Morgunblaðið - 01.04.2001, Blaðsíða 12

ERLENT
12 SUNNUDAGUR 1. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
HJARTA Balkanskagans er syfjulegurstaður þar sem hlutirnir gerasthægt. Meira að segja átök, semværu nóg til þess að koma af stað
stríði í nágrannaríkjunum, virðast rétt svo
hagga þeirri stóísku ró sem hvílir yfir Makedón-
íu. Virðist, er rétt að segja, því hefðin fyrir
stríðsátökum á Balkanskaga er vissulega sterk.
En það er eitthvað sérstakt við þetta land, sem
fáir vita annað um en að það er nágrannaríki
Júgóslavíu og þar með talið Kosovo, og að al-
banskir skæruliðar hafa valdið usla. Makedónía
er eins og mörg ríki Balkanskaga byggt fjöl-
mörgum þjóðum sem allar setja sinn svip á
landið. Saga þess er saga yfirtöku nágranna-
þjóðanna á heilum og hálfum landsvæðum og
hafa Makedónar átt í langvinnum átökum og
deilum um landamörk sín. Í matargerð er make-
dónskt salat blanda fjölmargra grænmetisteg-
unda en hugtakið er einnig vel þekkt þegar vísa
á til blöndu sem inniheldur sitt lítið af hverju.
Makedónía er eins og önnur lönd í þessum
hluta heimsins einkennileg blanda ævafornra
búaskaparhátta og alls þess nýjasta í tísku, tón-
list og tækni. Hestvagnar eru dagleg sjón á
helstu umferðaræðum höfuðborgarinnar og í
þorpum þar sem bílar sjást varla eru kaffihús
með ítölskum cappuchino-vélum og háværri
danstónlist.
Þegar komið er til Makedóníu vekur hinn
hægi taktur daglegs lífs athygli. Umferðin er
hæg, menn dóla sér á gömlu júgóslavnesku bíl-
unum sínum, ekki einu sinni umferðarhnútarnir
einkennast af mikilli streitu. Gestir sem vanir
eru því að hlutirnir gangi hratt fyrir sig í vest-
rænu kerfi verða að brynja sig þolinmæði. Það
er ekki mikið á seyði í Makedóníu allajafna,
menn fara sér hægt, einkum í sumarhitanum og
rakanum sem er gríðarlegur, einn sá mesti í
Evrópu.
Skaphitinn minni
Albönum hefur verið lýst sem „táningum“
Balkanskaga, örum og tilfinningaríkum, en það
sama verður ekki sagt um Makedóna. „Við er-
um þolinmótt fólk, það skilur okkur frá öðrum
þjóðum á Balkanskaga. Andinn er kaldur í öll-
um hitanum,“ segir ljóðskáldið og blaðamaður-
inn Hristo Ivanovski. „Nú erum við hins vegar
hrædd og óörugg vegna stríðsins. Í tíu ár höfum
við fylgst með átökunum breiðast eins og eldur í
sinu um gömlu Júgóslavíu, landið sem við vorum
einu sinni hluti af, séð vini og ættingja þjást. Og
nú eru þau komin upp að dyrum hjá okkur.“
Makedónía er lítið land, íbúarnir eru aðeins um
tvær milljónir, þar af tæplega þriðjungur Al-
banir, sem búa á þeim svæðum sem landamæri
eiga að Albaníu og Júgóslavíu, þar með töldu
Kosovo. Auk þess eru fjölmargir Tyrkir, Serbar
og sígaunar en þeim síðastnefndu fjölgaði mjög
eftir Kosovo-stríðið og er sígaunahverfið í
Skopje eitt hið stærsta í Evrópu.
Öll nágrannaríki Makedóníu hafa lagt hana
að hluta til eða í heilu lagi undir sig: Grikkland,
sem gerir kröfu til nafnsins; Búlgaría, sem full-
yrðir að makedónska og búlgarska séu eitt og
sama málið; Albanía, sem heldur enn landsvæði
sem hún náði af Makedónum, og Serbía, sem
hefur yfirtekið landið í heilu lagi. Margir Make-
dónar eru ennfremur þeirrar skoðunar að ná-
grannahéraðið Kosovo stefni að því að losa al-
banska hlutann frá Makedóníu og innlima hann
í Stór-Kosovo. Þegar Ivanovski er spurður
hvaða land standi Makedónum næst, svarar
hann að bragði; Þýskaland. „Þjóðverjar hafa
stutt okkur í gegnum tíðina. Það þýðir lítið að
horfa til nágrannaríkjanna, við höfum verið
hluti allra þeirra,“ segir hann.
