Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Blaðsíða 22

HALLGRIMUROG
HEIMSMYNDIN
EFTIR INGIMAR ERLEND
SIGU RÐSSON Þjáningarguðfræði m lið-
aldo i, sem Passíusálmar
eru partur af, stendur
mi ikk j nær sannleikanum
um 1 ífið og manninn og
guð, en sú meiningarlitla
velferðarguðfræði sem
f íelst er á boðstólum -
jafnvel boðunarstólum -
um magnvana og
inni haldsrýrar munc lir
þessar.
Maðkur ogeimaður sýnist sá;
sár og kaun og benjar holdið þjá,
blinda hvarma baða sollin tár,
berst og þýturyfir höfði skjár.
Hvhík ljóð! og hvílík bænarmál! -
Hver er þessi aðframkomna sái?
Hvdíkt þrek! oghvílík kröm og neyð!
hvíiík trúarsókn ímiðjum deyð!
Hér er guðlegt skáld er svo vel söng,
að sólin skein ígegnum dauðans göng;
hér er Ijós, er lýsti aldir tvær. -
Ljós! hví ertu þessum manni fjær?
Sjáið skáld, er söng um Kristí kvöl;
köld sem jökull starirásýnd föl.
Standið fjarri; allt er orðið hljótt,
eilíft, heilagt, fast og kyrrt og rótt
Þessir glampar úr upphöfnu ljóði
skáldprestsins Matthíasar Jochumssonar um
annan skáldprest, Hallgrím Pétursson, sem
ort var er tvö hundruð ár voru liðin frá dauða
hins síðamefnda, geisla til vor í því ljóðmyrkri
og trúartómi, sem einkennir vora sálarsnauðu
og kristlausu kauphallatíma, þar sem maður-
inn er næstum því orðinn markaðurinn og
markaðurinn maðurinn.
Þótt ljóðið í heild sé naumast eins gott og til-
vitnuð háborin leiftur - frá listrænu sjónarmiði
séð - er það þvílík úttekt á Hallgrími og heim-
inum, með skírskotun til Passíusálma og sam-
svörun á píslum og pínu Hallgríms og Herr-
ans, að mér er til efs að nokkurn tíma hafi ævi
og óði Hallgríms, innihaldi hvorutveggja, verið
gerð betri skil - hvorki í ljóði né lausu máli.
Þrátt íyrir eða einmitt vegna þeirrar dýru
myndar sem það dregur upp, þar sem Hall-
grímur í heljargreipum holdsveikinnar verður
sem helgur maður og allir skuggar taka að
skína í sköpunarmætti tvíþættrar þjáningar,
hans eigin banalegu og þeirrar píslargöngu
sem Kristur gekk til lausnar mannkyni, þá
staðfestir Ijóðið með átakanlegum, innlifuðum
og stórbrotnum hætti að Hallgrímur lifði sjálf-
ur trúarverk sitt Passíusálmana. Þeir eru ekki
skrifaðir heldur lifaðir, eins og öll ódauðleg
ljóð. Hann bjó ekki til bókmenntir - líkt og
sjóðþæg stofnanaskáld nútímans - ekki einu
sinni á biblíulegum grunni, sem Ijóðið stendur
þó staðfast og kórrétt á, heldur orti hann sjálf-
an sig með blóði og svita og tárum, eða réttara
sagt: þetta kristdjúpa köllunarverk orti hann
sjálfan, Hallgrím.
Eins og blæðir úr sárum hans ósýnilegum
blæðir úr erindum þess enn í dag, en sár hans
eru skeinur og blóð hans dropar miðað við
svöðusár og blóðdjúp Krists sem hlaut þau og
hneig úr þeim til lausnar öllum mönnum, þar
rennur þó sýnileg þjáning skáldsins saman við
þjáningu Krists, sem er tilkomin vegna synda
mannsins eins og dauðinn.
Um það verður ekki efast að Hallgrímur
gengur andlega og eftilvill líkamlega píslar-
göngu á krossinn með Kristi, með von upp-
risunnar í trúfastri vitund. I þessum líkþráa
manni, í þessu líðandi skáldi - þótt holdsveikin
hafi líkast til enn ekki sagt til sín sýnilegum
sárum - fór með öðrum orðum fram upprisa
holdsins, með frelsandi og umskapandi hætti.
Þess vegna sundlar oss, er syngja í vitund
vorri, meira og minna vegvilltri, þessi orð
Matthíasar: Hér er guðlegt skáld er svo vel
söng, að sólin skein í gegnum dauðans göng -
sól upprisunnar, Kristur.
Hins vegar er allt á huldu um tímanlega til-
urð þessa djúpstæða trúarverks Hallgríms -
Passíusálmanna, sem aðeins Sólarljóðum og
Lilju verður til jafnað að fullkomleik: himn-
eskri fegurð, frelsandi inntaki, heilagri ein-
feldni; og runnin eru úr sameiginlegum sjóði
kristni og kirkju - rétt eins og þeir.
Til eru einstök ljóð eftir önnur trúarskáld,
sem að andríki, líkingamætti, myndvísi, orð-
færi jafnast á við það besta í þessum himin-
bornu og jarðbundnu sálmum; nægir í því
sambandi að nefna Matthías Jochumsson
ásamt Steingrími Thorsteinssyni og Davíð
Stefánssyni að ógleymdum Einari Benedikt-
ssyni, sem að mínu viti er fyrst og fremst og
dýpst séð kristið trúarskáld - meira að segja
réttkristið - ef annað efni villir mönnum ekki
sýn og grunnfær stimpill algyðistrúar þveginn
af stirndri ásýnd verka hans.
Rökhyggjumenn bundnir stund og stað
reyna stöðugt að ráða í þá gátu, hvenær og
hversvegna og hvernig þúfuiægur hagyrðing-
ur breyttist í foldgnátt skáld, höfuðskáld ís-
lenskrar kristni, hví raul varð að söng, hví orð
urðu að anda, hvers vegna Hallgrímur fleygði
frá sér ófleygri, fjötrandi rímþraut við Sam-
úelsbók - í miðjum kveðandi klíðum - og hóf
þetta fleyga og frelsandi ákall:
Upp, upp, mín sál og allt mitt geð,
upp mitt hjarta og rómur með;
hugur og tunga hjálpi til;
Herrans pínu ég minnast vil.
I fyrstu prentun Passíusálma var þeim val-
inn aukasess á bók, aftan við verk eftir miðl-
ungsskáld sem meira var metið en Hallgrímur,
en þau eru lýðum löngu gleymd og sálmarnir á
minnisstæðri sigurgöngu - og er það eflaust í
samræmi við: að hinir síðustu muni verða
fyrstir.
Margir vilja meina að missir Steinunnar,
ungrar skáldmæltrar dóttur og augasteins
Hallgríms, hafi valdið ljóðhvörfum í sárnæmri
vitund hans; en til þess eru Passíusálmarnir of
voldugir að viðkvæmni og einstakur missir
valdi þeim. Hann hefur hinsvegar ort undur-
fagurt ljóð um lát þessa englabarns. Aðrir telja
að hann hafi byrjað sálmana eftir að hann varð
holdsveikur; en fátt bendir til að upphaf þeirra
sé bundið líkþrá í tímanlegum skilningi. Eng-
22 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999