Alþýðublaðið - 07.12.1995, Blaðsíða 9

HELGIN 7. -10. DESEMBER 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
9
þeir viku sér afsíðis og báðu fyrir
leikaranum meðan atriðið var tekið
upp. Guð bænheyrði þá.
Listrænu frelsi glatað
Eftir þessa mynd steig Keaton
ógæfuspor þegar hann hætli eigin
kvikmyndarekstri og gekk í þjón-
ustu MGM kvikmyndaversins.
Þessi skipti áttu eftir að reynast
honum dýrkeypt. Hann glataði list-
rænu sjálfstæði sínu og var nú gert
að leika eftir reglum annarra. Hann
þurfti einnig að takast á við nokkru
öðruvísi miðli en áður, því tal-
myndimar voru nú kornnar til
sögu. Það olli honum þó ekki til-
lakanlegum áhyggjum. Vandinn
fólst ekki í röddinni heldur persón-
unni sem honum var nú gert að
leika á hvíta tjaldinu. Kvikmynda-
um. Hann var einungis listamaður,
blxðlyndur og óframfærinn, og
treysti öllum. Hann var einfeldn-
ingur í kvikmyndafrumskóginum
sem hafði vaxið í kringum hann.
Hann átti aðeins eina ástríðu, þá að
fá fólk til að hlæja. Það fékk hann
ekki lengur, og sviptur listrænu
frelsi og hamingju í einkalífi fann
hann einungis eina undankomu-
leið. Hún fólst í stöðugri drykkju.
En Keaton var ekki skapaður til
drykkju. Eftir tvö glös vissi hann
hvorki í þennan heim né annan.
Hann hafði engan áhuga á þeim
myndum sem honum var gert að
leika í og skapaði sér iljótlega
óvild annars forstjóra MGM Louis
B. Mayer sem rak hann eftir að
Keaton hafði skrópað í móttöku og
farið að horfa á hafnarbolta. Hinn
hellt í menn endalaust í þeirri von
að þeir gæfust upp á drykkjunni.
Þessi „lækningaraðfcrð" gekk af
nokkrum visunönnum dauðum. í
meðferðinni kynntist Keaton
hjúkrunarkonu sem hann kvæntist
í janúar 1933. Keaton rnundi það
ekki, hann hafði verið ofurölvi.
Árið 1935 var Keaton læknaður
af drykkjusýki sinni og þótt hann
ætti eftir að taka einstaka rispur
eftir það var drykkjuvandamálið
að mestu úr sögunni. Hann giftist í
þriðja sinn árið 1940 og hjóna-
bandið færði honum mikla gæfu.
Hann hafði við nóg að iðja í auka-
hlutverkum í fjölda mynda, en var
ekki stórstjama sem fyrrum. Hann
lék meðal annars aukahlutverk í
kvikmynd Chaplins Sviðsljós. Þar
stigu þessir tveir meistarar þöglu
myndanna á svið og léku saman
listir sínar. Keaton stal senunni.
Chaplin, sem var meistari egóisins,
varð ekki um sel og lét klippa
bestu senur Keatons úr myndinni.
Til gamans má geta þess að í sjálf-
sævisögu sinni nefnir Chaplin
Keaton ekki á nafn, enda hafði
Chaplin ekki gaman af samkeppni,
nema þeirri sem hann gat auðveld-
lega unnið.
Árið 1949 skrifaði kvikmynda-
gagnrýnandinn James Agee fræga
grein í tímaritið Life um helstu
stjömur þöglu myndanna. I kjöl-
farið fylgdu sýningar á myndum
Keatons í kvikmyndaklúbbum
víða um heim og alls kyns viður-
kenningar. Keaton komst að því að
gömlu myndimar hans vom ekki
gleymdar og að hann, sem fyrrum
hafði verið talinn afar hæfileika-
mikill án þess að vera álitinn snill-
ingur, var nú sagður ekkert minna
en snillingur. Stundum vissi þessi
feimni og hlédrægi maður ekki
hvemig hann átti að bregðast við
allri athyglinni. Á kvikmyndahá-
tíðinni í Feneyjum 1963 var hon-
um til dæmis fagnað svo mjög að
hann brast í grát.
