Alþýðublaðið - 07.12.1995, Blaðsíða 11

HELGIN 7. - 10. DESEMBER 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
11
Molar úr
Vídalíns-
postillu
Um lestrarkunnáttu
Einhver vill segja: Eg get lesið
Guðs orð þótt ekki heyri eg það.
Því er verr, að þeir eru svo fáir
sem lesa kunna. Já, þótt sjálfir
kunni þá hirða sumir ekki um
að kenna það börnum sínum og
er það guðlaust ræktarleysi.
Um heimspeki .
Vilji menn af heimspekinganna
vatnsrennum drekka vísdóminn
þá er altíð hætt við að þar fljóti í
bland nokkrar agnir holdlegrar
skynsemi sem að er reiði og
fjandskapur í gegn Guði, því þó
þær séu útrunnar í upphafi af
þeim sanna vísdómsbrunni þá
fer þeim eins og öðru vatni að
það dregur dám af þeim farveg
er það rennur um. Trúið mér:
Svo eru og spekinganna lækir
að þeir tapa sínum uppruna þá
þeir renna um leirveltu syndum
spilltrar náttúru.
Um konungsvaldið
Vér höfum eftirdæmin hjá sjálf-
um oss þegar þetta vesæla land
flaut í sínu eigin blóði áður en
Guð gaf oss konung, svo að eng-
inn mátti óhultur leggjast í
rekkju sína. Hversu ágætlega
leið oss þá? Hversu fór þá fram
í landi voru? Mundu menn þá
ekki allshugarfegnir verða að
játa konungi og ganga undir
hann til að halda lífi og limum,
friði og frelsi?
Um fegurð heimsins
Lít kristinn maður, á hinn fagra
skapnað heims þessa, hversu
kostulegur hann er. Hann hafa
heiðnir menn á latínu kallað
mundum fyrir hans fegurðar
sakir og Grískir í sama máta
kosmon sökum hans prýði. At-
huga hin fögru himinsins Ijós,
hversu þeim er víslega niður-
skipað. Þau hafa sinn afmark-
aðan gang allt frá veraldarinnar
upphafi allt til þessa dags, svo
aldrei hefur ennú þrotið nótt né
dag, vetur nú sumar, hita eður
kulda í hagkvæman tíma. Virð
fyrir þér náttúru dýranna, fugl-
anna, fiskanna, grasanna, hver
svo eru prýðileg að Salómon í
allri sinni dýrð var ekki svo
skrýddur sem eitt af þeim.
Um starf Guðs
Seg mér: Hvör myndaði þig
nær þú enginn varst? Hvör for-
sorgaði þig í móðurlífi? Hvör
lciddi þig út þaðan? Hvör gaf
þér aldur og vöxt, mál og vit?
Gjörðir þú þetta sjálfur? Eða
hjálpaðir þú nokkuð þar til með
þinni áhyggju? Seg mér: Er þá
ekki lífið meira en fæðslan og
Vídalmspostilla er eitt stórbrotnasta og áhrifamesta rit íslandssögunnar. Hún hefur verið ófáanleg
í áratugi en nú hefur Mál og menning bætt úr því. Á dögunum komu húslestrar meistara Jóns Vídalíns
út í veglegri útgáfu sem Ginmar Kristjánsson og Mörður Árnason önnuðust
Jón Vídalín var
margir menn í senn
- segir Mörður í fróðlegu samtali við Hrafn Jökulsson um meistara Vídalín.
„Það fer auðvitað ekki hjá því að mér þyki vænt um hann
eftir að hafa verið með verk hans í höndunum, og stundum
fundið til ábyrgðar einsog hann standi og horfi yfir öxlina á
mér,“ segir Mörður Ámason íslenskufræðingur um hvemig
Jón Vídalín komi honum fyrir sjónir eftir löng og náin
kynni. Mörður annast íítgáfu Vídalínspostillu ásamt séra
Gunnari Kristjánssyni.
