Lesbók Morgunblaðsins - 13.03.1999, Page 15

sátu iðulega við skriftir eða spjall á Café de
Flore eins og frægt varð. Þar safnaðist um
þau hópur vina og kunningja. Bæði lögðu þau
mikla rækt við vináttusambönd og í vina-
hópnum voru þau sólirnar sem hinar stjörnu-
rnar snérust í kringum. Vegna þess að þau
stofnuðu ekki til hefðbundinnar Ijölskyldu
nefndu þau vinahópinn fjölskylduna. Þau
styi-ktu vini sína oft fjárhagslega til lengri
eða skemmri tíma. Sartre þurfti líka oft að
halda ástkonum sínum uppi.
Beauvoir veitti Sartre alla tíð ómælda að-
stoð. Hann fékk henni handrit í hendur, sem
hún fór yfir, leiðrétti og gerði athugasemdir
við. Að sögn Sartre er hennar hlutur í verk-
um hans ómetanlegur. Beauvoir sjálf sagði
heimspeki Sartres vera grunninn sem hún
byggði kenningar sínar á. Rannsóknir síðustu
ára hafa hins vegar sýnt fram á að í eigin
verkum gagnrýnir og leiðréttir hún meira í
kenningum Sartres en hún lætur í veðri vaka.
Einnig hefur komið æ betur í ijós að hlutdeild
hennar í verki Sartres er stærri en hingað til
hefur verið haldið. Með þessum rannsóknum
hefur Beauvoir verið færð út úr skugga Sar-
tres. Frumleiki hennar eigin heimspeki hefur
þar með orðið sýnilegri. Framlag hennar til
tilvistarspeki og heimspekilegi-ar fyrirbæra-
fræði hefur ennfremur verið metið að verð-
leikum.
Sartre og Beauvoir sömdu skáldsögur,
leikrit og heimspekirit. Höfuðrit heimspeki
Sartres, „Vera og neind“ (L’Etre et Néant),
kom út í stríðinu og gerði Sartre brátt fræg-
an langt út fyrir heirn heimspekinnar. Tilvist-
arspeki varð tískuspeki og lífsmáti í anda
hennar stefnumarkandi fyrir tíðarandann
eftir stríð. Bókmenntaverk Beauvoir og Sar-
tres snúast um tilvistarkreppur nútíma-
manna í ljósi grunnhugmynda tilvistarspek-
innar. Ein aðalforsenda hennar er einmitt sú
að það sé undir manninum sjálfum komið að
ljá lífi sínu merkingu. „Tilvist kemur á undan
eðli“ sem merkir að maðurinn skapar eðli sitt
í tilvist sinni. Tilvistarkvöðin felur í sér að
maðurinn axlar einn ábyrgð á frelsi sínu.
Hann hefur ævinlega frelsi til að bregðast við
aðstæðum sínum sama hversu heftandi þær
kunna að vera. I ritum sínum „Pyrrhus et
Cinéas" og „Siðfræði tvíræðninnar“ („Pour
une Morale de l’Ambiguite") dregur Beauvo-
ir nokkuð úr hugmyndum Sartre um frelsi.
Sartre telur allt frelsi jafnt, en að dómi
Beauvoir eru aðstæður ólíkar og þess vegna
er frelsi líka misjafnt. Með því að beina sjón-
um að skilyrðum til frelsis getur Beauvoir
sýnt fram á misræmi í frelsi kynjanna. Staða
kvenna sem „hins kynsins" hefur skipað þeim
á bás sem gerir þeim erfiðara fyrir að nýta
sér frelsi sitt.
„Eiginkonan er sníkjudýr"
Eins og áður sagði telja sumir að Beauvoir
álíti lausn frá móðurhlutverkinu nauðsynlega
til að frelsa konur undan kúgun. Nánari at-
hugun á skrifum Beauvoir leiðir hins vegar í
ljós að hún er fyrst og fremst gagnrýnin á
móðurhlutverk við þær aðstæður sem konum
eru búnar til að sinna því. Enda fráleitt að
ætla að hún hafni jafn eðlilegum hlut og fæð-
ingu og uppeldi barna. Við þær aðstæður sem
ríktu um miðbik aldarinnar taldi Beauvoir
hins vegar að konur dæmdust til ófrelsis við
barneignir. Búsýsla var að hennar mati end-
urtekningarsöm vinna sem gerði konum ekki
kleift að vera skapandi og „yfirstíga" sjálfar
sig (fr. „transcendance"), heldur beindi þeim
„inn í sig“ (fr. „immanence"), eins og hún orð-
ar það.
