Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1999, Qupperneq 8

Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1999, Qupperneq 8
rffí' j Séð til Kötlugossins 1918 tveimur til þremur dögum fyrir goslok. Ljósm. Kjartan Guðmundsson Imanna minnum eru tvö eldfjöll allra eldstöðva þekktust á íslandi: Hekla og Katla. Astæður þessa eru einkum þær að bæði eldfjöllin eru nærri byggð og bæði hafa gosið í kringum tuttugu sinnum á sögulegum tíma. Hekla hefur sent frá sér meira af gosefnum í rúm- kílómetrum talið en Katla, en sú síðar- nefnda hefur líklega gosið heldur oftar en hin sl. 4.000-5.000 ár. Eldstöðvarnar tvær eru harla ólíkar. Báð- ar eru að vísu í flokki megineldstöðva (stórra eldfjalla sem gjósa oft á löngum tíma) í Suð- urlandsgosbeltinu. Þær teljast miðjur all- stórra eldstöðvakerfa. í kerfunum eru nokk- uð margar sprungueldstöðvar, utan miðjunn- ar. Hekla, í núverandi mynd, er þó mun yngri megineldstöð en Katla og hefur mynd- að háreist fjall. Gos í eldfjallinu hafa til- hneigingu til að koma upp við miðbik þess. Katla, á hinn bóginn, er í raun mikill fjalla- bálkur með öskju og verða flest Kötlugos í öskjunni eða á jörðum hennar. Svo er Katla hulin nokkur hundruð metra þykkum jökli en aðeins þunnur, lítill hlíðarjökull er norð- vestan í Heklu. I eldgosum Heklu kemur oftast upp hraun og gjóska en í nokkrum tflvikum eru gosin hrein gjósku- eða þeytigos. Kötlugos eru ávallt gjóskugos enda aðstæður þannig að vatn á greiðan aðgang að kviku í gosprung- um með þeim afleiðingum að mikið af gos- efnunum kurlast, þ.e. verður að gjósku. Hraun nær ekki að renna en undir jöklinum hlaðast þó væntanlega upp að nokkru mynd- anir úr föstu bólstra-, kubba- eða brotabergi. Nú er nærri áratugur liðinn frá síðasta Heklugosi en umbrot í Kötlu nærtæk og beinist því athyglin að henni. Frá 10. öld... Mýrdalsjökull er nú um 580 ferkílómetrar að flatarmáli. Við landnám hefur hann verið nokkru minni en náði hámarksstærð á sögu- legum tíma síðla á 19. öld. Landnema hér hefur trúlega ekki grunað, þegar þeir litu jökulinn fyrst augum, að undir honum leynd- ist skæð eldstöð. Vísbendingar eru um að fyrstu gos sem menn sáu hafi orðið snemma á 10. öld; alls þrjú gos, eitt samfara miklu eldgosi á auðu landi þar sem nú er Eldgjá. Fram til upphafs 16. aldar kemur eldur upp 7-8 sinnum en um þau gos er fremur lítið vit- að. Fátt eitt er til í gömlum ritum um þau en sérfræðingar, fyrst Sigurður Þórarinsson og síðar einkum Guðrún G. Larsen hafa raðað saman gossögunni eftir gjóskulögum í jarð- vegi. Stundum er erfitt að staðfesta tiltekin Kötlugos á þessu tímabili. Frá og með gosinu 1580 er sagan auðrakt- ari og eru þá m.a. komnar til ýmsar ítarlegri ritaðar heimildir. Kötlugosin raða sér þannig: 1580, 1612, 1625, 1660, 1721, 1755, KATLAOG KÖTLUGOS EFTIR ARA TRAUSTA GUDMUNDSSON Þegar litið er yfir gossögu Kötlu er auðvitað næsta víst að eldstöðin gýs á næstu áratugum. Afar litlar líkur eru á að jafn virk megineldstöð og Katla þagni öldum saman. Löng goshlé geta boðað stærri gos en orðið hafa um hríð. Ljósm. Kjartan Guðmundsson Ógnvænlegur gufu- og gjóskumökkur Kötlugoss 1918 í Ijósaskiptum. 1823, 1860 og 1918. Eldgos þessi stóðu yfir í 13-120 daga en meðaltalshlé á milli sögu- legra Kötlugosa (miðað við um 20 gos) er ná- lægt 50 árum. Stærsta gosið sem vitað er um með vissu eftir 11. öldina kemur upp árið 1755. Þá spúði eldfjallið a.m.k. 1,5 rúmkíló- metrum af gjósku, en það rúmmál er 50% meira en kom upp úr Heklu 1947 (þar er stór hluti hraun), og meira en tvöföldu því magni sem upp kom í Kötlugosinu 1918. Dæmigert Kötlugos hefst að undangeng- inni harðri skjálftahrinu, oftar en ekki sam- dægurs eða daginn áður en gosið sést. At- burðarásin þar á undan er nánast óþekkt. Menn hafa hvorki litið jökulinn úr lofti né haft jarðeðlisfræðileg mælitæki