Vísir - 20.01.1979, Blaðsíða 11

VTSIR Laugardagur 20. janúar 1979.
11
Þrotlaus barátta
Tlmabiliö 1871-1904, sem kall-
aö er Landshöföingjatimabil,
markast af setningu Stööulaga,
þar sem kveöiö er á um aö Is-
land sé óaöskiljanlegur hluti
Danmerkur, og stofnun lands-
höföingjaembættis, nær til
heimastjórnar.
Þetta timabil einkennist af
áköfum deilum um endurskoöun
stjórnarskrárinnar frá 1874,en
þar var m.a. kveöiö á um aö
ráöherra Islandsmála skyldi
sitja irlkisráöinu danska. Þetta
75 ór eru um þessar mundir liðin ffrá
þvi íslendingar ffengu heimastjórn
ákvæöi var þyrnir i augum
flestra Islendinga.
Danakonungur haföi I ávarpi
1874 látiö i ljós, aö hann liti á
. stjórnarskrána sem fullnaöar-
skipan mála, sem ekki yröi
breytt.
Þegar á fyrstu þingum eftir
setningu stjórnarskrárinnar
var hafist handa um aö fá henni
breytt.
Kröfur íslendinga voru i stór-
um dráttum aö fá fram-
kvæmdavaldiö frá Danmörku til
Islands og aö fá islenskan ráö-
herra i einhverri mynd.
Afturhaldsstjórn undir forsæti
Estrups var viö völd I Dan-
mörku á þessum tima og erfitt
reyndist Islendingum aö sækja
réttindi sin i hendur hennar, en
1901 skipuöust veöur i lofti meö
nýrri stjórn Vinstriflokksins.
mann, en voru felldar á Alþingi,
vegna rikisráösákvæöanna.
Heimastjórnarf lokkur
Fyrsti eiginlegi stjórnmála-
flokkur landsins er Heima-
stjórnarflokkurinn. Hann er
myndaöur af ólikum öflum,
stuöningsmönnum Benedikts
Sveinssonar, stuöningsmönnum
Magnúsar Stephensens, sem
margir voru úr stétt embættis-
manna,og loks voru þar forustu-
menn úr kaupfélagshreyfing-
unni. Sameiginleg var þeim
andstaöan viö Valtýskuna.
Heimastjórnarmenn hættu
brátt baráttu gegn rfkisráös-
ákvæöinu, en beittu sér fyrir bú-
setu islensks ráöherra I Reykja-
vik og hlutu nafn af þvi.
Sjaldséö Reykjavikurmynd frá þvi um aldamót. Séð er niöur Hverfisgötu og yfir vikina. Til hægri sér I
Landsbókasafniö i byggingu og Arnarhól. Ljósmyndina tók Pétur Brynjólfsson.
Samantekt: Þorvaldur Friðriksson
Athöfn viö stjórnarráöiö um aldamót.
Miöbæjarkvosin um a!damót,ofarIega til vinstri má greina Stjórn-
arráöshúsiö og Arnarhól.
Benediktska
Þingmennirnir Benedikt
Sveinsson sýslumaöur, Jón
Sigurösson á Gautlöndum og
Jón Ólafsson ritstjóri Þjóöólfs
báru fram frumvarp til breyt-
inga á stjórnarskránni 1885.
Þeir vildu aö skipaöur yröi jarl
eöa landstjóri, sein heföi til
stjórnar ráöherra og ráöuneyti.
Breyting þessi var samþykkt og
boöaö til kosninga og nýtt þing
kosiö, þar sem breytingin var
aftur samþykkt en danska
Estrupstjórnin neitaöi alfariö
aö staöfesta vilja islenska
þingsins.
Þá skoraöi þingiö 1891 á kon-
ung aö Islandsmálaráöherra
skyldi ekki sitja i danska rikis-
ráöinu, en talaö var fyrir dauf-
um eyrum. ■
Enn voru stjórnarskrárbreyt-
ingar samþykktar á Alþingi 1893
og enn var þeim hafnaö af
Estrupstjórninni. A þingi 1894
endurtók sama sagan sig.
Mannllf I Hafnarstræti um aldamót. Til hægri fremst á myndinni til
vinstri sést Smjörhúsiö sem rifið var nú fyrir skömmu.
Valtýska
Þá kom fram Valtýr Guö-
mundsson meö nokkra mála-
miölun. Hann lagöi til aö
Islendingar fengju innlendan
ráöherra, sem bæri ábyrgö fyrir
neöri deild Alþingis, en háöur
danska rikisráöinu og meö bú-
setu i Kaupmannahöfn. Þessar
tillögur nefndust Valtýska, og
voru samdar I samráöi viö Is-
landsmálaráöherrann Nelle-
Úr sameinuöu alþingi 1903, þar var heimastjórn endanlega
samþykkt. Fremst fyrir miöju situr Skúli Thoroddsen og aftast til
hægri Hannes Hafstein.
SÖLARLAG LANDS-
HÖHHNGJATÍMANS
//Valdataka íslenzks ráöherra l. febrúar 1904 er
tvímælalaust einn merkasti viðburðurinn i allri
sögu Islendinga fram að þeim tíma. Hún var mikil-
vægasta spor þjóðarinnar í áttina til sjálfstæðis.
Þar með var hið raunverulega innanlandsvald f lutt
inn í landið og skipti engu máli/ þó stjórnarathafnir
færu formlega fram i nafni f jarlægs konungs. Héð-
an í frá réðu islendingar sjálfir að mestu örlögum
sínum.
Merkisdagurinn 1. febrúar rann upp. Fyrst var
litil valdaskipta-athöfn um hádegisbil i stjórnar-
ráðshúsinu/ þar sem Magnús Stephensen lands-
höfðingi afhenti Hannesi Hafstein ráðherra stjórn-
artaumana. Um kvöldið var síðan f jölmenn fagn-
aðarhátið i Iðnó.
Ætla mætti að ástæða hefði verið fyrir alla
íslensku þjóðina að halda þjóðhátíð og fagna sigri i
sjálfstæðis-baráttunni við Dani. En hátíðin i Iðnó
var samkoma takmarkaðs innri hrings, hópur vild-
arvina og pólitiskra samherja ný ja valdamannsins.
Sá hópur var stærri, sem sneiddi hjá þessari sam-
komu, stóð utanveggjar og horfði úr fjarlægð á
veisluglauminn fullur óánægju og andúðar". Þann-
ig farast Þorsteini Thorarensen orð í bók sinni „I
fótspor feðranna".