Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Blaðsíða 4

ELSTU NAFNGREINDU
MYNDLISTARMENN
ÍSLENDINGA
EFTIR ÞÓRU KRISTJÁNSDÓTTUR
Það elsta í íslenskri myndlist er lýsingar í handritum,
en myndlist af ýmsu tagi var síðan iðkuð öld fram af
öld þó að mest af því sé glatað. Margt er þó til eftir
greina. Þeireru Brynjólfur Jónsson, bóndi og lögréttu-
maður ó Skarði ó Landi, Jón Greipsson, bóndi ó
Haugi ó Hjarðarnesi, og Björn Grímsson, mólari og
sýslumaður í Árnesþingi.
ÞEGAR útlendingar spyrja um
myndlist hér á Islandi fyrr á öld-
um, hefur mönnum oft vafist
tunga um tönn. Hér voru skrifað-
ar merkar bækur og mynd-
skreytt handrit, en hvað var hér
skapað af myndlist?
- Eigið þið einhvem falinn
snilling, málara eða útskurðarmeistara sem við
höíúm ekki heyrt um? Hverjir prýddu kirkjum-
ar? Komu hingað til lands þekktir málarar og
skurðmeistarar og unnu fyrir kirkjur og auð-
menn? Eirihverjir á borð við Þjóðverjana Claus
Berg og Bernt Notke sem báðir störfuðu víðs-
vegar á Norðurlöndunum á 15. öld? Er eitthvað
vai'ðveitt eftir þá á Islandi, eða aðra þekkta
snillinga?
- Nei, kannski ekki, svömm við hikandi.
- En hvað eigið þið af myndlistarverkum frá
fyrri öldum? Er það rétt að alvörumyndlist hefj-
ist ekki á íslandi fyir en um síðustu aldamót?
- Hvað eigið þið við með alvömmyndlist?
spyrjum við þá dáh'tið móðguð.
- Ja, t.d. málaðar og útskomar altaristöflur,
mannamyndir og myndskreyttir gripir.
-Það er ekki rétt, svöram við, en verðum þó
með sjálfum okkur að viðurkenna, að harla htið
er vitað um íslenska hst og hstamenn fyrri alda,
þó að einstaka menn kannist við fáeina nafn-
greinda málara eða myndskera, eins og þá Guð-
mund Guðmundsson frá Bjarnastaðahhð, séra
Hjalta Þorsteinssson í Vatnsfirði og Ámunda
smið. Listmunir eftir þá, og reyndar marga
fleiri, era varðveittir í Þjóðminjasafninu.
Það er sannast sagna, að sú tilhneiging hefur
verið rík með okkur íslendingum að líta á þá
listvakningu sem varð með þjóðinni í byijun 20.
aldar sem upphaf íslenskrar myndlistar. En var
það raunveralega svo? Voru þessar fyrri aldir
raunveralega svona snauðar af list, að ekki sé
ómaksins vert að gefa þeim gaum? Að vísu hafa
ýmsir fræðimenn hent á lofti þá skoðun, að tals-
vert hafi verið um innlenda listsköpun og einnig
innflutning á listmunum í kirkjur á kaþólskum
tíma, en síðan haíi allt verið brotið og týnt að
boði Lútherstrúarmanna. „Allt hafði annan róm
áður í páfadóm," segir í þekktu kvæði frá 17. öld.
Að undanlömu hef ég verið að vinna að könn-
un á því, hvort aldimar eftir siðaskipti hafi raun-
veralega verið svo ránar list sem menn hafa
hneigst til að trúa. Sú rannsókn tengist
starfi mínu við Þjóðminjasafn ís-
lands, en þar er talsverður
fjöldi listgripa sem sann-
anlega er frá lútherskri
tíð á Islandi og benda
einch’egið til að ekki hafi nú alveg
tekið fyiir alla listsköpun við siðaskiptin. Gamlir
munh- víða í kirkjum landsins, svo sem útskom-
ir og málaðir predikunai-stólar og altaristöflur,
styðja einnig þá skoðun, að svo hafi ekki verið.
Við þekkjum ekki höfunda margra þessara
listgripa. Hins vegar rekumst við oft í heimild-
um á menn sem hlotið hafa viðurnefnið málari
eða sagt er að séu skurðhagir, þó að við þekkj-
um ekki handaverkin þeirra í dag og
höfum ekki getað rakið þessi höf-
undarlausu verk til þeirra.
Heimildir um slíka menn
leynast í annálum, bréfabók-
um og ættarskrám, en hing-
að til hefur því verið lítið
sinnt að kanna feril þessara
manna og setja í samfélagslegt
samhengi, skoða ættir þeirra og
upprana, hvort og hvar þeir lærðu
handbragðið, hér eða erlendis og
hveijir hafi verið líklegastir til að
styðja við innlenda listsköpun t.d.
með því að fela þeim, sem listhneigðar-
orð fór af, að mála myndir eða skreyta
kirkjur, svo eitthvað sé nefnt.
Hér á eftir mun ég beina sjónum mín-
um að nokkrum íslenskum listamönnum
sem fáir þekkja til, en í rannsókn minni
fyrir íjóðminjasafnið, sem nær yfir tíma-
bilið frá siðaskiptum til um 1830 þegar ný-
ir vindar fara að blása, kemur á þriðja tug
nafngreindra listamanna við sögu.