Í ritstjórnargrein dagblaðsins Vecer var fyrir
nokkrum dögum hvatt til þess að Makedónar
styrktu samband sitt við önnur ríki á Balkan-
skaga, þ.e. þau, sem væru í rétttrúnaðarkirkj-
unni; Grikkland, Búlgaríu og Júgóslavíu. Al-
banía ætti lítið erindi í slíkt bandalag, sem ætti
að vera efnahagslegt, menningarlegt og póli-
tískt. Undir þessu kraumar þjóðernishyggja
sem fæstir eru þó reiðubúnir að standa við,
þjóðernishyggja sem fer illa saman við yfirlýs-
ingar Makedóna um að landið sé fjölþjóðlegt.
Afstaðan til Vesturlanda hefur batnað að nýju
eftir mikla dýfu sem hún tók á meðan á
sprengjuárásum Bandaríkjamanna á Júgóslav-
íu stóð. Það reyndist mörgum Makedónum erf-
itt að sætta sig við að yfirvöld ættu í samvinnu
við hernaðarbandalag sem stæði fyrir sprengju-
árásum á bræðraþjóð og aðstoðaði albanska
flóttamenn sem streymdu inn í landið og ógnuðu
að mati Makedóna hinu viðkvæma jafnvægi
landsins. Þeir létu reiði sína m.a. í ljós með því
að grýta bifreiðar vestrænna stofnana á borð við
ÖSE en nú, tveimur árum seinna, er reiðin
gleymd, og almenningur er þakklátur vestræn-
um stjórnvöldum fyrir að styðja aðgerðir
stjórnvalda.
Ekki átök Slava
og múslima
Átök þjóðanna sem byggja landið eru svo sem
ekki ný af nálinni en friður hefur þó ríkt svo ára-
tugum skiptir í Makedóníu. Albanir segjast vera
annars flokks borgarar í eigin landi og hafa bar-
ist fyrir auknum réttindum frá því að landið
varð lýðveldi. Hægt hefur þokast í þá átt þrátt
fyrir að vestrænir stjórnarerindrekar hafi reynt
í bráðum áratug að þrýsta á makedónsk stjórn-
völd. Einn þeirra er Robert Perdue, nýskipaður
sendifulltrúi ÖSE í Makedóníu, en hann segir að
þrátt fyrir að ýmislegt hafi áunnist í jafnrétt-
isátt í landinu hafi það gerst óskaplega hægt.
Makedónar eru ekki á einu máli um jafnrétt-
iskröfur Albana. Margir telja þær fjarri lagi og
segja Albani hafa fengið allt sem þeir hafi beðið
um; eigin skóla, sjónvarpsstöðvar, blöð og til
standi að styrkja stöðu albönsku tungunnar í
landinu. Sumir sjá ennfremur ofsjónum yfir því
sem þeir segja ríkidæmi Albana og fullyrða að
þeir séu að jafnaði betur efnum búnir en Make-
dónar, nokkuð sem útilokað er að leggja mat á.
Svo eru þeir sem viðurkenna að staðan sé enn
ójöfn og að gera verði meira til að breyta henni,
nú síðast utanríkisráðherra landsins, Srdjan
Kerim. Albanir í Makedóníu neita því að þeir
berjist fyrir sjálfstæði en líta engu að síður ekki
á sig sem Makedóna. Landsmenn þeirra af slav-
neskum ættum mega hins vegar ekki heyra á
það minnst að þeir sjálfir séu Slavar, með því sé
verið að draga þjóðarbrotin í dilka. „Við erum
Makedónar, ekkert annað. Mér svíður það
óskaplega þegar við erum kallaðir Slavar, það
segir ekkert um okkur og er notað til að draga
upp þá mynd að Slavar séu illmenni sem standi
fyrir þjóðernishreinsunum, t.d í Serbíu. Það er
fjarri sanni, við erum ekki eins og menn Milose-
vics. Þetta er ekki stríð Slava og múslima og
hugmyndin að baki er hvorki um stór-albanskt
eða stór-slavneskt ríki,“ segir Ivanovski.
