Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Blaðsíða 36

Franzisca íslenska ríkinu jörðina Skriðuklaust-
ur með húsum og öðrum mannvirkjum. Gjafa-
bréfið er dagsett 11. des. 1948 í Reykjavík. í því
segir meðal annars: „fi>Jarðeign þessi skal
vera ævarandi eign íslenzka ríkisins. Hún skal
hagnýtt á þann hátt, að til menningarauka
horfi, t.d. að rekin sé þar tilraunastarfsemi í
landbúnaði, byggðasafn, bókasafn, skjalasafn,
listasafn, skóli, sjúkrahús, hressingarhæli,
bamahæli eða elliheimili."
Einnig var þess óskað, að lokið yrði við bygg-
ingu íbúðarhússins mikla, samkvæmt upphaf-
legri áætlun, og að því yrði sem minnst breytt
að utanverðu.
GunnarsKús
„Hvemig má skilja þau feikn og undur sem
við sjáum, skilja þessa miklu byggingu, stað-
setningu hennar, stórhýsi í alpastíl, sem er eins
og því hafi verið kippt upp með rótum suður í
Týról og sett niður á Islandi, einmitt hér?
Hvernig eigum við að skilja þetta hús írúmi og
tíma? Hvenær og hver er þess tími? Er hann
kannske ekki runninn upp? Hvaða búskapur
bar uppiþessa miklu hölI, eða eru þetta einung-
is duttlungar heimsmannsins, skáldsins mikla,
sem klætt hefur eina smásögu ístein, til þess að
gera okkur, þessum jarðbundnu vanahyggjum-
önnum, mikilfengleikann skiljanlegan, vegna
þess að við skiljum hann ekki nema í áþreifan-
legri mynd. “(Jóhann Olafsson í Lesbók Mbl. 46
(32), 1971.)
Þessi lýsing gefur til kynna þau áhrif sem
ókunnugur ferðalangur verður fyrir er hann lít-
ur íbúðarhús Gunnars og Franziscu fyrsta sinn.
Ohætt er að segja, að húsið sé eitt hið sérstæð-
asta sem byggt hefur verið á Islandi. Það var
teiknað af þýskum arkitekt, Fritz Höger, sem
gárungar sögðu að hefði verið einkavinur Hit-
lers og teiknað „Arnarsetur" hans í Alpafjöll-
um, en fyrir því er enginn fótur.
Samkvæmt teikningu Högers átti að hlaða
útveggina úr höggnu grjóti, en til þess skorti
bæði kunnáttu og hentugt efni. Yar því brugðið
á það ráð, að raða blágrýtishnullungum í þykka
steypu utan á veggjunum, og líkja þannig eftir
steinhleðslu. Þetta tókst furðu vel, og minnir
húsið, með grjótveggjum sínum og torfþaki,
raunar nokkuð á gamla íslenska torfbæinn,
enda vafalítið til þess ætlast.
Súlnagöngin austan við húsið voru ekki
byggð fyrr en á árunum 1974-82. Þau voru
hlaðin úr völdu grjóti, sem límt var saman með
steypu, og eru því nær hinni upphaflegu áætlun
Högers. Sveinn Einarsson hleðslumaður á Eg-
ilsstöðum sá um það verk. Torfþakið sem upp-
haflega var á húsinu reyndist mjög erfitt í við-
haldi í hinu þurra loftslagi Fljótsdals, og var því
tekið af um 1960. Það var svo endumýjað fyrir
aldarafmæli Gunnars 1989, og sett í það vökv-
unarkerfi. Jafnframt var umhverfi hússins
skipulagt og mótað samkvæmt teikningum
Bjöms Jóhannessens arkitekts.
Gunnarshús er 335 fermetrar að gmnnmáli,
tvær hæðir og ris, og í því era um 30 herbergi
og kompur. A efri hæð era tvær stórar, sam-
liggjandi stofur, og stór borðstofa og eldhús á
neðri hæð. í útenda hússins var frá upphafi sér-
stök íbúð, með sérinngangi, og var hún gerð að
gististað fyrir lista- og fræðimenn árið 1989.
