Alþýðublaðið - 14.12.1995, Síða 18

18
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
HELGIN 14. -17. DESEMBER 1995
----------------------- I
„Að lokum er það
samviskan sem er
besti ráðgjafi
Vaclav Havel forseti Tékklands ræðir um aukna
samvinnu við Vesturlönd, nauðsyn málamiðlana,
djöflana á Balkanskaga og vísindi og skynsemis-
hyggju.
Nú eru tæp sex ár frá „flauels-
byltingin" varð í Tékkóslóvakíu,
en í kjölfar hennar varð Vaclav
Havel, fyrrum andófsmaður og
heimspekisinnað leikritaskáld,
forseti lands síns.
Maðurinn, sem áður íyrr var
óþreytandi í gagmýni sinni á vald-
hafa, virðist finna hjá sér ríka þörf
fyrir að réttlæta þá staðreynd að
nú sé hann valdamaður. Hann
hefur eigin orð til siðferðilegrar
viðmiðunar og fær ekki gleymt
þeim. Havel var talsmaður
heimspekikenningar sem
boðaði að menn skyldu „lifa
í sannleika" og í stjómmála-
starfi setja siðferði og sið-
gæði í öndvegi. Hann sagði
að stjómmálamönnum bæri
að fylgja sannfæringu sinni
og starfa af fullkominni
óeigingimi í þjónustu við
meðbræður sína.
Djöflar vaða uppi
Havel ræddi fyrst um þró-
unina í landi sínu og sagði
miklar framfarir hafa átt sér
stað á síðustu ámm, nefndi
hann þar sérstaklega úrbæt-
ur í markaðskerfi, réttarkerfi
og pólitískri stjómskipan.
Hann viðurkenndi samt að
breytingamar hefðu verið
erfiðari í framkvæmd en
vonast hefði verið eftir í því
bjartsýna andrúmslofti sem ríkti
meðal Iandsmanna í desember
1989. Hann lýsti einnig yfir von-
brigðum sínum með skiptingu
Tékkóslóvakía í Tékkland og Sló-
vakíu í lok ársins 1992 - hefði
viljað koma í veg fyrir skipting-
una en það hefði einfaldlega ekki
verið á sínu valdi.
Havel er ntikill stuðningsmaður
þess að Tékkar gerist aðilar að
Nató og Evrópusambandinu.
Hann hefur einnig hvatt Vestur-
lönd til að sýna meira áræðni í
samvinnu og samskiptum við
fyrrum austantjaldslönd. „Það
hefur verið hikað of lengi og nú er
nauðsynlegt að koma á nýrri sam-
vinnu,“ segir hann. „Ef það verð-
ur ekki gert fá alls kyns djöflar að
vaða uppi. Atburðir í Júgóslavíu
sálugu ættu að vera okkur áminn-
ing um það. Þar hefur berlega sýnt
sig hvað djöflamir em færir um.“
„Að lifa í sannleika“
En hvað merkir eftirlætis hug-
tak Havels „að lifa í sannleika" í
landi sem býr ekki lengur við lyg-
ar kommúnismans?
Havel svarar þeirri spumingu:
„Mér fmnst ég ekki hafa vikið frá
grundvallarhugmyndum mínum
eða gildum. En í lýðræðislegu,
pólitísku umhverfi er ævinlega
nauðsynlegt að taka tillit til ólíkra
hagsmuna, utanaðkomandi þrýst-
ings og vilja fjöldans. Einhverjar
málamiðlanir em nauðsynlegar -
annars væri maður kominn í hlut-
verk einræðisherra - en þessar
málamiðlanir ættu ekki að gera
grundvallarhugmyndimar eða
gildin tortryggileg."
Ef Havel virðist í svari sínu
vera í vöm þá er það vegna þeirra
gagnrýnisradda sem segja hann
hafa selt fyrri hugsjónir fyrir
„nauðsynlegar málamiðlanir".
Bent er á eftirfarandi atriði:
Eitt sinn ræddi Havel um að
taka fyrir alla vopnaframleiðslu í
landinu, nú gerir hann engar at-
hugasemdir við að tékkneskir
skriðdrekar og vopn séu í stómm
Ég er enginn Messías, ég hef
enga uppskrift að því hvernig á
að bjarga heiminum, hef enga
sérstaka trúarkenningu fram að
færa. A-mynd: E.ÓI.
stíl seld til landa eins og Sýrlands.
Eitt sinn talaði hann um að leysa
upp Nató og Varsjárbandalagið,
en þegar hann var kominn í emb-
ætti var hann ekki lengi að hvetja
til þess að landið gengi í vestræn
hemaðarbandalög. Eitt sinn var
hann í hópi baráttumanna gegn
mengun, en nú fer hann varlega í
að gagniýna kjamorkuframleiðslu
lands síns.
