Morgunblaðið - 01.04.2001, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1. APRÍL 2001 33
„Það hefur ýtt undir uppsagnarfrelsi atvinnu-
rekenda að atvinnuástand hefur lengi verið gott á
Íslandi þegar á heildina er litið þótt atvinnuleysis
hafi gætt staðbundið og þá einkum þegar áföll eða
óhöpp hafa dunið yfir. Hér virðist það einnig hafa
áhrif að starfsmenn virðast eiga tiltölulega auð-
velt með að flytjast milli starfa og jafnvel atvinnu-
greina. Afleiðingin verður að atvinnurekandinn
tekur litla áhættu við ráðningu þar sem hann á yf-
irleitt þann kost að segja starfsmanni upp,“ sagði
Sigurður. „Allt hefur þetta leitt til þess að íslenzk-
ur vinnumarkaður hefur verið sveigjanlegur og
tiltölulega auðvelt hefur verið að rétta af sveiflur
sem orðið hafa. Almennt eru Íslendingar opnir
fyrir nýjungum, þannig að ekki hefur verið veru-
leg andstaða stéttarfélaga við hagræðingu, nýrri
tækni. Undantekningar eru þó.“
Sigurður sagði að augljósar breytingar væru
hins vegar að verða á íslenzkum vinnumarkaði,
annars vegar vegna færri og stærri fyrirtækja og
hins vegar vegna aðildar Íslands að EES-samn-
ingnum, en samkvæmt honum þarf að leiða í ís-
lenzk lög ýmiss konar evrópska löggjöf á sviði
vinnuréttar. Að sögn Sigurðar vekur athygli að
hlutur löggjafans í því að skipa málum á vinnu-
markaði fer sívaxandi og löggjöfin verður sífellt
smásmugulegri. Sigurður nefndi ýmis nýmæli í
lögum, sem ættuð eru frá Evrópusambandinu,
sem dæmi um að réttur stjórnenda til ákvarð-
anatöku væri skertur, skriffinnska ykist og tafir
yrðu á að teknar yrðu ákvarðanir, en allt ylli þetta
auknum kostnaði. Þar á meðal eru lög um hóp-
uppsagnir, réttarstöðu starfsmanna við aðila-
skipti að fyrirtækjum, vinnutíma og áðurgreind
evrópsk samstarfsráð í fyrirtækjum, en slík sam-
starfsráð eru lítt eða ekki þekkt í íslenzkum fyr-
irtækjum. „Fyrir þjóðfélagið í heild verður afleið-
ingin ósveigjanlegri vinnumarkaður sem er
verulegur ókostur í litlu og sveiflukenndu hag-
kerfi, þótt hafa verði í huga að dregið hefur úr
sveiflum með vaxandi tækni. Þetta kann að draga
úr samkeppnishæfni fyrirtækja og ef til vill um
síðir bitna á launþegum,“ sagði Sigurður.
Viðbragðsflýtir
með sveigj-
anleika
ÞÓRARINN V. Þór-
arinsson, forstjóri
Landssímans og fyrr-
verandi framkvæmda-
stjóri Vinnuveitenda-
sambandsins, hélt
einnig erindi á ráðstefnunni, þar sem hann færði
rök fyrir því að það væri helzt sveigjanleikinn í ís-
lenzku þjóðlífi, snerpan sem smæðin og nálægðin
leyfði, sem vægi upp á móti fjarlægð landsins frá
mörkuðum, litlum heimamarkaði, töluverðum
kostnaði vegna lítils málsamfélags og meiri launa-
hækkunum en annars staðar gerðust. Regluveldið
og ósveigjanleikinn í Evrópu hefðu orsakað þrá-
látt atvinnuleysi og minni hagvöxt en í Bandaríkj-
unum og Japan. Hagkerfi Evrópuríkja væru
seinni til að taka við sér við góð vaxtarskilyrði.
„Skýringin er fyrst og fremst ein, afar ósveigjan-
legur vinnumarkaður eins og það heitir,“ sagði
Þórarinn. „Hömlurnar við því að fækka fólki eru
svo miklar í Evrópu að það stendur í vegi fyrir því
að fyrirtæki fjölgi fólki.“
Þórarinn benti á að þegar olíukreppurnar
þrengdu að hagkerfi Vesturlanda á áttunda ára-
tugnum og fyrirtæki brugðust við með fækkun
starfsmanna og lækkun kostnaðar til að viðhalda
samkeppnishæfni, hefðu evrópskir stjórnmála-
menn ráðizt að einkennum vandans en ekki orsök-
unum. Réttur fyrirtækja til að segja upp starfs-
mönnum hefði verið takmarkaður til að draga úr
atvinnuleysinu, sem hefði í raun haft þveröfug
áhrif því að þegar aðstæður bötnuðu á ný hefðu
fyrirtækin hikað við að ráða til sín fólk fyrr en þau
hefðu verið algerlega viss um að vöxturinn, sem
þau sáu og skynjuðu, væri varanlegur þannig að
þau sætu ekki uppi með hóp starfsmanna, sem
engin verkefni væru fyrir. Þessu hefði hins vegar
verið öndvert farið hér; Íslendingar hefðu borið
gæfu til að viðhalda frjálsu samningssambandi
milli fyrirtækja og starfsmanna og í raun væru
litlar hömlur á því hvernig ráðningarsambandi
væri slitið, svo fremi það væri gert með tilskildum
fyrirvara.
