Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Blaðsíða 30

Spilagildin frá hjartaníu að sexi.
Sjöin - öðru nafni bísefar (besefar) - eru ódræp hjá spilamanni, sem fengið hefur slag, en á sjö á
hendinni og lætur það eða þau síðan út á bert borð.
luíaíjarkann glenni, en það þekktum við áð-
ur.
Eitt er það í sambandi við alkort, sem
Olafur Davíðsson nefnir ekki og ég hef ekki
enn rekizt á heimildir um. Verður það þess
vegna að koma hér fram.
Það var föst regla í alkorti, að sá, sem
stokkaði spilin og átti að gefa, lét þann, sem
sat hægra megin við sig, draga, sem kallað
er í okkar máli, ofan af bunkanum, áður en
hann gaf spilin, og var það lagt undir bunk-
ann. Þetta þekkist að sjálfsögðu í mörgum
öðrum spilum, t.d. í vist.
Oft kom það fyrir, að spilamönnum gekk
ekki vel í alkortinu og fengu léleg spil á
höndina. Voru þeir þá að vonum óhressir. Þá
var á stundum gripið til þess ráðs hjá okkur
að banka ofan á stokkinn í stað þess að
draga. Var það kallað að berju spilin. Þegar
það var gert, var reglan sú að gefa eins og
venjulega þrjú og þrjú spil í einu, en nú upp í
loft. Síðan voru spilin athuguð og reiknað út,
«#ivort múkur kæmi úr þeim eða stroka eða
bara prik. Svo var vinningur bókaður hjá
þeim, sem saman spiluðu og höfðu fengið
betri spilin. Að öðru leyti var ekki spilað úr
því spili.
Ég geri fastlega ráð fyrir, að þessi venja
hafí þekkzt vel fyrir austan, því að ég veit
ekki annað en allir þeir, sem ég spilaði við
fyrr á árum, hafi þekkt hana.
Ég bar þetta undir Jón Pálsson frá Litlu-
Heiði. Mundi hann það, að spilin voru gefin
upp í loft, þegar barið var. Má því vera, að
þessi venja hafi orðið til í yestur-Skaftafells-
sýslu, þar sem hvorki Olafur Davíðsson,
heimildarmenn hans né aðrir þeir, sem hér
er vitnað til, nefna hana.
Þá var önnur venja eða regla, sem tíðkað-
ist hjá okkur, en Ólafur hefur svolítið á ann-
wwi veg.
Vilji svo til, að spilamaður fái á höndina
tígulkónginn og alla bísefana (þ.e. sjöin fjög-
ur), fær hann stóra meistaramúk og 100 fyr-
ir. Fái hins vegar einhver hjartatvistinn og
alla bísefana, heitir það litli meistaramúkur,
og fær hann 50 fyrir. Eru spilin þá lögð strax
á borðið og því spili lokið. Þetta kemur ör-
sjaldan fyrir, en þykir að vonum mikil
heppni.
Ólafur Davíðsson lýsir þessu þannig: „Það
kvað heita meistaramúkur, þegar forhand-
armaður hefir tígulkóng og fjóra ása, aðrir
^ygja besefa, og virðist það vera eðlilegra.“
Ég heyrði aldrei ásana nefnda í þessu
sambandi, aðeins bísefana, svo sem Ólafi
finnst líka eðlilegra. Ólafur minnist ekkert á
litla meistaramúk og alls ekki þá háu vinn-
inga, sem ég vandist, þegar þetta kom fyrir.
Má því vera, að hér hafi enn sérskaftfellskt
fyrirbæri verið á ferðinni.
Alkort er að mínum dómi mjög skemmti-
legt spil, og margar sögur eru tengdar því,
svo sem fram kemur hjá Ólafi Davíðssyni.
Eitthvað hefur spilið líka verið farið að
breytast austur í Skaftafellssýslu, svo sem
þegar hefur komið fram, frá því, sem Ólafur
lýsir og hefur eftir heimildarmönnum sínum.
Ég kannast ekki við annað af því, sem Ólafur
skýrir frá, en það, sem hér kemur fram,
hvorki venjur né nöfn.
Ég minnist þess vel, að oft var hlegið í al-
■»l:orti, enda alls ekki sama, hvernig það var
spilað. Mikil skömm þótti t.d. að því að láta
mótspilamenn múka, ef hinir höfðu tígul-
kóng, hjartatvist eða lauffjarka á hendinni og
létu spilið fara fram hjá sér til næsta manns
án þess að hækka spilið. Slíkt kom þó á
stundum fyrir, að þeir héldu þessum háspil-
um inni til seinni nota. Gat þá farið svo, að
mótspilamaður dræpi spil þeirra með ein-
hverju lægra spili og hefði svo kannski alla
bísefana á hendinni. Þá var óvænt kominn
múkur, hinum auðvitað til sárra vonbrigða.