Þegar hann er beðinn að lýsa heimalandi sínu,
segir hann líkamann í lagi en hugann fjarri góðu
gamni. Þetta tvennt verði hins vegar að sameina
ef Makedónía eigi að eiga framtíð fyrir sér.
Á barmi gjaldþrots?
Makedónía hefur verið lýðveldi í um áratug
og hefur, eins og aðrar þjóðir Austur-Evrópu,
barist við hrun efnahagslífsins, spillingu og
glæpi. Atvinnuleysi er mikið, líklega um 30%
þótt opinberar tölur séu lægri. Sagt hefur verið
að landið rambi á barmi gjaldþrots og það er
ekki fjarri lagi; erlendar skuldir eru um hálfur
annar milljarður Bandaríkjadala og skuldir inn-
anlands himinháar, m.a. vegna skulda stjórn-
valda við einstaklinga sem misst hafa eignir í
hendur fyrri valdhöfum. Einkavæðing fyrir-
tækja er hafin og hefur ekki gengið þrautalaust
fyrir sig frekar en í öðrum austur-evrópskum
ríkjum, hefur m.a. kostað fjölda manns atvinn-
una.
Landbúnaður er stærsti atvinnuvegurinn og
sáralítill þungaiðnaður er í landinu. Mest er
flutt út af matvælum, víni og textíl, fyrst og
fremst til Júgóslavíu en einnig Þýskalands og
Bandaríkjanna.
Meðallaunin eru um 600 þýsk mörk á mánuði,
um 23.000 ísl. kr. Þegar fólk er spurt hvernig
það fái enda til að ná saman ypptir það öxlum.
Ávaxtatrén og kartöflugarðurinn koma sér
vafalítið vel en fyrir Vesturlandabúa er það með
öllu óskiljanlegt hvernig dæmið gengur upp.
Spilling, menntun
og stjórnmál
Spillingin er mikil og víðtæk, nær m.a. hátt
upp í embættismannastigann. Makedónía er eitt
þeirra landa sem helstu smyglleiðir Evrópu
liggja um og hefur það orðið til þess að margir
Makedónar telja það hina raunverulegu ástæðu
átakanna. „Smyglleiðunum verður að halda
opnum fyrir vopn, sígarettur, eiturlyf. Þetta er
mafíustríð, sem stjórnað er frá Vesturlöndum,“
segir Ivanovski og fer því fjarri að hann sé einn
um þá skoðun, þótt aðrir séu tregir til að tjá sig
opinberlega um hana. Annar viðmælandi Morg-
unblaðsins telur það t.d. enga tilviljun að átökin
hafi brotist út skömmu eftir að Makedónar und-
irrituðu samkomulag við Júgóslavíu um hert
landamæraeftirlit, sem muni gera smyglurum
erfiðara fyrir.
Skólakerfið fær ekki háa einkum íbúa en eins
og önnur Austur-Evrópulönd hefur Makedónía
fengið vestræna aðstoð, bæði fjárhagslega og til
uppbyggingar stofnana. Skólakerfið er þar ekki
undanskilið en aðstoðin hefur orðið til þess, að
nú er kerfið að grunni rússneskt en með vest-
rænu ívafi. Þykir það heldur undarlegur hræri-
grautur sem skili takmörkuðum árangri.
Eins og í öðrum Austur-Evrópuríkjum hefur
sægur smáflokka skotið upp kollinum eftir að
Makedónía varð sjálfstæð og eru þeir nú um
þrjátíu. Stjórnmál hafa þótt helst til svart-hvít
en smáflokkar í miðjunni hafa verið að sækja í
sig veðrið. Of snemmt er að segja til um áhrif
átakanna á stjórn Ljubco Georgievskis og á for-
setann, Boris Trajkovski.
Reynt að
sýna stillingu
Margir kenna ríkisstjórninni um það á hversu
alvarlegt stig átökin við skæruliðana eru komin.