Gunnarshús er stílhreint og merkilegt lista-
verk. Það sameinar útlit íslenska torfbæjarins
og dansk-þýska „herragarðsins", en skírskotar
einnig til klausturbygginga í Mið-Evrópu. Eins
og í skáldverkum Gunnars mætast hér íslensk
bændamenning og evrópsk byggingarlist og
fallast í faðma. Húsið er því minnismerki um
Gunnar í fleiri en einum skilningi.
Minjasafn Austurlands
Gunnar skáld var frumkvöðull að stofnun
Minjasafns Austurlands 1943, og sat í stjóm
þess fyrstu árin. Var safnið eitt helsta áhuga-
mál hans á Kiausturáranum. Safnið var fyrst í
geymslum á Hallormsstað, en 1945 bauðst
Gunnar til að taka það inn í hús sitt og leggja
eitt herbergi til sýningar á því. Var það opið al-
menningi á sumrin og sá fjölskyldan um vörslu
þess.
Þegar Gunnarshús var afhent rikinu 1948
stóð til að safnið fengi stóraukið sýningarpláss,
enda var það í samræmi við gjafabréf Gunnars
og Franziscu. Þegar til kom þurfti Tilrauna-
stöðin, sem þá flutti í húsið, á þessu húsnæði að
halda, og varð því ekkert af stækkuninni. Árið
1966 var safninu á Klaustri lokað formlega,
vegna ófullnægjandi aðstöðu.
Þegar Safnastofnun Austurlands var sett á
laggimar 1972 var enn Ieitað eftir því við ráðu-
neyti þau er hlut áttu að máli, að safnið fengi
nægilegt húsrými í Gunnarshúsi, og náðist sam-
komulag um það. í staðinn skyldi stefnt að
nýbyggingu fyrir tilraunastöðina. Þessi áætlun
fór einnig út um þúfur, og 1979 varð niðurstað-
an sú, að safnið skyldi flutt burt frá Klaustri og
byggt yfir það á Egilsstöðum. Fyrsti áfangi
þeirrar byggingar er nú risinn, og var safnið
opnað þar vorið 1996.
Tilraunastöðin
Tilraunastöð á vegum ríkisins var sett á fót á
Hafursá í Skógum árið 1947, en áður hafði Bún-
# Almælt var að Hans sýslumaður skyti skjóls-
húsi yfir sakamenn og aðstoðaði þá við að kom-
ast úr landi. Meðal annars er sagt að hann héldi
Fjalla-Eyvind á laun sem vinnumann á Skriðu-
klaustri heilan vetur, en Halla var þá á Víðivöll-
um.
Meðal skjólstæðinga Wíums var Egill Bene-
diktsson, sem kallaði sig Snotrufóstra. Sem
ungur maður þótti hann frábær að gáfum og
öðra atgervi, og sigldi til náms við Hafnarhá-
skóla. Þar bilaðist hann á geði og var eftir það
einkennilegur í öllu háttemi sínu. Hann lést á
Skriðuklaustri 1754. (Agnar HaUgrímsson:
Hans Wíum sýslumaður og afskipti hans af
Sunnevumálinu... Múiaþing 19 (1992): 44-136 /
Þorsteinn frá Hamri: Egill Snotrufóstri.
Sunnudagsblað Tímans 1,1962:940-43.)
„Týnd er æra, töpuð er sál"
Þjóðtrúin hafði hins vegar sinn skilning á
þessu öllu saman og spann upp sögur, sem oft
era í litlu samræmi við raunveraleikann.
Þannig hermdu sumar sögur, að sýslumaður
hefði drekkt Sunnevu í Drekkingarhyl í Bessa-
staðaá, til að bera af sér bameignina með henni,
og því væri hylur þessi líka kallaður Sunnevu-
hylur. Af því tilefni átti hin alkunna vísa að hafa
komist á flot:
Týnd er æra, töpuð er sál,
tunglið veður í skýjum.
Sunnevunúsýpurskal,
sýslumaðurinn Wíum.
(ÞjóðsögurSigf. Sigf. VIII, 49.)
Líklegra er þó að vísan sé kveðin í tilefni þess
að Jens sýslumaður fórst, skömmu eftir dauða-
dóminn yfir systkinunum, sem fyrr var getið.