Afstaða hennar hefur samt oft vakið reiði
kvenna sem töldu Beauvoir vanmeta skap-
andi þætti móðurhlutverksins og göfga þess í
stað skapandi iðju sem karlmenn ættu kost á
að sinna. Beauvoir segir t.d. í „Hinu kyninu“
að fáar konur standi körlum á sporði sem rit-
höfundar þar eð þær eru ekki jafn frjálsar til
þeirrar listrænu geggjunar sem oft er
kveikja snilldarinnar. Mörgum konum sárn-
aði að Beauvoir skyldi telja eiginkonu í hinni
hefðbundnu fjölskyldu vera neydda til að
vera „sníkjudýr" því að hún sæi sér ekki far-
borða sjálf. Þessi harða afstaða helgaðist af
því að Beauvoir taldi efnahagslegt sjálfstæði
vera lykil að frelsi kvenna.
I skrifum Beauvoir gætir oft pirrings í
garð lífsmáta margra kvenna. Hún ásakar
kynsystur sínar um að falla fyrir þungum
sósum og þykkum flauelsgardínum og gera
slíka hluti að inntaki tilveru sinnar. Ennfrem-
ur átelur hún konur fyrir að vera ginnkeypt-
ar fyi-ir andlegu kukli og öðrum lífsflóttaleið-
um sem hindri þær í að taka ábyrgð á sjálfum
sér sem manneskjum. Lestur margra
kvennablaða fimmtíu árum síðar staðfestir
hins vegar að ádrepur Beauvoir voru oft rétt-
mætar. Uppskriftir að „vel heppnuðu lífi“ er
að finna í óteljandi viðtölum við konur sem
hefur loks tekist að henda reiður á lífi sínu
ÞRÆLASKIPá 15. öld.
ÚR BIRSTOFU TIL
ÍSLANDS OG
SUÐURLANDA
EFTIR VILHJÁLM ÖRN VILHJÁLMSSON
sig með því að leita á náðir allskonar dul-
speki. Eða þá krafsað sig út úr tilvistar-
kreppum með heilsurækt. Þetta var ekki það
frelsi sem Beauvoir hafði fyrir hugskotssjón-
um handa konum. Hún vildi að konur væru
jafn frjálsar og jafn virkar körlum og að kyn-
in gætu bæði notið sín og „viðurkennt hvort
annað í bræðralagi". Það eru lokaorð „Hins
kynsins".
„Maður fæðist eklci kona,
heldur verður kona"
Megininntak „Hins kynsins" felst í gagn-
rýni Beauvoir á viðteknum hugmyndum um
hlutverk og stöðu kvenna. Fleygasta setning
bókarinnar er sú að „maður fæðist ekki kona,
heldur verði kona“. Beauvoir vildi afhjúpa þá
sögulegu- og menningarlegu þætti sem móta
kynferði og kynhlutverk. Hún réðst gegn
kreddum um „hið eilífa eðli kvenna" sem hún
taldi vera réttlætingartæki til að viðhalda
stigskiptingu kynjanna. Líkamlegur mismun-
ar kynjanna leiðir að hennar mati ekki til
þess að kynin séu ólík í eðli sínu. Allt frá dög-
um forngrískrar heimspeki hefur nefnilega
hin líffræðilega undirstaða verið talin grund-
völlur ólíkra vitsmunalegra og siðferðilegi-a
eiginleika kynjanna.
Tilgangurinn með því að afbyggja eðlis-
lægan kynferðismismun er sá að sýna fram á
að líffræðilegur munur geti ekki verið grund-
völlur réttlætingar á samfélagslegum mun á
stöðu kynjanna. Því fer þó fjarri að Beauvoir
afneiti áhrifum líkamlegs kynjamismunar. í
samræmi við rannsóknir heimspekilegrar
fyrirbærafræði á líkamsskynjun og líkams-
vitund skilgreinir Beauvoir líkamann sem
„aðstöðu" (fr. situation). Líkamleg aðstaða
kynjanna er ólík. Aðstæður kvenna hefta þær
að mörgu leyti að hennar mati enda hefur
Beauvoir fremur neikvætt viðhorf til kven-
legra líkamseinkenna, eins og blæðinga og
meðgöngu. Það ber þó að hafa í huga að með-
göngu og fæðingu fylgdu enn nokkur áhætta
á þeim tíma og það kann að lita viðhorf
Beauvoir að einhverju leyti. Beauvoir taldi
því töluverðan sálrænan létti íýrir konur að
komast á breytingaskeiðið þar sem þær væru
þá lausar undan hlutskipti kyns síns og gætu
notið sín betur.