Var þá hlegið dátt, þegar slíkt gerðist.
Þegar ekki var hægt að múka eða gera
stroku, var barizt um að verða fyrri til að ná
í fimm slagi og fá þannig prikið. Ef tvö eða
fleiri spil í slagnum eru jafngild, t.d. ásar,
gosar eða sex, telst það spil hæst, sem fyrst
sett í slaginn, og hann fær þá sá, sem það
gerði.
Hjá okkur var alltaf talað um að fá prik,
en aldrei stig, eins og ég hef séð í spilabók-
um.
Þá vandist ég eftirfarandi reglu við að
bóka vinning:
Myndaðir voru tveir dálkar og sett nafn
eða upphafsstafur annars hvors þeirra, sem
saman spiluðu, fyrir ofan dálkinn. Síðan voru
prikin bókuð sem I í dálkana. Var fimmta
prikið ævinlega sett á ská yfir prikin fjögur.
Síðan var byrjað á nýrri prikaröð við hliðina
á hinni og gert eins við hana, þegar fimmta
prikið kom. Þannig var auðveldara að reikna
iWrt vinningana í lokin.
Ég vandist því svo hjá föður mínum, sem
oft hélt bókhaldið, að talan 5 var skrifuð
framan við prikin, þegar gerður var múkur
eða múkað, eins og oftast var sagt. Þegar
strokur voru gerðar, voru þær hins vegar
aldrei bókaðar með tölustöfunum 6, 7, 8 eða
9, heldur var talan 5 skrifuð og umframprik-
um síðan á venjulegan hátt bætt við þau
prik, sem fyrir voru.
Ymis hjátrú var samfara alkorti, og bendir
hún til nokkurs aldurs. Ég geri ráð fyrir, að
einhverjir hafi heyrt talað um það, að tveir
tígulkóngar væru í spilinu, þegar tveir deila
um efsta sæti í flokki eða áhrifastöðu. Slíkt
þykir ekki gott eða vænlegt til friðsemdar.
Þetta orðalag er komið frá alkorti og færir
okkur heim sanninn um það, að spilið hefur
verið útbreitt með fyrri kynslóðum. Þegar
svo vildi til í alkorti samkv. þjóðtrúnni, var
það álit manna, að kölski sjálfur hefði bland-
að sér í spilin. Um þetta má lesa hjá Ólafi
Davíðssyni og í þjóðsagnasöfnum.
Ólafur Davíðsson talar um það og hefur
eftir ýmsum heimildum, að menn hafi mátt
gá á passann eða jafnvel sýna spil. í Spilabók
AB er minnzt á, að þetta hafi menn mátt
gera og ýmislegt fleira. Vafalaust er þetta
komið úr bók Ólafs Davíðssonar. Þetta tíðk-
aðist aftur á móti aldrei í minni fjölskyldu og
var raunar ekki vel séð.
Þá skemmtu spilamenn sér við alls konar
uppnefni í alkorti, svo sem þegar hefur verið
minnzt á. Vísa ég enn til Ólafs Davíðssonar
um margt af þessu. Ég lærði eitt nafn af
mínu fólki, sem Ólafur hefur í bók sinni um
sexblaðastroku og ég hef ekki enn nefnt. Það
er skuðmúkur. Nafnið bendir trúlega til
þess, að það hafi þótt hálfgerð minnkun að
komast ekki lengra og geta ekki gert fleiri
strokur. Vafalaust eru tengsl hér á milli og
no. skauð, en ein merking þess orðs er ein-
mitt duglaus maður. Það hefur því þótt hálf-
gerð skömm eða dugleysi að komast ekki
lengra en gera sexblaðastroku, úr því að
múkur var kominn. Má vera, að þessi stroka
hafi í upphafi verið nefnd skauðmúkur, en
fyrir því nafni hef ég samt enga heimild. Sig-
urður L. Jónasson, sem áður er nefndur, var
heimildaimaður Ólafs um þetta nafn. Hefur
það því eitthvað þekkzt á heimaslóðum hans í
Húnaþingi fyrir aldamót hjá þeim, sem spil-
uðu alkort. Má af því ljóst vera, að nafnið
skuðmúkur hefur verið útbreiddara áður
fyrr, þar sem alkort var spilað, úr því að
Vestur-Skaftfellingar þekktu það einnig.