„Áhættan að ráða til sín fólk til að mæta tíma-
bundinni uppsveiflu eða eftirspurn er því lítil, því
að reynist uppsveiflan ekki varanleg þannig að
verkefnin séu ekki lengur fyrir hendi, er sárs-
aukalaust fyrir báða aðila að slíta ráðningarsam-
bandi. Við höfum reynt þessi fræði á okkar eigin
skinni í íslenzku efnahagslífi. Það mátti undrum
sæta hvað hratt efnahagslífið brást við fyrstu
merkjum þess að kreppan sem þjakaði þjóðlífið
frá 1989 og fram til 1993 væri að láta undan síga.
Viðsnúningurinn varð ör og miklu hraðari en
gerzt hefur nokkurs staðar annars staðar þar sem
ég hef séð til við sambærilegar aðstæður. Skýr-
ingin er klár, það er áhættulaust að fylgja fyrstu
sprotum vaxtarins og það verður svo aftur grund-
völlur að áframhaldandi uppbyggingu,“ sagði Þór-
arinn.
Hann benti jafnframt á að sú krafa, sem víða er
í lögum í Evrópuríkjum, að tilgreina beri ástæður
uppsagnar, væri ekki endilega til þess fallin að
bæta hlut launamanna. „Ég held einmitt að það að
atvinnurekendur eru ekki þvingaðir til þess að
draga fram einhverjar skriflegar formlegar
ástæður fyrir ráðningarslitum sé einn mikilvæg-
asti þátturinn í að vinnumarkaður okkar er svo
sveigjanlegur sem raun ber vitni. Það er enginn
dómur fólginn í því að vera sagt upp, það er svo
eðlilegt í síbreytilegu samfélagi eins og okkar að
þarfir fyrirtækja breytist með sama hætti og þarf-
ir starfsmanna breytast,“ sagði Þórarinn.
Hann sagðist ekki efast um það eitt andartak að
þeir, sem lengst vildu ganga í að takmarka rétt at-
vinnurekenda til uppsagnar starfsmanna, gerðu
það af góðum hug og með það eitt að markmiði að
bæta stöðu launamanna á vinnumarkaði. „Með
sama hætti og ofurvernd starfsmanna á evrópsk-
um launamarkaði fyrir uppsögnum hefur ekki
leitt til aukins atvinnuöryggis heldur meira at-
vinnuleysis, er ég sannfærður um að ef dregið
væri úr sveigjanleika íslenzks vinnumarkaðar, þá
mundi það með beinum hætti koma fram í kjörum
okkar á tiltölulega stuttum tíma. Sveigjanleikinn
er alveg örugglega sterkasta vopnið í því að vega
upp margt annað í okkar aðstæðum og ákvörð-
unum sem er atvinnulífinu fjötur um fót. Væri því
feiknalegt slys ef gerðar væru grundvallarbreyt-
ingar á þessari skipan íslenzks vinnumarkaðar
sem sannarlega hefur alið af sér hærra atvinnu-
stig og meiri og betri vöxt í lífskjörum en við
sjáum í nokkru öðru Evrópulandi til þessa,“ sagði
Þórarinn V. Þórarinsson.
Undir þessi sjónarmið tók Ari Edwald, fram-
kvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins, sem sagði á
ráðstefnunni að þau Evrópulönd, sem byggju við
ósveigjanlegastar reglur á vinnumarkaði, þyrftu
að ná fram uppstokkun hjá sér fremur en að gera
slíkt ástand að útflutningsvöru, sem myndi skaða
samkeppnishæfni Evrópu sem heildar þegar upp
væri staðið. „Menn hljóta að velta öllum þessum
hlutum fyrir sér út frá samkeppnishæfni Evrópu í
heild, t.d. gagnvart Bandaríkjunum, því reglur
vinnumarkaðarins hafa vissulega áhrif á sam-
keppnisstöðu þjóða á heimsmarkaði. Við Íslend-
ingar þurfum til viðbótar að gaumgæfa að hvaða
leyti nýjar reglur á þessum sviðum falla innan
samningsins um Evrópska efnahagssvæðið og
hvar við kynnum að vilja halda sérstöðu sem við
teljum einhvers virði,“ sagði Ari.