Hann lést árið 1966, virtur og
dáður, og hlaut fögur eftirmæli,
meðal annars þessi frá fyrrum
samstarfsmanni sínum: „Við dáð-
um hann meira en flesta aðra.
Fyrir nokkru voru hundrað ár liðin frá því að
Buster Keaton - „steinandlitið mikla“ - kom í þennan heim.
Kolbrún Bergþórsdóttir hefur lengi verið aðdáandi
Keatons og segir hér frá ævi meistarans
Snillingurinn
sem gleymdist
en fannst aftur
Fyrir nokkm vom hundrað ár frá
fæðingu Buster Keatons, eins
frægasta leikara þöglu kvikmynd-
anna. Keaton var einstæður lista-
maður, og í augum fjölmargra að-
dáenda sinna ekkert minna en
snillingur.
Það má segja að Buster Keaton
hafi fæðst í fjölleikahúsi, en for-
eldrar hans vom á ferðalagi með
farandleikhópi, þar sem Houdini
var aðalskemmtikraftur, þegar frú
Keaton varð léttari. Þriggja ára
gamall var Buster kominn á svið,
samkvæmt eigin kröfu. Hann varð
snemma afburða fimleikamaður,
gat leikið alls kyns kúnstir og
bmgðið sér í öll möguleg gervi.
Strax á táningsaldri var hann orð-
inn stjórstjama.
Eini skugginn í lífi Busters var
faðir hans, ofbeldisfullur drykkju-
maður, sem lagði hendur á hann og
móðir hans og veittist jafnvel að
þeim í sýningaratriðum Jxeirra
þannig að þeim stóð hætta af.
Mæðginin sáu loks ekki annað ráð
en að flýja undan ofbeldisseggn-
um. Þau fiuttu til New York.
Dag nokkrun átti Buster leið um
þar sem verið var að taka upp kvik-
mynd með leikaranum fræga
Fatty Arbucle. Hann staldraði við
og fylgdist með tökum, en þá vék
sér að honum maður og bauð hon-
um hlutverk í myndinni. Eftirleik-
urinn var auðveldur, ekki hvað síst
vegna þess að með Buster og Ar-
bucle tókust góð kynni sem leiddu
til náinnar samvinnu. Þeir léku
saman í íjölmörgum myndum og í
einni þeirra hló Buster í fyrsta og
eina skiptið á kvikmyndatjaldinu.
„Steinandlitið mikla“
Buster skapaði sér sérstaka
ímynd á hvíta tjaldinu. Hann var
maðurinn sem aldrei sýndi
minnstu svipbrigði, og skipti þá
engu hversu miklar raunir hann
rataði í. „Steinandlitið mikla“ var
hann nefndur, því svipbrigðaleysið
var ætíð hið sama. Það varð vöra-
merki hans og endurspeglaði sam-
bland af rósemi, fálæti og áhuga-
leysi á brjálæði heimsins. Tilfinn-
ingamar mátti lesa úr augunum. Ef
hann deplaði augunum bar það
vott um ráðleysi, ef hann hnyklaði
brýmar merkti það ætlun hans að
sýna staðfestu í baráttu við and-
stæðing sinn. Ef hann starði lengi á
stúlku jafngildi augnaráðið ólgandi
ástríðu. Og svo notaði hann katt-
liðugan líkama til að tjá allar
mögulegar kenndir.
Frami Buster Keaton varð fljót-
lega slíkur að honum varð kleift að
stofna eigið kvikmyndafyrirtæki.
Þegar hann hóf að leikstýra eigin
kvikmyndum var mál manna að
hann væri jafnoki hvaða Holly-
wood leikstjóra sem væri. Hann
bjó nú að heimsfrægð, sendi frá sér
hverja myndina á fætur annarri,
„Steinandlitið mikla" í meistaraverki sínu Hershöfðingjanum.
var giftur ungri leikkonu, hinn
fögra Nathalie Talmadge, átti tvo
syni og glæsileg híbýli.
Meistaraverkið
Árið 1927 kom Hershöfðinginn,
íburðarmesta og dýrasta mynd sem
Buster Keaton
leikstýrði og lék
í, og þar var að
finna frægt brú-
aratriði sem var
dýrasla atriði
þöglu kvik-
myndanna sam-
anlagðra. „Gerið
myndina svo
raunveralega að
fólk finni til,“
sagði Keaton við
samstarfsfólk sitt
og seinna sagðist
hann vera
hreyknastur af
þessari mynd af
öllum þeim sem hann gerði.