Ólafur Davíðsson segir, að mótspilamenn
hafi sagt, þegar þeir gátu stöðvað strokuna:
Hingað og ekki lengra. Þetta var líka á
stundum sagt, þegar við vorum að spila. Þá
var algengt hjá okkur að segja, ef spilamað-
ur hafði fengið og látið út tígulkónginn og
síðan tvo bísefa og þannig fengið þrjá slagi:
Nú er ég búinn að gera strákinn, gerðu nú
stelpuna. Var hann þá að mana meðspilara
sinn til þess að eiga næstu tvo slagina, svo að
þeir fengju múk. Stundum tókst það líka, en
vitaskuld ekki alltaf. Ólafur getur einnig um
þetta orðalag í riti sínu, svo að það hefur
þekkzt meðal þeirra, sem spiluðu alkort á 19.
öld. Eitt nefnir hann í þessu sambandi, sem
ég kannast ekki við frá mínu fólki. Er sjálf-
sagt, að það komi hér fram. Ólafur segir orð-
rétt: „Ef forhandarmaðurinn hefir mjög góð
spil, þá kemur til greina að leggja múkinn
upp, eða leggja fram á borðið 5 ótakandi spil
og má sá, sem er móti honum, bæta við, ef
hann vantar upp á múkinn, enda fara þeir
nærri hvor um annars hákalla, ef þeir hafa
séð kallinn hvor hjá öðrum. Það er að vísu
glæsilegast að leggja múkinn upp, en það er
sá hængur á, að þá mega þeir ekki fá stroku,
þó þeir hafi spil til þess.“ Þessi aðferð var
með öllu óhugsandi hjá okkur, enda tíðkaðist
það aldrei að líta á passann eða fletta efsta
spilinu í fyrsta slagnum, eins og gjafarinn
mátti gera eftir umsögn Ólafs og heimildar-
manna hans. Vissum við því aldrei, hvaða spil
mótspilarar höfðu á hendinni. Tígulkóngur-
inn mun á stundum hafa verið nefndur karl-
inn meðal spilamanna.
Ymsar upplýsingar um útbreiðslu alkorts
fyrr á tíð eru í ritum, einkum æviminningum.
Aftur á móti er nær aldrei minnzt á það,
hvernig það var spilað, enda stundum ljóst,
að menn voru búnir að gleyma alkortinu að
mestu leyti. Verður nú getið um þær heim-
ildir, sem ég hef rekizt á, til viðbótar þeim,
sem þegar hafa komið fram.
Sr. Jónas Jónasson frá Hrafnagili (1856-
1918) lætur sér nægja í íslenzkum þjóðhátt-
um, sem hann tók saman og út komu að hon-
um látnum árið 1934, að vísa í rit Ólafs Dav-
íðssonar um leiki og skemmtanir. Hið eina,
sem hann segir um spil, er þetta: „Yms spil,
sem spiluð voru fyrrum, eru nú horfin, en
önnur ný komin í þeirra stað.“ Vafalaust hef-
ur hann samt þekkt til alkortsins, eins og
aðrir samtímamenn hans, svo sem hér hefur
komið fram.
Finnur Jónsson, bóndi á Kjiirseyri í
Hrútafirði (1842-1924), skrifaði endurminn-
ingar, sem komu út að honum látnum árið
1945 og nefndust Þjóðhættir og ævisögur frá
19. öld. Finnur var Sunnlendingur og ólst
upp með móður sinni í Laugardal í Ár-
nessýslu um og eftir 1850. Hann lýsir m.a.
skemmtunum um jólin. Þegar fólk hafði mat-
azt á aðfangadag, fór það að skemmta sér,
„sumir að lesa í bók einkum Nýja testament-
inu um fæðingu Krists. Yngra fólkið að spila,
oftast alkort, sem ungum og gömlum þótti
einna tilkomumest spil í þá daga.“ Finnur
hóf ritun endurminninga sinna um síðustu
aldamót. Ummæli hans um alkortið virðist
mega skilja svo, að það hafi lítt eða ekkert
tíðkazt í Hrútafirði um það leyti, a.m.k. á
heimili hans.
