Alþýðublaðið - 14.12.1995, Blaðsíða 16

16
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
HELGIN 14. - 17. DESEMBER 1995
Meistaraverk
✓
Olafur Gunnarsson skrifar
Sjálfstætt fólk
Ég er að lesa Sjálfstœtt fólk. Ég las
þá bók í fyrsta skipti þegar ég var 19
ára og fannst eðlilegt að hún væri
svona góð. Ég las hana aftur tíu árum
síðar og nú í þriðja sinn þegar ég hef
sjö um fertugt.
Er hún virkilega svona góð? Ég held
að hún sé betri. A síðu eftir síðu er
Halldór að lýsa því sem ekki er hægt
að lýsa og þegar maður heldur að
lengra verði ekki komist, að betur
verði ekki gert, þá slær Halldór okkur
öllum við.
Bjartur segir skilið við höfund sinn
og labbar út úr höfði hans. Þetta er
einna mest gaman fyrir höfund og mik-
ill grís ef gengur upp. Stundum finnst
mér eins og Halldór hafi ekki getað
hætt heldur Bjartur tekið af honum
völdin, heimtað nýja sögu og þess
vegna gangi bóndinn í Sumarhúsum
aftur í Jóni Hreggviðssyni.
Eru þá engir gallar á Sjálfstæðu
fólki? Jú, sennilega má finna þá. En
varð Michelangelo á skyssa við marm-
arann? Það má vel vera en ætlar ein-
hver að gerast svo djarfur að herma
það upp á hann? Lítum á þetta málverk
úr miðri sögunni: Og áfram mjakaðist
hinn litli hópur í áttina til Sumarhús-
anna, menn og dýr, manndýr, fimm sál-
ir. Sólin stiklar hárauð á heiðabúngun-
um á þessum norðlœga vetrarmorni,
sem er í raun réttri aðeins kvöld. Og
þó miður dagur. Skin hennar uppljóm-
ar kófmökkinn yfir heiðinni, svo hann
er að sjá sem eitt óslitið eldhaf, eitt
dýrindis gullbál með flceðandi logum
og bragandi reykjumfrá austri til vest-
urs yfir endilángri hjarnbreiðunni.
Gegnum þennan gullna eld frostsins,
sem við ekkert er líkjandi nema hina
íburðarmestu gernínga rímnanna, þar
lá þeirra vegur.
Já, svona er þessi bók. Hvert sem
horft er glitrar. Og mikil niðurlæging-
arsaga er þetta. Allt lætur Sumarhúsa-
bóndinn sér í raun og veru lynda þrátt
Á hverju ári eru gefin út þúsundir skáldverka í heiminum
en þær bækur sem teljast til heimsbókmennta eru svo fá-
gætar að furðu sætir. Þetta eru fjörutíu stórvirki, kannski
fimmtíu. Og Sjálfstætt fólk er eitt þessara verka. Hún er bók
þar sem skáldið hefur báðar hendur á kafi í jörðu og virðist
geta sótt þangað það sem hann vill.
fyrir sjálfstæðið. Skoðum hrák hrepp-
stjórans á Utirauðsmýri sem hann spýtir
fyrir fætur bóndans og Bjartur virðir
ekki viðlits á sínu eigin frjálsborna
gólfi. Ekki furða þótt bókin sé kölluð
hetjusaga.
Sjálfstætt fólk er ein mesta skáldsaga
allra tíma. Hún er svo góð að ég held að
við höfum ekki áttað okkur á því til
fulls enn þann dag í dag þótt við höfum
lesið hana þrívegis. Sjálfstætt fólk er
Herðubreið í Odáðahrauni.
Á hverju ári eru gefin út þúsundir
skáldverka í heiminum en þær bækur
sem teljast til heimsbókmennta eru svo
fágætar að furðu sætir. Þetta eru fjöru-
tíu stórvirki, kannski fimmtíu. Og Sjálf-
stætt fólk er eitt þessara verka. Hún er
bók þar sem skáldið hefur báðar hendur
á kafi í jörðu og virðist geta sótt þangað
það sem hann vill.
