stór-
um lyfjaskammti.
Rossetti syrgði hana á dramatískan
hátt. En huggari hans og ástmey varð Ja-
ne Morris, eiginkona Williams, og er hún
fyrirsæta á mynd þeirri sem hér birtist.
Þar er hún í gervi Proserpínu, rómverskr-
ar gyðju en samsvörun hennar er gríska
gyðjan Persefóna.
Þess má geta að Christina Rossetti,
systir Dantes Gabriels, var einnig viður-
kennt skáld. Hún var oft fyinrsæta bróður
síns, t.d. á einni þekktustu mynd hans af
Boðuninni, Ecce Ancilla Domine. Einnig á
afar sérstæðri mynd af Maríu mey þar
sem Anna móðir hennar er að kenna
henni útsaum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. DESEMBER 1998 9