Nú er litið á myndina sem meist-
araverk og eina bestu kvikmynd
sem gerð hefur verið. Og þegar
myndin var framsýnd vora Keaton
og samstarfsmenn hans sammála
um að hún væri einmitt ekkert ann-
að en meistaraverk. Flestir gagn-
rýnendur vora ósammála þeim. I
New York Times stóð: „Þetta er alls
ekki eins gott og fyrri verk Kea-
tons“, í Variety var sagt: „Hers-
höfðinginn er óskemmtileg mynd“
og Life sagði „Margt spaugið er
skelfing smekklaust."
Viðbrögðin voru Keaton vissu-
lega vonbrigði,
en hann sneri sér
að næstu verk-
efnum. Eitt
þeirra var kvik-
myndin Steam-
boat Bill. Þar er
að finna eitt
frægasta og stór-
kostlegasta
áhættuatriði sem
um getur í kvik-
myndasögunni.
Það er atriðið þar
sem Buster
stendur á götu
þegar húsgafl
hrynur yfir hann.
Keaton lagði sig í lífshættu vegna
þessa atriðis, því ef gaflinn félli á
hann myndi hann hreinlega merj-
ast ofan í jörðina. Opinn gluggi á
gaflinum varð að falla yfir Keaton
þannig að Keaton stæði í honum
miðjum, ætlaði hann að halda lífi.
Nokkrir samstarfsmanna Keatons
vora svo óttaslegnir um líf hans að
Hann var orðinn
ofdrykkjumaður og fór
í meðferð á einkenni-
legt drykkjuhæli þar
sem áfengi var hellt í
menn endalaust í þeirri
von að þeir gæfust upp
á drykkjunni. Þessi
„lækningaraðferð“
gekk af nokkrum vist-
mönnum dauðum.
verið reyndi að gera úr honum dap-
urlegan trúð sem vekti samúð
áhorfenda. Keaton felldi sig engan
veginn við þessa persónu. Sögu-
efnið var einnig valið án samráðs
við hann og öll áhættuatriði komu
nú í hlut sérstakra áhættuleikara.
Löngu seinna lýsti hann ástandinu:
„Hver einasti maður frá MGM var
koniinn í gríndeildina til mín. Þeir
hlógu sig máttlausa að eigin orða-
leikjum. Þeim var sama um það
sem gerðist, ef orðalag var bara
fyndið. Þegar ég var að kljást við
Thalberg hjá MGM sagði ég: „-
Láttu mig fá handrit eins og þau
sem ég var vanur að fá. Um leið og
atburðarásin er ákveðin og allt
gengur í haginn finn ég alltaf stað í
sögunni þar sem ekki þarf samtöl.
Þá verða kaflar upp í myndinni án
samtala og allt verður með gamla
laginu.“
En það varð ekkert með gamla
laginu, hvorki á starfsferli né í
einkalífi. Eiginkona Keatons yfir-
gaf hann, tók synina með sér og
breytti eftimafni þeirra úr Keaton í
Talmadge. Skilnaðurinn gerði
Keaton gjaldþrota.
Óhamingja og ofdrykkja
Ólíkt Harold Lloyd og Chaplin
var Keaton ekki klókur í viðskipt-
í litlu gestahlutverki í frábærri mynd Billy Wilders, Sunset Boulcvard
frá árinu 1950. Hann sagði seinna að hann hefði aldrei séð myndina.
forstjórinn, Irving Thalberg, bar
mikla virðingu fyrir hæfileikum
Keatons og bauð honum að koma
aftur til starfa. Keaton var of stolt-
ur til að taka því boði. Hann var 37
ára og ferill hans virtist á enda.
Hann var orðinn ofdrykkjumað-
ur og fór í meðferð á einkennilegt
drykkjuhæli þar sem áfengi var
Buster skaraði fram úr í starfi sínu,
en það var líka svo golt að
vera með honum og vinna með
honum. Maður sem auðvelt er
að vinna með og er hæfileika-
ríkur finnst manni vitaskuld
stórkostlegasti maður í heimi.
Og hann var það.“ ■