Og þegar Bjartur hefur tekið Ástu
Sóllilju í fangið á lokasíðunni og hún
hvíslar: Nú er ég aftur hjá þér, - þá eru
þau þegar betur er að gáð ekki ein á
ferð með börnin og gömlu konuna hana
Hallberu á baki Blesa.
Nei, niðrí heiðadrögunum gefur að
líta töluverðan hóp sem fylgir þeim eins
og af virðingu, af samstöðu. Er þetta
lifandi fólk? Já, þarna er Santiagó,
gamli maðurinn hans Hemingway með
siglutréð um öxl. Þarna er Nicolas
Vesevolvids Stavrogin úr Djöflum Do-
stojevskys, tígulegur á göngunni með
hvítan hatt og forstokkaða ásjónu.
Þarna eru þeir Don Kíkóti og Sansjó.
Og þarna er Akhab skipstjóri með skut-
ulinn. Þarna eru þeir Gunnar og Njáll
og Hamlet Danaprins. Og þarna ganga
Vesalingarnir hans Hugo. Það er hin
mikla breiðfylking heimsbókmenntanna
sem fylgir þeim áleiðis í Urðarselið,
þeirra næturstað. ■
kyrrstaða
Umsagnir
Hrafns Jökulssonar
& Kolbrúnar
Bergþórsdóttur
um bækur
11 / 1 1 ' j
}\n\ ali laíui
*

«
£ ú
mm T m
i L ■ 61
w II t
kri'lin Marja lialiltiMlmiir
Kristín Marja
Baldursdóttir:
Mávahlátur
Mál og menning 1995
Mávahlátur er fyrsta skáldsaga Krist-
ínar Marju Baldursdóttur. Verkið er
skrifað af sannri frásagnargleði, f létt-
um og liprum stíl. Bókin er bráðfynd-
in, en kímnin hefur stundum á sér
napran blæ. Persónusköpun er einkar
vel heppnuð, en persónugallerí bók-
arinnar eru margbreytilegt og litríkt.
Sögusviðið er sjávarþorp í upphafi
sjötta áratugarins og höfundi hefur
tekist að skapa trúverðugt andrúms-
loft og laða stemmningar liðins tíma.
Þetta er vel unnin skáldsaga, hug-
myndarík, fyndin og sérlega
skemmtileg.
Kolbrún Bergþórsdóttir.
Þór Jónsson:
Á valdi örlaganna
Æviminningar maestro Sigurðar
Demetz óperusöngvara
Iðunn 1995
Eðli málsins samkvæmt skipar tón-
listin öndvegi, en Sigurður er líka
hispurslaus þegar hann segir frá
ástamálum og öðru einkalífi. Mér
þóttu lýsingarSigurðará Evrópu milli
stríða til muna forvitnilegra lesefni en
frásögn af íslensku tónlistarlífi á árum
kalda stríðsins. Æviminningar hans
eru að nokkru marki aldarspegill:
saga af vonum og vonbrigðum, sigr-
um og ósigrum. Niðurstaðan er tví-
mælalaust sú, að um er að ræða fróð-
lega og vel skrifaða bók.
Hrafn Jökulsson.
Wílliam R. Hunt:
Vilhjálmur Stefánsson
landkönnuður
Björn Jónsson íslenskaði
HKÁ 1995
Sú mynd sem dregin er upp af Vil-
hjálmi Stefánssyni er á margan hátt
heillandi. Hann var hugrakkur, sjálf-
stæður og ákveðinn; lét viðteknar
kenningar ekki þvælast fyrir sér og
átti þessvegna mikinn þátt í að breyta
hugmyndum manna um líf á norður-
slóðum. Hann virðist hafa skorið sig
úr hópi flestra landkönnuða með
óblandinni virðingu sinni fyrir lífsstíl
frumbyggja.
Hrafn Jökulsson.