Að verða gömul kona
Þrátt fyrir blessun tíðahvarfanna reyndist
það Beauvoir nokkuð erfitt að eldast. Hana
óaði við líkamlegri hrörnun. Hún ákvað því
að rannsaka fyrirbærið og skrifað'i bók um
öldrun og elli, sem kom út árið 1970, er hún
var 62 ára. Bók hennar um efri árin snerti við
tabúi og var litlu minna byltingarkennd en
bók hennar um konur, þótt hún hafi ekki haft
jafnmikil áhrif. Engu að síður má segja að
þessi rannsókn á öldrun hafi vakið til vitund-
ar um og opnað fyrir frekari rannsóknir á
þessu æviskeiði.
Síðari hluta ævinnar var Beauvoir mjög
virk í stjórnmálabaráttu með Sartre. Fram
að heimsstyrjöldinni síðari voru þau að eigin
sögn pólitískt ómeðvituð. Á styrjaldarárun-
um gerðu þau tilraunir til að starfrækja and-
spyrnuhreyfingu gegn hersetu Þjóðverja.
Eftir stríð voi-u þau ævinlega í broddi fylk-
ingar heimspekilegi’a samfélagsgagm-ýnenda
í Frakklandi. Þau voru talsmenn sósíalisma
og vildu í anda tilvistai’spekinnar koma á
samfélagi þar sem samþætta mætti sósíal-
isma og frelsi.
Á sjöunda og áttunda áratugnum helgaði
Beauvoir sig þó einkum kvennabaráttu og
var hún helsta lifandi táknmynd hennar á
Vesturlöndum. Hún átti í nánu sambandi við
Sylvie Le Bon síðustu 20 ár ævinnar. Le Bon
kenndi heimspeki við menntaskóla og ætt-
leiddi Beauvoir hana nokkrum árum fyrir
dauða sinn til þess að hún gæti haft umsjón
með verkum sem eftir hana lágu.
Beauvoir - þessi kona af aldamótakynslóð-
inni - var frumkvöðull bæði í lífi sínu og
verki. „Hitt kynið“ er þrátt fyrir ýmsa ann-
marka enn hin dulda stefnuskrá femínisma
samtímans.
I tilefni hálfrar aldar afmælis „Hins kyns-
ins“ mun Rannsóknastofa í kvennafræðum
við Háskóla Islands standa fyrir málþingi um
Simone de Beauvoir. Það verður haldið í há-
tíðasal skólans, föstudaginn 19. mars, frá kl.
14-17.
Höfundurinn er doktor í heimspeki og kennari við
Háskóia íslands.
Heimildir:
Deirdre Bair, Simone de Beauvoir. A Biography.
London: Vintage Books, 1990.
Kai’en Vintges, Philosophy as Passion. The Thinking of
Simone de Beauvoir. Bioomington: Indiana Uni-
versity Press, 1996.
Debra B. Bergoffen, The Philosophy of Simone de
Beauvoir. Albany: SUNY Press, 1997.
Mary Evans, Simone de Beauvoir. London: Sage Pu-
blications, 1996.
Heiti þessarar frásagnar gæti hljómað
eins og ferðaáætlun fyrir Snæfelling,
heim úr sælu suðurhafa. Þetta er
hins vegar ferðaáætlun frá 15. öld
fyrir kaupskip frá Bristol, eða Birstofu,
hafnarborginni fyrir ofan ála Avon-fljóts, en
þaðan kom meginþorri þeiira ensku skipa er
sigldu til íslands til veiða og verslunar á 15.
öld. Bristolbúar, sem voru um 10.000 talsins
á seinni hluta 15. aldar, voru snemma stór-
tækir í siglingum og sigldu á fyrri hluta 15.
aldar á hafnir á Spáni og í Portúgal og jafn-
vel alla leið að botni Miðjarðarhafs.