undir höndum við nokkurt gosanna til þessa. Væntanlega merkja jarðskjálftarnir stutt- an forleik að gosi og upphaf þess og þá enn- fremur að það tekur meðalgosið hálfan til einn sólarhring að ná upp úr jöklinum (víða 300-600 m þykkur). Jökullinn er raunar allt að 750 m þykkur og fremur kraftlítið gos undir slíkum ísmassa þyrfti ef til vill fáeina daga til þess að ná að bræða sig upp úr klakanum. Eins og títt er um eldgos eru Kötlugos öfl- ugust í fyrstu og rís gjóskublandinn gosmökkur (mikið til vatnsgufa) a.m.k. 10-15 km í loft upp á skömmum tíma. Gjóskufall er jafnan verulegt og ræðst auðvitað af vindátt og vindhraða hvar hin algenga, svarta basaltgjóska fellur. Hún getur valdið tjóni á gróðurlendi eða tímabundnum vandræðum, t.d. vegna efnamengunar. Mikið er um eldingar og þrumur í mekkin- um. Sjónarspilið er ekki ólíkt því er sást í Vatnajökli 1996 og 1998, á fyrstu gosdögum þar; kraftur goss líkur því sem sást í Gjálp en eldingar líkar þeim er skreyttu gosmökk- inn úr Grímsvötnum. Hlaupin ógurlegu Vatnssöfnun í jöklinum á sér stað áður en sést til Kötlugoss. Hún getur að hluta verið vegna aukins jarðhita á gosstað, og í ná- grenninu, fyrir gos, svo dögum eða vikum skiptir. Getrn- hluti þess vatns runnið frá bræðslustöðum og safnast á botni öskjunnar. En líklega er vatnssöfnunin þó sýnu mest á þeim hálfa til eina sólarhring sem oft líður milli upphafs goss og uppkomu þess úr jökl- inum. Gosefnin bræða þá mikinn ís eins og uppgötvaðist í Gjálpargosinu 1996 en þar streymdu 5.000 tonn af vatni á sekúndu frá eldstöðinni. Vatnið safnast líklega í stækk- andi, hvolflaga, geymi. Á yfirborði jökulsins sjást þá eitt eða fleiri víð ketilsig. Lögun og stærð þessa geymis, jafnt og annarra, og þykkt jökulsins umhverfis hann stýrir því hvenær vatn getur þrengt sér af stað undir ísinn og um leið brætt sér leið áfram. Hallinn í vatnsfarveginum er býsna mikill því botn Kötluöskjunnar er víða í 600- 800 m hæð og vegalengdin að jökuljaðri hlut- fallslega stutt. Þarna eru aðstæður ólíkar því sem er um miðbik Vatnajökuls og auðvitað enginn „varageymir" til þess að taka við vatni eins og gerðist er bræðsluvatn úr Gjálp tafðist í Grímsvötnum. Þar náðu að safnast rúmir 3 milljarðar rúmmetrar vatns (3 rúm- kílómetrar). Talið er sennilegt að meðalstórt Kötluhlaup sé uni þriðjungur þessa að rúmtaki eða 1 rúmkílómetri. Algengt er að vatnið ryðjist af stað og komist fram úr jökli skömmu eftir að sést til Kötlugoss (nokkrar klukkustundir eða innan við sólarhringur). Hlaupið brýtur feiknin öll af ís úr jaðri jökulsins. Vatnið er mjög gjóskublandið og flaumurinn hrífur með sér efni undir jöklinum og á flóðsöndum á leið til sjávar. Svo sýnist, af lýsingum sjónarvotta, að hlaupið sé í upphaíi nálægt því að vera eðjuhlaup. Grauturinn er þungur í sér og ryður fram sandi svo strókar standa í loft upp en ísjakar, stórir og smáir, sökkva grunnt í flauminn, ásamt grjóti. Hraðinn er mikill, a.m.k. 20-30 km á klst. Þegar líður á meginhlaupið ber meira á vatni og það gerist því æ líkara Skeiðarárhlaupi. Meginhlaupið er gengið yfir á á að giska 10-20 klst. enda rennslið mun meira en í stóru Skeiðarárhlaupunum (og magnið minna). Mat manna leikur helst á 100.000- 200.000 rúmmetrum á sekúndu (tvisvar til fjórum sinnum rennslið í hlaupinu eftir Gjálpargosið). Vitað er til þess að minni hlaupgusur geta komið fram síðar. Þegar meginhlaupið berst til sjávar getur orðið til flóðbylgja við ströndina næst flóðstaðnum. Setið sem berst fram verður víða margra metra þykkt og ströndin færist í sjó fram svo kílómetrum skiptir. Kötlukcrfið Samkvæmt rannsóknum með jökulsjá og því botnkorti sem unnið hefur verið hjá Raunvísindastofnun H.I. undir stjórn Helga 8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. SEPTEMBER 1999

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.