Óhætt er að segja að Vídalínspostilla hafi átt mikinn þátt
í að móta viðhorf og hugsunarhátt margra kynslóða Islend-
inga. Hún var fyrst prentuð 1718-20 og var fyrsta
húslestrarbókin eftir íslenskan höfund, gefin út tíu
sinnum á 18. öld og í 13. skipti árið 1838. Postillan
var síðast gefin út fyrir hálfri öld, árið 1945, en hin
nýja bók er 15. útgáfa hennar. Húslestramir eru
með nútímastafsetningu en við frágang þeirra er
frumútgáfunni fylgt sem nákvæmast. Leitast er við
að láta orðfæri höfundar og stílsnilld njóta sín til
fullnustu á máli síns tíma, en hverjum lestri fylgja
orðskýringar og athugasemdir þegar þeirra er þötf.
Séra Gunnar Kristjánsson ritar ítarlegan inngang
um Postilluna og höfund hennar. Þar er ævi Vídal-
íns rakin, sagt frá þjóðlífi á 17. öld en einkum fjall-
að um guðfræðilegt og heimspekilegt baksvið
Postillunnar annarsvegar og hinsvegar um mál-
snilld höfundarins.
Sigurður Nordal sagði urn Jón Vídalín að hann
væri mesti ræðuskörungur sem uppi hefur verið á
íslandi. Séra Páll Þorleifsson sagði að Postilla hans væri
stórbrotnasta verk íslenskrar kristni. Hin veglega útgáfa Ví-
dalínspostillu nú flokkast því undir menningarleg stórtíð-
indi.
Yfirstéttarmaður á tímum íslandsklukku
, Jón Vídalín var merkilegur ifiaður," segir Mörður. „Bak-
gmnnur hans var í menntastétt, íslenskri yfirstétt. Hann er af
bestu ættum landsins en hann hefur líka í sér ákveðinn al-
þýðleika sem sést á ævi hans. Hann var til dæmis á sjó tvær
vertíðir í Eyjum, og má sjá merki þess í bókinni. Eftir að
hann lauk námi í Kaupmannahöfn var hann látinn skrifa upp
handrit fyrir Áma Magnússon og Þormóð Torfason; virðist
hafa leiðst það verk heldur en það má líka sjá á bókinni að
Vídalín er ekki ókunnur fomritunum þótt hann vitni aldrei
beint til þeirra. Eftir þetta gekk hann í danska herinn, og má
kalla sérkennilegt tímabil í ævi hans, og ef vel er að gáð sést
að hann hefur haft ákveðin kynni af hemaði.
Hann kemur heim og virðist fljúga beint í æðstu stöðu:
verður biskup rétt þrítugur. Hann kemur inn í samfélag 17.
aldar, sama samfélag og ljallað er um í íslandsklukkunni. Á
hans tíma er Jón Hreggviðsson dæmdur, á fyrra hluta ævi
hans er síðasta galdrabrenna á íslandi. Þannig að hann kem-
ur inn í öld sem er sérkennileg. Hann kemur líka inní ís-
lenska pólitík sem er enn sérkennilegri, og lendir í miklum
deilum við Odd Sigurðsson lögmann. Þar að auki er þetta
öld þarsem siðvendni heiramanna var ekki uppá mjög
marga fiska. Einn frægasti fundur þeirra Odds, við Narfeyri,
fór þannig fram að þeir vom báðir vel dmkknir, einsog
herramenn vom einatt á mannfundum á þeim tíma, og slóg-
ust. Þannig að Jón Vídalín var margir menn í senn. Sem
kennimaður og biskup naut hann mjög traustrar guðfræði-
menntunar, en líka mjög traustrar klassískrar menntunar.
Hann er af annarri kynslóð fommenntamanna. Frændi hans
var Amgrímur lærði og Brynjólfur Sveinsson var næstnæst-
ur biskup í Skálholti á undan honum. Vídalín hefur yflr-
gripsmikla klassíska menntun, sem kemur meðal annars
fram í mælskulistinni þarsem hann styðst við klassíska
mælskufræði frá tímum Grikkja og Rómveija.
Gunnar Kristjánsson og Mörður Árnason, umsjónarmenn útgáfunnar. „I
Postillunni er mikill listamaður að fjalla um sígild efni - og ég veit ekki hvað
á við okkur meira erindi en einmitt slikir hlutir," segir Mörður.A-mynd: e.ói.
Hann stendur líka á ákveðnum tímamótum í guðfræðinni.
