Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Blaðsíða 11

mikið aðdráttarafl og veitingarekstur hefur
verið í húsakynnum Skógaskóla, sem var
stofnaður 1949 eins og safnið, en því miður
hefur orðið að leggja skólahald þar niður.
Engu síður eru Skógar fjölsóttur ferða-
mannastaður, bæði vegna fossins og safns-
ins.
Hluti safnhússins var byggður 1954-55, en
nýtt tveggja hæða safnhús var byggt við það
eldra 1989-94 og húsin, nú samtals 600 fer-
metrar, eru tengd saman með glerbyggingu
sem hefur tekizt afar vel. Þar er afgreiðsla
safnsins í björtum og nútímalegum forsal og
jafnan margt um manninn á sumardögum,
enda komu yfir 27 þúsund gestir í safnið í
sumar og svipuð var gestatalan árin á und-
an. Höfundar nýbyggingarinnar eru arki-
tektarnir Stefán Örn Stefánsson og Grétar
Markússon.
Ef hægt er að tala um einn þungaviktar-
hlut í safninu á Skógum þá er það ugglaust
áraskipið Pétursey, sem varðveitt er í rúm-
góðum sýningarsal með gripum sem tengjast
sjósókn og veiðiskap í sjó og vötnum. Þessi
glæsilega fleyta er ekki alveg ný af nálinni;
saga skipsins hefst 1855 og því var haldið úti
til 1946. Það er því augljóst að Péturseyin
var happafleyta og merkur fulltrúi er hún
fyrir brimsandalag, sem svo var nefnt, og
tíðkaðist bæði í Rangárvalla- og Skaftafells-
sýslum. Skipið er beint á súð, tiltölulega
breitt og hefur verið grunnskreitt. Ég sá að
annar merkur gripur þessarar aldar er kom-
inn í safnið, nefnilega Willies-jeppi frá því
skömmu eftir stríðið, samgöngutæki sem þá
markaði tímamót í sveitum. En hér verður
ekki dvalið við einstaka hluti í Byggðasafn-
inu á Skógum, heldur hugað að húsunum
sem Þórður hefur safnað á staðinn.
Safnbær með uppruna í Mýrdal,
Landeyjum og Holtum
Frá aðalsafninu liggur leiðin í átt að hlíð-
inni. Þar verður fyrst á vegi gestsins safn-
bærinn, sem Þórður nefnir svo; einstaklega
fallegur þriggja bursta torfbær og tengist
íjórða húsinu austanvið, krossbyggðu fjósi
frá Húsum í Holtum. Þar er drangsteinn yfir
dyrum svo sem algengt var.
Safnbær er eins og nafnið bendir til ekki
neinn tiltekinn bær, heldur hefur Þórður að
hætti góðra safnamanna fengið eitt hér og
annað þar. Vestast í þessari röð er svartbik-
uð burst með þrem hvítmáluðum gluggum.
Það er upprunalega gestastofa frá Norður-
Götum í Mýrdal frá 1896. í miðju er bað-
stofa frá Arnarhóli í Landeyjum; einnig hún
er frá því fyrir aldamótin, eða frá 1895.
Þarna er einn hvítmálaður gluggi á svai-tbik-
uðu þili, sem ekki er látið ná alla leið niður,
heldur er vegghleðsla þar sem nær upp að
glugganum. Þesskonar veggur var nefndur
gluggadekk. Vert er að veita athygli og sést
vonandi á mynd, að út úr hleðslunni á
gluggadekkinu vex blóðrót, en þar þótti gott
að hafa þessa jurt; hún verndaði hús gegn
eldi. Þriðja húsið í þessari röð er skemma
með amboðum og öðru sem þar átti heima.
Framan við þennan þekkilega og ef til vill
dálítið rómantíska bæ er brunnvinda. Einnig
hún tengist árinu 1896 og er hún frá Hvoli í
Mýrdal. Þessi safnbær hefur yfir sér þá ró-
semi sem fylgir vallgrónum húsum. Þar er
eins og tíminn standi í stað, enda gerði hann
það nánast í því samfélagi sem varð að not-
ast við torf, hleðslugrjót og viði af takmar-
kaðri stærð til húsbygginga.
Bæjarhús frá Skál og
skemma frá Gröf
Ofar í túninu standa þrjú hús saman; þar
má segja að sé næsti kapítuli í byggingar-
sögu sveitabæja á Suðurlandi. Burstirnar,
háreistar og með ljósmálaðri járnklæðningu,
benda til þess að hér séu 20. aldar hús, enda
er það svo. Austanmegin, þ.e. til hægri á
myndinni, eru bæjarhúsin frá Skál, sem er
vestasti bær á Síðu. Þarna er merkilegt fyi'-
irbæri; fjósbaðstofa með frambæ og í honum
er stofa og eldhús. Bærinn var byggður
1919-20 og búið var í honum til 1970. Hann
var búinn að standa auður í allmörg ár þegar
hann var fluttur í safnið á Skógum 1987 og
endurbyggður þar árin á eftir.
Við hlið Skálarbæjarins stendur hús með
svartbikaðri burst og hvítmáluðum gluggum.