Engin
Matthías Johannessen:
Hvíldarlaus ferð
inn í drauminn
Hörpuútgáfan 1995
„Það er aldrei nein kyrrstaða í
huga hans. Allt á fleygiferð, eitt
minnir á annað, jafnvel ólíklegustu
viðfangsefni kveikja nýjar hug-
myndir um allsendis jjarskyld við-
fangsefhi....“
Svo segir á einum stað í smásög-
um Matthíasar Johannessen, sem
birtast í bókinni Hvíldarlaus ferð
inn í drauminn. Þessi orð gætu
mætavel átt við um höfund þessarar
bókar. Það er engin kyrrstaða í huga
hans. Þvert á móti er frásögnin oft
svo víðfem og hröð að lesandinn
má hafa sig allan við að skoða og
velta fyrir sér öllum þeim gullmol-
um sem Matthías sýnir þeim í svip
áður en hann hendir næsta mola á
lofti sem hefur aðra lögun og annað
form. Og svo þegar Matthías hefur
á snilldarlegan hátt reynt á þanþol
lesandans og íslenskrar tungu til
hins ýtrasta kemur næsta saga sem
er svo einfaldur og ljóðrænn texti að
hugurinn kyrrist og sagan seytlar
inn í sálina líkt og ljúfur draumur í
vöku. Matthías leikur sér með form
og innihald eins og honum einum er
lagið og með þessari bók áréttar enn
frekar þá sérstöðu sem hann hefur
meðal íslenskra skálda og rithöf-
unda. Hann er í senn þjóðlegur og
alþjóðlegur þegar hann velur sér
viðfangsefni úl sögugerðar, fjallar
um íslenskan raunveruleika og hug-
arsmíð erlendra skálda og eitt leiðir
af öðru þar úl allt fellur saman eins
og hagleg bygging sem þar sem
hver steinn styður annan.
í sögum Matthíasar Johannessen
skipúst á alvara og spaug og stund-
um er alvaran spaugileg og spaugið
alvarlegt. Til dæmis er hin örstutta
saga Úr kuðungi leiftrandi af skopi
en bakvið spaugið gerir Matthías
stólpagrín að ýmsu því pijáli sem
sumum finnst skipta afar miklu
máli: ,,-og í orðuregninu miðju
legg ég áherslu á að vera sólarmeg-
in við regnbogann og vekja jafh-
mikla athygli þar einsog í Armaní-
fötum frá Karli Sœvari í ósköp-
hversdagslegum kokkteil á fimm-
tugsafmœli Barða frœnda. “ Það
leiðist engum við lestur smásagna
Matthíasar. En það var ekki ætlun-
in að fjalla um hverja sögufyrir sig
enda óþarfi að koma hér fram sem
einhver túlkur á milli höfundar og
lesenda. Lesendur Matthíasar
þurfa ekki á neinum túlk að halda.
Sögur hans eiga sér beina leið til
móttakanda, en þœr krefjastþess að
lesandinn leggi eitthvað á sig eins
og jafnan þegar um góðar bók-
menntirerað rœða. Bókin ersnilld-
arlega vel skrifuð og afarkœrkomin
hinum mörgu aðdáendum skálds-
ins. Það vœri freistandi að nota
þetta tœkifœri og rifja upp þœr til-
raunir sem gerðar voru til að taka
skáldið Matthías Johannessen af
lífi á tímum kalda stríðsins. Þegar
vinstri sinnaðir byltingarforingjar
íslenska bókmenntaheimsins
reyndu að telja fólki tríi um að rit-
stjóri Morgunblaðsins gœti ekki
verið gott skáld. En það verður ekki
fallið fyrir þeirri freistni að sinni.
Enda fór svo að lokum að þessar
árásir reyndust eitt allsherjar
búmmerang og þeir sem reyndu að
upphefja hin „réttu" skáld með því
að níða niður önnur sitja uppi með
sáran hausverk og hafa lagtfrá sér
kastvopnið.
Sæmundur Guðvinsson