Þegar siglingar Bristolmanna voni sem
mestar, virðast Islendingai’ hafa siglt með
þeim utan, eða jafnvel verið fluttir nauðugir.
Árið 1484 voru 48 eða 49 íslenskir karlmenn,
drengir og fulltíða menn, skráðir sem vinnu-
menn og þjónar hjá borgurum í Bristol. Ekki
hefur fyi-r komið fram í íslenskum ritum, að
tveir þessara íslendinga eru nefndir á nafn í
samtímaskjölum, og hét annar þeirra Vil-
hjálmur og hinn Jón (William Yslond og John
Yslond). Aðrir voru kallaðir drengir frá ís-
landi, sem voru þjónar eða vinnumenn (puer-
um sibi seivicntcrn de Islond). Herrar þess-
ara íslensku sveina sigldu fyrir utan ísland á
Frakkland, Spán, Portúgal og Madeira og
hugsanlegt er að íslendingarnir hafi verið
með á þeim'ferðum. Vitað er að Vilhjálmur
Yslond, sem hafði verið þjónn Thomas
Devynshire, var árið 1492 sjálfur orðinn
borgari í Bristol og kaupmaður. 6. október
1492 flytur Willelmus Islonde Indigenus sex
gerðir vefnaðar á skipinu Nikulási frá Toure,
til Lissabon. Ekki er ósennilegt að einhverj-
um sveina þessara og karla í þjónustu Bir-
stofukaupmanna hafi verið rænt á íslandi.
Heimildir sýna að íslenskum börnum var
rænt af enskum kaupmönnum árið 1429 og
þau seld á „ómannúðlegan hátt líkt og fang-
ar“ í King’s Lynn árið 1429. Sögur fóru jafn-
an af því að Islendingar og írar seldu börn
sín, og er ekki ósennilegt að neyð hafi rekið
fátæklinga til að láta af hendi böm sem
vinnudýr, líkt og gerist enn í sumum hlutum
heimsins árið 1999.
Árið 1973 birti sagnfræðingurinn David
Beer Quinn heimildir, sem ekki hafa fengið
verðskuldaða athygli hér á landi. Heimildir
úr Birstofu sýna, að sömu skip, sem sigldu til
íslands úr Birstofu, vora í siglingum til
Spánar, Portúgals og allt suður til nýlendu
Portúgala, Madeira. Gott dæmi um tengsl
Bristol við bæði ísland og Portúgal era upp-
lýsingar um skipið Kristófer, sem er að finna
í samtímaheimildum, tollskrám frá Birstofu.
Þann 11. desember 1479 lagðist skipið að
bryggju í Bristol, komið úr för frá Algarve
með fullan farm ávaxta, þó líklegast fyrst og
fremst ííkjur sem sóttar voru í Faro (hafnar-
borg syðst í Portúgal). Meðal skipstjómenda
og útgerðarmanna Kristófers 1479-80 voru
William Spence og John Pynke. Þeir höfðu
báðir íslenska sveina í þjónustu sinni. Pynke
tók við skipinu og sigldi á Madeira og er
hann kom aftur til Bristol var stefnt á Snæ-
fellsnes. Aðrir Birstofukaupmenn, sem orð-
aðir vora við íslandssiglingar, voru Robert
Straunge, John Goodmann, John Jay, Joha
Payne og meðlimir Canynge-fjölskyldunnar.
Þeir sigldu allir á Spán og Portúgal, þar sem
þeir hafa m.a. selt fiskinn frá íslandi. Eng-
lendingar voru um 1480 fjölmargir í Lissa-
bon, og höfðu sína eigin kirkju í Sao Dom-
ingo. Síðari heimildir greina frá skipinu Mik-
ael, sem var undir stjórn Rogers Tege. Tege
þessi sigldi í trássi við bönn Danakonungs til
íslands 8. maí árið 1493 með hveiti, malt og
klæði. Einhverjir þessara manna, ef ekki all-
ir, hafa vafalaust dvalist hér nokki’a mánuði
á ári og verslað við landslýð og verið gestir
höfðingja, sem versluðu við þá þrátt fyrir
boð og bönn.
Höfundurinn er fornleifafræðingur og býr
í Danmörku.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. MARZ 1999 1 5