Þetta hús var upphaflega skemma í Gröf í
Skaftártungu, byggð þar um 1840, og er
óvenjuleg skemma að þeirrar tíðar hætti, því
framhlutinn er þiljaður og á loftinu er skars-
úð; allt rekaviður, breið, heimaunnin borð. í
Gröf gegndi hún að nokkru leyti hlutverki
gestastofu, því Þorlákur bóndi Jónsson í
Gröf, sem úti varð á Mælifellssandi 1868,
bauð þarna inn til veitinga sínum beztu gest-
um. Þar veitti hann brennivín og niðursneitt
hangikjöt.
Skemman gegnir sínu gamla hlutverki í
safninu sem geymsluhús. Þar eru kistur og
kornbyrða, söðlar og reipi. Ekki er timburg-
ólf í skemmunni, heldur fasttroðið moldar-
gólf eins og tíðkaðist.
Sýslumannshúsið frá Holti á Síðu.
Bæjarhúsin frá Skál á Síðu og lengst til vinstri: skemma frá Gröf í Skaftártungu,
Aðalbygging Byggðasafnssins. Eldri ogyngri hlutar hússins eru samtengdir með glerhúsi.
Ferðamenn og menningararfurinn: Hópur erlendra ferðamanna nýtur veðurblíðunnar á túninu
framan við safnbæ Byggðasafnsins í Skógum.
Sýslumannshúsið frá Holti
Efst í brekkunni stendur reisulegt hús
með allt öðru svipmóti en torfbærinn og
Skálarbærinn. Það er með svartbikaða
veggi, hvítmálaða glugga, rauðmálað þak
með kvisti, en við gaflana eru meira en
mannhæðar háir, hlaðnir veggir, sem setja
sérstakan svip á húsið.
Þetta er sýslumannshúsið frá Holti á Síðu.
Arni Gíslason sýslumaður þar og síðar í
Krýsuvík byggði húsið 1878. Hann sat á
Kirkjubæjarklaustri, en átti Holt og rak bú-
skap þar. Húsið byggði hann allt úr rekaviði;
þetta er svokallað þverhús, segir Þórður
Tómasson, byggt í hlaðinni tóft og var fyrsta
timburhús í Vestur-Skaftafellssýslu. Allar
þiljur voru heimaunnar úr rekaviði af Meðal-
landsfjöru þar sem Holt átti reka.
Húsið er aðeins 40 fermetrar, en sýnist af
einhverjum ástæðum mun stærra. Þó ekki
væri það stærra gat 18 manna fjölskylda
samt búið í því; þar voru níu rúm og hafa
verið tveir um hvert rúm. Uppi í risinu er
skarsúðar baðstofa og svefnherbergi hjóna.
Niðri er eldhús, borðstofa og gestastofa. Að
líkindum hefur verið mun kaldara að vetrar-
lagi í þessu húsi en torfbæjunum; einangrun-
in grámosi úr Eldhrauninu, svo og hey. Eina
upphitunin var frá eldavél sem kom þó ekki
nærri strax. Fram yfir aldamót var notast
við útieldhús. Athyglisvert er að upphaflega
var þakið hellulagt með blágrýtishellum, en
nálægt aldamótunum var sett járnþak á hús-
ið. Bezta hellutak á Síðu var þá í Hellutanga
á Núpum í Fljótshverfi; þar fengust stórar,
þunnar hellur og voru hellur af Hellutanga á
fjölda mörgum húsum undir Eyjafjöllum og
allt austur í Hornafjörð.
I sýslumannshúsinu á Holti var búið til
1974, en fimm árum síðar, þegar húsið var
101 árs, tók Þórður Tómasson það ofan og
árið eftir var það endurbyggt á Skógum.
Frá fyrstu gerð hefur húsið tekið nokkr-
um breytingum. Björn hreppstjóri Runólfs-
son breytti framhlið þess og fjölgaði glugg-
um. Hann var faðir Siggeirs sem lengi bjó í
Holti og var líka hreppstjóri. Þegar húsið
var rifið var í því panelklæðning frá 1910, en
gamla klæðningin hafði þá verið tekin niður.
Við endurbyggingu hússins á Skógum var
panelklæðningin frá 1910 ekki notuð, en
gestastofan færð í upprunalegt form með
þiljum úr gestastofu á Seljalandi í Fljóts-
hverfi frá 1900. Þessar þiljur eru unnar úr
möstrum á franska spítalaskipinu St.Pauli
sem strandaði 1899 við Kúðafljótsósa. í Holti
var kjallari undir húsinu, hlaðinn úr grjóti,
en á Skógum er hann steyptur. Timbur-
Oklæðningin sem nú er á framhlið hússins er
af Kálfholtskirkju frá 1879; breið, tjörguð
borð og listað.
I eldhúsinu er heimilistæki sem vekur at-
hygli nútíma fólks. Það er moðsuðukassi.
Hann var þannig notaður, að þegar suðan
kom upp í grautarpotti, var potturinn tekinn
al’ eldavélinni og settur í moðsuðukassann.
Þá mallaði grauturinn áfram og þetta var
gert til þess að spara eldivið. Eldavélin sem
nú er í Holtshúsinu er frá 1910, fengin frá
[
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999 1 1