Aðrar sögur herma að Sunneva hefði drekkt sér
sjálf í Sunnevuhyl.
Skáld-Guðný
Um 1860 flytur Guðný Ámadóttir, sem kölluð
var Skáld-Guðný, að Skriðuklaustri, til Þóra
systur sinnar, er þar bjó ekkja eftir Eirík Ara-
son, en þeirra sonur var Jónas, fyrsti skólastjóri
Búnaðarskólans á Eiðum.
Hallgerður móðir þeirra var frænka séra
Vigfúsar Ormssonar. Þær systur höfðu unun af
skáldskap og vora báðar skáldmæltar. Guðný
hafði búið með Bjama manni sínum á ýmsum
•v bæjum, oftast í húsmennsku eða vinnu-
mennsku, við bágan efnahag og endalaust strit.
Við komuna í Klaustur og samveruna með syst-
ur sinni er eins og hún endurfæðist, og fer nú að
yrkja löng kvæði í rímnastfl.
Guðný yrkir ekki um konunga og hetjur í
riddarasögum, eins og flest rímnaskáld gerðu,
heldur verða villidýrin í Fljótsdalnum henni að
yrkisefni. Hún yrldr ævintýri í Ijóðum um mús,
sem lendir í mjölbiðu, um viðskipti krumma og
tófu, og síðast en ekki síst yrkir hún hjartnæm
kvæði um hreindýrin, sem hún kynntist nú fyrst
í Fljótsdal, og virðist hafa hrifist af. Guðný hafði
áður komið við sögu séra Vigfúsar, frænda síns,
á nokkuð sérstæðan hátt. Hún lenti að lokum
suður í Lón og varð ljósmóðir þar. (Jón Helga-
son: Isl. mannlíf, 2. bindi. Rv. 1959yAustri jóla-
blað 1992).
* Halldór og „höllin" hans
Árið 1880 hóf Halldór Benediktsson búskap á
Skriðuklaustri, með konu sinni Arnbjörgu Sig-
fúsdóttur, og gerðist brátt umsvifamikill. Þau
keyptu jörðina af landssjóði 1895. í búskapartíð
þeirra varð Klaustur til fyrirmyndar í flestu er
laut að búskap og sveitalífi. Halldór var smiður
og endurreisti allan Klausturbæinn eftir sínum
hugmyndum, sem voru á ýmsan hátt nýstárleg-
ar. Þar var m.a. sérstök tengibygging, sem köll-
uð var Höllin. Henni er svo lýst:
„Þegarinn varkomið tók við stór, bjartursal-
ur. Vargólfhans ísömu hæð og stofugólf bað-
stofuhússins, en vegghæð hans jöfn portbitum
■'■þess. Þessi salur svaraði til mjög stórs innra
anddyris ííbúðarhúsum nú á tímum, nema hvað
hann var hærri til lofts, því að ris var á honum
ofan hárra veggja. Allmikið fannst mönnum til
um þetta hús og varþað nefnt „höU“. Ur höUinni
voru fímm dyr til annarra herbergja í bænum.
Þar voru m.a. tvö stór hreindýrshom, áfóst á
Skriðuklaustur í Rjótsdal um 1900.
Legsteinn Jóns hrak í gamla kirkjugarðinum á Skriðuklaustri.
hnakkabeininu, oghotuð sem snagar fyrir ylir-
hafnarfót gesta. HölUn var samkomustaður
hins fjölmenna heimiUs til dansleikja og ann-
arra leikja og mannfagnaðar, því Halldór var
gleðimaður ogþau hjón bæði.
Síðar tóku fleiri upp þetta byggingarlag á
bæjum á Héraði. Halldór lét reisa túngarða,
sem enn sér merki til, og hlaða upp traðir, sem
notaðar vora sem hestarétt fyrir gesti. Einnig
teiknaði hann og lét byggja Fljótsdalsrétt um
1905. Kommyllu byggði hann við skurð úti á
Klaustumesi. Þar var lítill straumur en vatns-
magn talsvert, og því þurfti vatnshjólið að vera
mjög stórt og með skúffum. Það var kallað
„Veraldarhjólið" af nágrönnum. Halldór var
orðlagður fyrir gamansemi sína, og ganga af því
ýmsar sögur.