Þegar talað er um guðfræði á þessum tíma - 17. öld og
fyrsta hluta 18. aldar - verður maður að skilja hana aðeins
öðrum skilningi en nú er gert. Guðfræðin var ósköp einfald-
lega sá kenningarammi sem umræður og umhugsun um til-
tekna hluti - eilífðarmálin, siðfræðina, samband manns við
mann - fóru fram í. Því verður að skilja guðfræðina miklu
víðara skilningi en nú er gert, þegar margar greinar hafa tek-
ið við af guðfræði miðalda og fyrstu aldanna eftir siðaskipti.
I heildina lýsir útúr Vídalínspostillu - og það er kenning
Gunnars sem ég tek undir af þaullestri bókarinnar - að ís-
lendingar hafi gert sér ranga mynd af Jóni Vídalín. Þeir haft
talið hann vera hetjuprédikara, refsiglaðan siðapostula sem
hótar mönnum með helvítiseldi og ber menn til hlýðni með
sínum mikla málvendi. En þessi mynd er ekki að öllu leyti
rétt, einkum ekki ef maður skoðar samtíma Vídalíns. Hið
guðfræðilega orðalag þessa tíma gerði auðvitað ráð fyrir til-
vist hins vonda. Kristin kenning gerði ráð fyrir því - og ger-
ir enn - að maðurinn fæðist syndugur, og það sé aðeins í
gegnum trú, gegnum trúna á Krist og hinn þríeina guð sem
maðurinn geti losað sig við þennan uppruna. Það er innan
þessa ramma sem Jón Vídalín talar - einsog allir gerðu út-
um öll lönd á sama tíma.
En þá verður aftur að segja að Jón Vídalín stendur á
ákveðnum krossgötum. Hann byggir auðvitað á klassískum
lútherisma, en á þeim tíma sem hann var að skrifa bókina
var þetta aðeins að breytast. Menn þykjast greina ákveðna
kalvíniska drætti í Vídalín, sem ég er ekki viss um að sé rétt,
en einkum hafa menn fundið frum-píetista drætti. Og píet-
isminn í upprunalegri mynd var í raun tiltölulega mildileg
guðfræði, en breyttist síðar og trénaðist upp í siðavendni og
hræsni. Jón Vídalín sjálfur - einsog hann skín útúr bókinni
- er milt yfirvald, svo maður noti nú kunnuglegt orðaval.
Hann er sjálfur breyskur, það kemur fram. Hann segir
mönnum auðvitað að bæta sína trú og bæta fyrir sitt lífemi,
en hann gefur líka öllum tækifæri. Jafnvel þótt menn hafi
brotið mikið af sér eiga þeir sér viðreisnar von, og jafnvel þó
þeir trúi lítið þá er veik trú líka trú, segir Vídalín: Lítil perla
er líka perla, einn dropi sjávar er líka sjór. Þannig kemst
maður að þeirri niðurstöðu að Jón sjálfur og kenning
hans er opin á þann hátt að inní hana er öllum
hleypt. Þegar hann síðan sveiflar refsivendinum er
það fyrst og fremst yfir yfirvöldum, stórsyndurum,
brotamönnum í hópi leikra og lærðra valdsmanna."
Okkar svar við Rembrandt og Bach
Hver er staða Jóns Vídalíns stílfrœðilega gagn-
vart samtíð sinni?
„Á þessum tíma var barokklistin í uppgangi í Evr-
ópu. Hérlendis má segja að það tímabil hafi staðið
frá því skömmu eftir siðaskipti og langt fram á 18.
öld, nokkuð lengur en annarsstaðar. Af bókmennt-
um, og þarmeð listaverkum þessa tíma, eru Vídal-
ínspostilla og Passíusálmar Hallgríms Péturssonar
mestu stórvirkin. Á þann hátt má segja að Vídalín
og Hallgrímur séu svar okkar við Rembrandt og Ru-
bens, Bach og Handel - án þess að frekar sé farið út
mannjöfnuð.
Styrkur Vídalíns sem stílista liggur í samkomu úr tveim-
ur áttum: Annarsvegar er hinn hámenntaði húmanisti sem
hefur vald á mælskufræði ættaðri frá fomöld, og er vel les-
inn í íslendingasögum og öðrum fomum norrænum fróð-
leik; hinsvegar getur hann blandað þetta ákaflega alþýðlegu
orðfæri og tekið dæmi úr því máli sem alþýða samtímans
skildi. Enda var hann að skrifa fyrir alþýðuna, ekki presta:
Vídalínspostilla var skrifuð fyrir húsbóndann á heimilinu til
að lesa yftr konunni sinni, bömunum, vinnukonunni og
fjósamanninum.