Listasaf n fyrri alda
I geymslum Þjóðminjasafns er nefni-
lega mikill myndlistarfjársjóður falinn.
Þar sem safnið er skilgreint íyrst og
íremst sem menningarsögulegt safn,
hefur til þessa ekki verið lögð höf-
uðáhersla á að finna höfunda lista-
verkanna og kynna þá sérstak-
lega. Ljóst er þó, að í safninu er
að finna áþreifanlegar heim-
ildir um íslenska listasögu.
Einkum á þetta við um
aldimar eftir siða-
skiptin. Frá miðöld-
um hafa varð-
veist fágæt
útskorin
mynd-

Drykkjarhorn skorið af Brynjólfi
Jónssyni í Skarði á Landi. Hornið
er með ártalinu 1598 og nafni
Þorleifs Ásmundssonar, mágs
Brynjólfs. Hornið er f eigu Þjóð-
minjasafns Dana (1427/43).
Ljósmynd: Þjóðminjasafn Islands.
Predikunarstóll frá Bæ á Rauðasandi, skorinn og málaður af
Jóni Greipssyni árið 1617. Klæðnaðurinn á Ifkneskjunum er
eins og sá er íslendingar báru á öndverðri 17. öld.
verk, svo sem leifar af dómsdags-
myndinni stóra, Valþjófsstaðai--
hurðin og fleiri þekkt verk. Margir
fræðimenn hafa fjallað um þessa
elstu gripi, en ekki hefur tekist að
fínna höíúnda þeirra.
Vissulega geta heimildir ýmissa nafti-
greindra hagleiksmanna sem verið hafa í
þjónustu biskupsstólanna á fyrstu öldum
kristinnar kirkju á Islandi. Til dæmis sendi
Páll Jónsson Skálholtsbiskup um 1200 Þóri
erkibLskupi í Noregi biskupsstaf af tönn, sem
smíðað hafði Margi’ét hin haga „erþá Þorsteini
skrínsmið, sem bæði smíðaði hið mikla Þorláks-
skrín í Skálholtsdómkirkju og var ráðinn til þess
að gera altaristöflu í kirkjuna“. Þar koma og við
sögu Ámundi smiður Árnason og Atli prestur og
skrifari, en báðir vora þeir í þjónustu Páls bisk-
ups og unnu m.a. við að prýða dómkirkjuna í
Skálholti. í Lárentíussögu er getið gullsmið-
anna Stefáns Haukssonai- og Eyjólfs, þess er
smíðaði m.a. helgiskrín „hvert má auðsýnast á
Hólum ySr háaltai-f', eins og segir í Lár-
entíussögu. Fleiri hagleiksmenn og listamenn
eru nefndir til sögunnai’. Þá má ekki láta sér
sjást yfir hlut klaustranna. Hvort sem sú kenn-
ing er rétt eða ekki að þorri miðaldahandrita ís-
lendinga hafi orðið til þar, verður ekki á móti
mælt að lýsingar sumra handrita bera vott um
mikinn hagleik og listræna færni. Þessar og
fleiri heimildir gefa til kynna að listsköpun hafi
verið viðurkennd starfsgrein hér á landi og að
fjölmargar kirkjur hafi verið prýddar innlend-
um kirkjugripum á þeim tíma sem þar um ræð-
ir. Samt hefur ekki tekist að finna höfunda að
öllum þorra þeirra innlendu giipa sem varðveLst
hafa fi-á því fyrir siðaskipti. Jafnvel Grandar-
stóllinn svonefndi, stóllinn sem Þórann, dóttir
Jóns biskups Arasonar, lagði til Grandarkirkju
árið 1551 og ber nafn hennar og sennilega nafn
útskm-ðarmeistarans, Benedikts Narfasonai’, er
enn ófeðraður, því að Benedikt Narfason hefur
ekki fundist anriars staðar í heimildum.
Eftir siðaskiptin verða greinileg skil. Þá er
mögulegt að leita uppi heimildir um höfunda
þeirra gripa sem varðveist hafa í miklu meira
mæli en áður. Hvort sem það hefur verið vegna
þcss að þá fengu innlendir listamenn íleiri og
betri tækifæri til þess að vinna að listsköpun,
eða þá að innlendir listmunii’ hafi síður varðveist
frá fyni öldum, liggur ekki ljóst fyrir. Hafa skal
og í huga að siðaskiptin koma mitt ofan í endur-
reisnartímann, sem boðaði ný viðhorf til listar.
Listamaður hins gotneska tíma var að þjóna
guði sínum íyrst og fremst. En í endurreisninni
ber annað við. Listamaður hins nýja tíma er
ekki síður að þjóna sjálfum sér og sínum frama,
hann vill láta nafns síns getið. Þó að endurreisn-
arstefnan hafi kannski ekki markað eins djúp
spor á íslandi og víðast annars staðai’, er það
ókunna listamenn , en í þessari grein er brugðið Ijósi ó
þrjó menn sem telja verður að séu hinir f/rstu meðal
íslenskra myndlistarmanna sem hægt er að nafn-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999