Havel hefur sína vöm, því for-
setaembættið veitir honum tak-
mörkuð völd. Tékkneska stjómar-
skráin kveður skýrt á um að emb-
ætti forsetans sé nánast valdalaust
starf. Hann getur beitt neitunar-
valdi á lagafmmvörp, en þingið
getur fellt bann hans úr gildi með
einföldum meirihluta. Hann getur
tjáð sig um lagasetningar eins og
reyndar flest annað, en engum ber
skylda til að hlusta.
Pólitískt vald kann að vera tak-
markað en Havel hefur gert það
að samviskustarfi, gerst opinber
siðgæðisvörður þjóðar sinnar.
Það var Havel sem bað opin-
berlega afsökunar á brottrekstri
Súdeta-Þjóðverja frá tékknesku
landsvæði við lok seinni heims-
styrjaldar. Það var Havel sem tók
hinum ofsótta Salman Rushdie
tveim höndum þegar sá síðar-
nefndi heimsótti Prag og það er
Havel sem hefur barist gegn kyn-
þáttafordómum og gyðingahatri í
minn“
landi sínu.
Havel viðurkennir að stöðu
sinnar vegna geti hann ekki gagn-
rýnt menn og málefni jafn ftjáls-
lega og áður. En hann er sann-
færður um að hann fái best þjónað
þeirri köllun sinni að stuðla að
umbótum með því að vinna innan
pólitísks ramma. Og þegar kemur
að því að taka ákvarðanir segir
hann:,,Að lokum er það samviska
mín sem er besti ráðgjafi minn.“
Bóhem og kvennamaður
Vinir Havels segja að hann sé
fyrst og fremst listamaður, hvergi
hamingjusamari en á krá með
bjórglas í hönd og í félagsskap
ungra og fagurra vinkvenna. Og
hvað sem líður sterkri pól-
itískri siðgæðisvitund þá
hefur Havel átt í allnokkr-
um ástarsamböndum utan
hjónabands.
Hann sækist eftir félags-
skap listamanna og leitast
eftir því að styrkja sam-
bönd sín við listamenn.
Hann telur Mick Jagger
vin sinn og á sínum tíma
gerði hann Frank heitinn
Zappa að tékkneskum
menningarfulltrúa.
Vinsæll og áhrifamikill
Staða hans er sterk. Þótt
hann hafi ekki raunveruleg
pólitísk völd þá hefur hann
gífurleg áhrif. Skoðana-
kannanir sýna að hann er
einn vinsælasti stjómmála-
maður landsins og lands-
menn hlusta af áhuga á
vikulegt útvarpsávarp hans þar
sem hann ræðir málefni dagsins
og reifar skoðanir sínar á „borg-
aralegu þjóðfélagi". Með „borg-
aralegu þjóðfélagi“ á hann við
samfélag einstaklinga sem taka
virkan þátt í uppbyggingu þjóðfé-
lagsins. Hann á við þjóðfélag sem
byggir á valddreifmgu og stjómað
er af einstaklingum sem hafa
sterka siðferðiskennd.
Havel, sem aldrei þreytist á
heimspekilegum vangaveltum,
segir: „Vísindin og skynsemis-
hyggjan nægja ekki lengur til að
svara gmndvallarhugmyndum um
tilvist mannsins. Það er andlegt
tómarúm, og menn finna hjá sér
löngun til að ná aftur sambandi
við yfirvald „æðra manninum
sjálfum".
Hann lítur ekki á sig sem slíkt
vald: ,JÉg er enginn Messías, ég
hef enga uppskrift að því hvemig
á að bjarga heiminum, hef enga
sérstaka trúarkenningu fram að
færa. En það hefur ekki farið
framhjá mér að áhersla á hið and-
lega á í vök að verjast í nútíma-
samfélagi - og það hefur margar
miður góðar afleiðingar.
„Stundum", bætir hann við,
„virðist sem ég sé að tjá tilfinning-
ar og skoðanir almennings. Eg
held jafnvel að ég geti sagt að á
Vesturlöndum falli orð mín í betri
jarðveg heldur en hér í austrinu...
en ég ætla ekki að fullyrða neitt
um áhrif mín á framvindu mála í
þessum heimi.“
Independent.
✓
A uppstigningardag kom út bókin Stundum alltafefúr Harald
Jónsson hjá bókaútgáfunni Bjarti. Haraldur Jónsson mælti sér
mót við Harald í vikunni og spurði hann út í tilurð bókarinnar
og annað sem ber oftar en ekki á góma í viðtölum
Eg sé heldur
engan mun á
uppspuna og
sannleika
- játaði Haraldur eftir að Haraldur hafði gert að honum harða hríð.
Hvað vakirfyrir þér?
Það verður nú að segja hverja
sögu eins og hún er.
Og þá hvernig... ?
Það hafði bara alls kyns efni
safnast upp í kringum mig,
maður er búinn að lenda í þetta
mörgum lífsreynslum og svona.
Mér fannst alveg vera kominn
tími til að koma reglu á þetta.
Og setja það í bók?
Já.
A þetta brýnt erindi við þjóð-
ina ?
Já, útgefandinn minn vill
meina það.
En um hvað er bókin?
Ef þú vilt endilega fá að vita
það, þá er viðfangsefnið voða-
lega mikið það sem ég hef lent í
og eins það sem ég hef séð
beint. Eða óbeint.