Menn segja stjórnvöld hafa brugðist of seint við,
auk þess sem óvissa um hvort varnarmála- eða
innanríkisráðuneytinu bæri að stýra aðgerðun-
um hafi orðið til þess að fyrsta sóknin gegn
skæruliðunum hafi verið ómarkviss. Engu að
síður nýtur stjórnin yfirgnæfandi stuðnings við
aðgerðir sínar, gagnrýnisraddir heyrast vart.
Stærsta dagblaðið, Dvevnik, sem jafnan hefur
verið óþreytandi í gagnrýni sinni á stjórnvöld,
styður stjórnina í þessu máli vegna alvöru þess,
að sögn Ivanovskis. Hann segir fjölmiðla hafa
reynt að sýna stillingu, svo að ekki hlaupi of
mikill æsingur í almenning. T.d. hafi aðeins eitt
dagblað birt hatursáróður gegn Albönum. Það
vekur hins vegar athygli þegar litið er í dagblöð
og hlustað á útvarp og sjórnvarp að uppreisn-
armenn eru aldrei kallaði annað en „öfgamenn“
og „hryðjuverkamenn“. Ivanovski hefur engu
að síður miklar áhyggjur af áhrifunum, dragist
átökin á langinn. Þau hafi nú þegar slæm sið-
ferðileg áhrif. „Núna bíður okkar mikið verk; að
komast úr úr þessum dimmu göngum.“
„Boris er okkar von“ eða eitthvað á þá leið segir í þessu veggjakroti til stuðnings forset-
anum, Boris Trajkovski, Macedonia.
Morgunblaðið/Thomas Dworzak
Ungir Makedónar á nýlegum friðartónleikum, sem haldnir voru í höfuðborginni, Skopje.
Vestræn tónlist, fatnaður og hugsunarháttur eiga upp á pallborðið hjá ungu kynslóðinni.
Makedónskt
salat
Saga Makedóníu einkennist af átökum og ásælni ná-
grannaríkjanna, sem lengi hafa litið hýru auga til yf-
irráða í landinu, segir Urður Gunnarsdóttir. Samt hvíl-
ir einhver syfjuleg ró yfir samfélaginu, þessari
undarlegu blöndu af gömlu og nýju.
ÞJÓÐERNISLEG samsetning Lýðveldisins
Makedóníu er flókin. Makedónar eru fjöl-
mennasti hópurinn (tveir þriðju íbúa lands-
ins) og komnir af slavneskum ættflokkum
sem fluttust á svæðið á tímabilinu frá 6. til 8.
aldar e.Kr. Tungumál þeirra, makedónska,
er náskylt búlgörsku og ritað með kyrillísku
letri. Makedónska er opinbert mál landsins.
Albanar eru fjölmennasti minnihlutahóp-
urinn, 22,9% íbúanna. Flestir þeirra búa í
norðvesturhluta landsins, meðfram landa-
mærunum að Albaníu og Kosovo í Serbíu. Al-
banar eru í meirihluta í að minnsta kosti
þremur af 32 sveitarfélögum Makedóníu,
þeirra á meðal Tetovo og Gostivar, og mjög
stór minnihlutahópur í sjö öðrum.
Tyrkir eru 4% íbúanna og dreifðir um mið-
og vesturhluta landsins.
Sígaunar eru um 2,3% íbúanna og Serbar
2%.
Flestir slavnesku íbúanna eru í rétttrún-
aðarkirkjunni (66,6%), en Tyrkir og mikill
meirihluti Albana og sígauna eru múslímar
(30%).
Landbúnaður er enn mikilvægasti atvinnu-
vegur Makedóníu, einkum tóbaks-, hrís-
grjóna-, ávaxta-, grænmetis- og vínfram-
leiðsla. Á meðal annarra helstu atvinnuvega
landsins eru vefnaðar-, stál-, véla- og efnaiðn-
aður og leirmunagerð. Ferðaþjónusta varð
mikilvægur þáttur í atvinnulífinu á níunda
áratug síðustu aldar þegar Makedónía var
sambandsríki í Júgóslavíu.
Lýðveldið Makedónía varð sjálfstætt ríki
1991. Landið er 25.713 ferkm að flatarmáli
og íbúarnir eru um 2,06 milljónir. Höf-
uðborgin, Skopje, er stærsta borg landsins
með 444.300 íbúa (1994).
Byggt á Britannica og Fischer-heimsalm-
anakinu 2001.
Flókin þjóðasamsetning