Ævintýri Gunnars skálds
Það varð uppi fótur og fit 1 Fljótsdal þegar
það fréttist vorið 1938, að Gunnar Gunnarsson
eða „Gunnar skáld“, eins og hann var jafnan
kallaður heima fyrir, ætlaði að kaupa Skriðu-
klaustur af Sigmari Þormar, sem þar bjó, ger-
ast bóndi og flytja með fjölskyldu sína „heim í
heiðardalinn". Gunnar var þá um fimmtugt og
var orðinn heimsfrægur rithöfundur. Hann
hafði frá tvítugsaldri verið búsettur í Dan-
mörku og hafði ritað allar bækur sínar á
dönsku. Hann var fæddur á Valþjófsstað í
Fljótsdal 18. maí 1889, sonur Gunnars Helga
Gunnarssonar, bróður séra Sigurðar á Val-
þjófsstað, og Katrínar Þórarinsdóttur frá
Bakka í Bakkafirði. Vorið 1896 fluttist hann
með foreldram sínum að Ljótsstöðum í Vopna-
firði, og ólst þar upp til fullorðinsára.
Það var varla að menn tryðu því að slík undur
gætu gerst á okkar tímum. En vorið eftir varð
sjón sögu ríkari, því að þá var byrjað að byggja
hið mikla íbúðarhús Gunnars, sem oft er nú
kallað Gunnarshús. Það er þögult vitni um æv-
intýri skáldbóndans. í júní 1939 flutti Gunnar
með fjölskyldu sína í timburhús sem fyrir var á
staðnum, og fylgdist eftir það með byggingar-
framkvæmdum.
„Fólk í Fljótsdal og nágrannasveitum skorti
því ekki umræðuefni þetta blíða sumar, sem
annað eins hafði ekki komið á íslandi síðan hver
veit hvenær. Já, það voru margar sögumar,
sem gengu þetta sumar, um byggingu hins
mikla húss og standið í kringum það. Allt var
svo stórt í sniðum og gersamlega óvenjulegt."
(Sig. Blöndal í HEB 39 (12), 1989.)
Um 30 manns munu hafa unnið að staðaldri
við bygginguna um sumarið, enda gekk verkið
eins og í sögu. Húsið varð fokhelt um haustið,
og gat fjölskyldan flutt inn í það fyrir jól.
Strax um vorið réð Gunnar sér ráðsmann og
vinnufólk til að stunda búskapinn, og kom upp
stóru kúa- og sauðfjárbúi á þeirrar tíðar vísu,
með allt að 400 ám. Túnin vora stækkuð til
muna og búið var vélvætt meira en þá þekktist
austanlands. Gunnar hafði áhuga á búskap og
fylgdist grannt með honum. Hann gekkst fyrir
stofnun Ræktunarsambands, til að kaupa stór-
virk jarðvinnslutæki, og jarðýtan hélt innreið
sína, með ófyrirséðum afleiðingum fyrir bú-
skap, minjar og náttúru Austurlands.
Búskapurinn reyndist hins vegar örðugur,
því þetta voru breytingatímar. Heimsstyrjöldin
síðari gekk í garð árið eftir, og skapaði næga
vinnu í kaupstöðunum. Það varð smám saman
erfiðara að fá vinnufólk til sveitarstarfa, og það
krafðist hærri launa en áður. Samgöngur voru
ennþá mjögframstæðar, og verslunin bágborin.
Þar við bættist svo heilsuleysi í fjölskyldunni,
og að læknissetrið var flutt frá Brekku 1944.
Þetta leiddi til þess, að Gunnar ákvað að
hætta búskap á Skriðuklaustri. Á haustdögum
1948 flutti fjölskyldan alfarin þaðan til Reykja-
víkur. Þessu tíu ára ævintýri skáldbóndans var
lokið. Um sama leyti gáfu þau Gunnar og
Séð yfir undirlendið á Skriðuklaustri 1990; bæinn, túnið og Klausturnes. Fjær er Bessastaða-
torfan og lengst til hægri sést í Hallormsstaðaskóg.
36 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 18. DESEMBER 1999