Mér finnst þetta frekar loðið
svar.
Kafloðið. Nei, svona í alvöru
þá er ég í rauninni búinn að
stunda skriftir meira en minna
meðfram myndlistinni í langan
tíma. í hita og þunga leiksins
tóku ákveðnar myndir á sig
þetta form. Sem röðuðu sér upp
í orð. Mér fannst því liggja
beinast við að setja upp sýningu
í bókarformi.
Þar sem hver opna og hendur
lesandans mynda þá vœntan-
lega hinar fjóru hliðar sýning-
arsalarins.
Það má alveg sjá það þannig.
Nú ert þú myndlistamaður.
Liggur þá ekki beinast við að
halda sig við þá grein? Er
nokkur ástœða til að vera með
einhvern orðavaðal þegar þú
hefur einu sinni fundið þig á
einu ákveðnu sviði? Er þetta
ekki líka dálítið frekt?
Mörkin þarna á milli eru ekki
ljós, ekki frekar en að tilveran
sé kynskipt til dæmis. Sviðið er
vítt, svo mikið er víst. En eins
og maður segir, þá eru orð til
alls fyrst. Samanber frumöskrið
og svo framvegis. Það ættirðu
nú að vita, orðamaðurinn sjálf-
ur.
Þú afsakar, en ég vil helst
ekki vera að blanda mér ofmik-
ið inn í þetta viðtal. Þú hefur
örugglega frá nógu að segja.
Þá verður þú líka að spyrja
réttu spurninganna. Því eins og
þú veist ; ef þú spyrð rangra
spurninga þá færðu líka vitlaus
svör.
Já, láttu mig vita það. Er það
ekki einmitt þessi vinnuregla
sem raunvísindamenn hafa að
leiðarljósi. Sem minnir mig á
annað. I bókinni minni er ein-
mitt einn texti sem kemur inn á
þetta.
hann varpar
innstu hugsunum
sínum fram
í tölustöfum sem
hún getur sjaldan
deilt í eða
margfaldað með
sínum eigin
Já, einmitt. Annars er ég nú
kannski ekki rétti maðurinn til
að túlka þessa texta út í það
allsbera. Það verða einhverjir
aðrir að ganga í það mál.
Rólegur. Mér dalt þetta nú
bara í hug.
Örugglega. En hugsaðu þig
betur um næst.
Finnst þér ekki allir vera að
skrifa Ijóð?
Allir og enginn. Ég veit það
ekki. Samt hef ég það lúmskt á
tilfinningunni að Ijóðið sé að
sækja í sig veðrið. Þér að segja.
Við eigum nokkur afbragsljóð-
skáld.
Hvað fœr þig til að halda
það?
Ég skil það þegar ég sé það.
Eins og í myndlistinni. Það er
margt ótrúlegt í uppsiglingu.
Ljóðið er líka hentugt form til
að koma hugmyndum sínum á
framfæri. í rauninni er hægt að
innbyrða ljóðið eins og hvern
annan skyndibita, mismunandi
næringarríkan náttúrulega.
Þetta er spurning um að ná há-
marksárangri á sem skemmst-
um tíma.
Þú segir það.
Og þannig held ég líka að
ljóð og styttri textar lúti oftar
en ekki svipuðum lögmálum og
auglýsingar.Við erum að tala
um þetta 7-10 sekúndur fyrir
hverja mynd. Þá er athyglin
skörpust og augun galopin. Og
síðan er klippt yfir í næsta skot.
Áður en áhorfandinn missir
áhugann. Fólk hefur heldur
ekki allan tímann í heiminum.
Hefurðu rannsakað þetta?
Þú sérð þetta líka á lengd
spurninga í viðtölum almennt.
Það þýddi ekkert fyrir þig að
bera fram spurningu sem væri
einhver langhundur og ætlast
síðan til þess að ég svaraði hon-
um.
Ég held að ég skilji hvað þú
ert að fara. En finnst þér Ijóð-
formið ekki gamaldags? Liðinn
tími?
Nei, miklu frekar framtíðin.
Við erum alltaf að setja hlutina
og fyrirbærin í minna og þéttara
form. Sjáðu til dæmis geisla-
diskana...
Já eða pitsurnar.
Maður fær þetta líka á tilfinn-
inguna. Lætur hana leiða sig í
sannleikann.
En það er líka hœgt að hugsa
með tilfinningunum.
Jú, jú. En það er strax annað.
Þú meinar þá... ?
Skýrir þetta sig ekki nokkurn
veginn sjálft? Þá sér maður sig
sjálfan og aðra í einskonar loft-
mynd. Það var ágætis grein um
þetta um daginn eftir kanadísk-
an taugasálfræ*ing. Sjónræna
ertingin er rosalega mikilvæg.
Ég sé þetta ekki alveg fyrir
mér. Kemur þetta fram í bók-
inni? Mega lesendur þá eiga
von á að fara í ákveðna tegund
aflistflugi við lesturinn?
t