Á Vídalín em ýmis stíleinkenni barokksins; þungur, stríð-
ur tónn undir og síðan mikið stflskraut ofan á. Hann beitir
brögðum barokklistarinnar með því að orða hugsunina einu
sinni, síðan á annan hátt og þriðja. Maður getur að þessu
leyti borið hann saman við Bach.“
Einn mesti stíiisti íslenskrar tungu
Hversu aðgengilegur er Vídalínfólki á okkar dögum?
„Stfllinn er þess virði að menn leggist ofan í hann, vegna
þess að Jón Vídalín er einn af mestu stflistum íslenskrar
tungu. En umfjöllunarefni Vídalíns em líka klassísk. Hann
íjallar um samband mannsins við eilífðina, um réttlæti og
samúð í samfélaginu, og hann er á sinn hátt að virða fyrir sér
tilvistarleg vandamál. Eg ætla ekki að halda því fram að
guðfræði hans, þar sem djöfullinn er áberandi og uppmna-
syndin viðurkennd, sé mönnum nauðsynjalestur á ofan-
verðri tuttugustu öld. En þama er mikill listamaður að fjalla
um sígild efni - og ég veit ekki hvað á við okkur meira er-
indi en einmitt slflcir hlutir.“ ■
líkaminn meira en klæðnaður-
inn? Hvör lætur grasið á jörð-
unni vaxa? Segir ekki Jesús að
það verði að akurkarlinum sof-
anda? Hvör plantar trén í skóg-
inum? Hvör lætur sauðina
fjölga á jörðunni? Hvör fram-
leiðir fiskanna af sjónum? Hvör
gefur regnið á jörðina í hag-
stæðan tíma?
Um sáttmála góðrar
samvisku
Viljir þú því auðmýkja þig fyrir
hönum út af hjarta í bæninni þá
lát þér í hug koma hvílíkur þú
varst þegar þér var kastað inn í
heiminn svo sem öðru hræi, í
andlegan máta dauðum í upp-
runasyndinni, og hvernig hann
hefur þig með vatni og anda
endurgetið í skírninni til einnar
lifandi vonar og gjört þar við
þig sáttmála góðrar samvisku.
Um kirkjusókn
Nú er það þó ekki nóg að koma
saman til kirkjunnar, nema
menn gjöri þar Guðs eyrendi
nieð allri alúð. Annars er vor
kirkjugangur ekki nema eintóm
hræsni og væri af illu skárra að
koma þar aldrei (sem þó er stór
synd í sjálfu sér nær því má vel
við koma) því hitt er að nálægj-
ast Guð með vörunum, en hjart-
að er þar langt frá.
Um karla og konur
Guð hefur hlutunum næsta vís-
lega hagað. Manninum hefur
hann gefið afl og vitsmuni, kon-
unni fegurð og blíðlæti, hvör-
tveggi eiga svo sínar gáfur að
brúka að Guði þóknist. Karl-
maðurinn á að brúka styrkleika
sinn til erfiðis en ekki til of-
stopa, vitsmunina til forsjónar
og ekki hrekkvísi, konan fegurð
sína til að þóknast manninum
því það hefur Guð skapað í
náttúrunni en eigi til lauslætis
því það hefur djöfullinn innfært
í heiminn, blíðleika sinn til að
ávinna mannsins geðsmuni en
ekki til að svíkja hann til
vondra verka eins og Jessabel.
Um heiftina
Heiftin er eitt andskotans reið-
arslag. Hún afmyndar alla
mannsins limi og liði. Hún
kveikir bál í augunum. Hún
hleypir blóði í nasirnar, bólgu í
kinnarnar, æði og stjórnleysi í
tunguna, deyfu fyrir eyrun.
Hún lætur manninn gnísta með
tönnunum, fljúga með höndun-
um, æða með fótunum. Hún
skekur og hristir allan líkam-
ann og aflagar svo sem þegar
hafið er uppblásið af stórviðri.