Sr. Þorkell Bjarnason á Reynivöllum í
Kjós (1839-1902) var Skagfirðingur að upp-
runa. Arið 1892 birtist gagnmerk grein eftir
hann í Tímariti Hins íslenzka bókmenntafé-
lags, sem hann nefndi Fyiir 40 árum. Þar
segir hann frá því mannlífi, sem tíðkaðist í
Skagafirði um miðja 19. öld. Hann víkur að
þeim skemmtunum, sem menn höfðu sér til
gamans, og að sjálfsögðu þeim spilum, sem
höfð voru um hönd, en þau voru að sögn
hans margs konar, „en það langalmennasta
var alkortið; það er nú að mestu horfið, að
eins góðkunningi eldra fólksins, en yngri
kynslóðin vill ekki sjá það,“ eins og sr. Þork-
eíl orðar þar í þjóðháttalýsingu sinni. Svo
heldur hann áfram og segir: „Með því að út
lítur fyrir, að það muni gjörsamlega hverfa,
þykir mjer hlýða, að lýsa spili þessu, sem
fyrir 40-50 árum var ein aðalskemmtun á
Islandi.“ Síðan lýsir hann alkortinu nákvæm-
lega og gildi spilanna, eins og það var í upp-
vexti hans í Skagafirði. Kemur þar nær allt
heim og saman við það, sem ég vandist og
lýst er hér að framan. Póstarnir eða sexin
ráku „lest þeirra spila, er slagur varð feng-
inn á“. Þá nefnir hann sjöin eða besefana,
eins og hann orðar það. Hjá honum kemur
fram, að sá, sem var í forhönd „mátti slá
þeim úti“, en annars ekki fyrr en „slagur var
fenginn", eins og nefnt er hér framar. Svo
heldur sr. Þorkell áfram og segir: „Spil þetta
virðist nú að vísu ekki mjög skemmtilegt, en
þó var það spilað með miklu fjöri og opt talað
mikið saman, enda gátu menn setið við það
heilum nóttum, t.d. um hátíðir, og svo er enn
í dag sem gamla fólkið verði ungt í annað
sinn, þegar það fer að spila „alkortið“.“
Sr. Þorkeíl nefnir svo ýmis heiti, sem gefin
voru einstöku spilum. Hjartanían var kölluð
feitu níurnar, en tígulnían hinar mögru.
Kemur þetta að mestu heim við umsögn
Ólafs Davíðssonar. Þá getur sr. Þorkell þess,
að spaðanían hafi verið kölluð Naglajórunn
eða Langa-Brúnkolla, „og þótti jafnan ills
viti að fá hana“, segir hann. Ólafur kallar
laufníuna hins vegar nagla-Jórunni, en
spaðaníuna löngu, stóru eða svörtu brún-
kollu, „hvernig sem stendur á þeim nöfnum,“
bætir hann svo við. Hann minnist ekkert á,
að það hafi þótt ills viti að fá hana, svo sem
sr. Þorkell gerir. Þessi nöfn voru óþekkt hjá
mínu fólki, að ég bezt man.
Þannig var alkortið þá spilað í Skagafirði
um miðbik 19. aldar.
Indriði Einarsson rithöfundur (1851-1939),
sem einnig var Skagfirðingur að ætt og upp-
runa og alinn upp í Krossanesi, ritaði endur-
minningar sínar á efri árum, Séð og lifað,
sem út komu 1936. Hann ræðir um spila-
mennsku um jól og áramót og segir þá þetta:
„Alt fólkið spilaði Alkort, við lærðum Whist,
en spiluðum hana lítið.“ Áður hafði Indriði
ritað grein í Vísi 24. desember 1924, sem
hann nefndi: Jól í Norðurlandi um og eftir
1860. Hann segir, að heimilið í Krossanesi
hafi verið mannmargt, um 12-14 manns og
þar yfir heima að vetrinum, að ungum og
gömlum samantöldum. Ýmsar skemmtanir
voru á jólanóttina. „Eitt af hátíðlegustu
augnablikum eftir kaffið og kertin var þegar
spilin voru tekin upp. Ekki var mikið um
myndir í sveitinni á þeim dögum, og þess
vegna lagði ljómann frá nýju spilunum út um
baðstofuna. Við unglingarnir settumst við
spilin. Oftast var spilað „alkort“ á jólanótt-
ina.“ Indriði tekur svo fram, að faðir sinn
hafi aldrei snert spil á jólanóttina, svo að
hann muni. Orðrétt segir hann síðan: „Frem-
ur var það álitið óviðeigandi að spila á jóla-
nóttina, en við létum það ekki á okkur fá, og
*
30 LESBÓKMORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999
4