Drögumst
ekki inn í
úrelta stefnu
ÞESSAR umræður
eru afar þarfar og
gagnlegar í ljósi þess
að í almennri umfjöll-
un um nýja löggjöf er
gjarnan einblínt á þörf
þess að auka réttindi launþega með fleiri og um-
fangsmeiri reglugerðum, án þess að í öllum til-
vikum sé horft á málið í víðara samhengi og reynt
að meta, hvort slíkt geti leitt til þess að vinnu-
markaðurinn verði ósveigjanlegri og fyrirtækjum
reynist örðugra að búa til ný störf. Hér skal ekki
gert lítið úr nauðsyn þess að launþegar njóti ör-
yggis í starfi og góðra vinnuaðstæðna. Slíkt reyna
flest fyrirtæki líka að skapa að eigin frumkvæði,
enda er gott starfsfólk orðið helzta auðlind
margra fyrirtækja. Eftir því sem fyrirtæki
stækka og leggja meiri áherzlu á starfsmanna-
stjórnun verða samskiptin milli vinnuveitanda og
starfsmanns faglegri og formbundnari. En auðvit-
að verður fólk að vera reiðubúið að færa sig á milli
starfa með því að rekstur og þarfir fyrirtækja
breytast. Þar kemur margt til; í fyrsta lagi sveiflu-
kennt eðli íslenzks efnahagslífs, í öðru lagi tækni-
breytingar, sem gera sum störf úrelt en skapa ný í
staðinn og í þriðja lagi sívaxandi kröfur fyrirtækja
til starfsmanna um hæfni og þekkingu. Allt gefur
þetta ástæðu til að endurskilgreina hvað átt er við,
þegar rætt er um atvinnuöryggi í daglegu tali; það
þýðir ekki endilega að launþegi geti gengið að
sama starfinu vísu um aldur og ævi, heldur frekar
að alltaf sé til nóg af störfum fyrir alla. Og það er
deginum ljósara að sveigjanlegur vinnumarkaður
er bezt til þess fallinn að tryggja atvinnuöryggi í
þeim skilningi. Til þess að sveigjanleikinn virki
með hagkvæmustum hætti þurfa þó ýmsir þættir
að vera í betra lagi en í dag, t.d. þarf að bæta fram-
boð endur- og símenntunar til að gera launþega
betur í stakk búna að skipta um starfsvettvang,
hvort heldur þeir færa sig til innan fyrirtækja eða
á milli vinnustaða.
Margt bendir til að ein ástæða þess að íslenzkur
vinnumarkaður er sveigjanlegri en í öðrum Evr-
ópuríkjum sé að verkalýðshreyfingin á Íslandi
hafi sýnt þessum sjónarmiðum meiri skilning en
stéttarfélög víða annars staðar og verið reiðu-
búnari að taka höndum saman við atvinnurekend-
ur um að tryggja hagvöxt og atvinnusköpun, frek-
ar en að reyna að þröngva upp á þá reglugerðum
og skriffinnsku. Það veldur hins vegar áhyggjum
að nú virðast slíkar sendingar fremur koma frá
Alþingi, samkvæmt forskrift frá Evrópusamband-
inu, án þess að aðilar vinnumarkaðarins hafi beðið
um þær. Eðli EES-samningsins er slíkt að Íslend-
ingar hafa afar takmörkuð áhrif á þær reglur, sem
ESB setur fyrir allt efnahagssvæðið. Það er vissu-
lega áhyggjuefni ef hér öðlast sjálfkrafa gildi alls
konar löggjöf, sem dregur úr sveigjanleika ís-
lenzks vinnumarkaðar, án þess að Íslendingar
hafi nokkuð um það að segja.
Útlitið er þó kannski ekki alveg svo svart. Ein-
stök aðildarríki EES hafa þrátt fyrir allt mikið
svigrúm til að skipa vinnumarkaðslöggjöf sinni
eftir eigin höfði. Séu íslenzk stjórnvöld vakandi
fyrir því svigrúmi, sem EES-reglur bjóða oft upp
á hvað varðar framkvæmd þeirra, má draga úr
hugsanlegum neikvæðum áhrifum á vinnumark-
aðinn. Oft er t.d. heimilað að aðilar vinnumark-
aðarins semji um málið sín á milli og finni þar með
hagkvæmustu lausnina, fremur en að Alþingi setji
flókin og ósveigjanleg lög. Svo má spyrja hvort ís-
lenzk stjórnvöld hafi sýnt nægilegan dugnað í
samskiptum sínum við ESB-ríkin við að útskýra
fyrir þeim sérstöðu íslenzks vinnumarkaðar og
hverju „íslenzki sveigjanleikinn“ hefur skilað. Að-
alatriðið er að Íslendingar láti ekki að nauðsynja-
lausu draga sig inn í stefnu, sem hefur gengið sér
til húðar á meginlandi Evrópu og haft þveröfug
áhrif á atvinnuástandið við það sem upphaflega
var ætlað.
Morgunblaðið/RAX
Vetur á Snæfellsnesi.
„Má spyrja hvort ís-
lenzk stjórnvöld hafi
sýnt nægilegan
dugnað í sam-
skiptum sínum við
ESB-ríkin við að út-
skýra fyrir þeim
sérstöðu íslenzks
vinnumarkaðar og
hverju „íslenzki
sveigjanleikinn“
hefur skilað. Aðal-
atriðið er að Íslend-
ingar láti ekki að
nauðsynjalausu
draga sig inn í
stefnu, sem hefur
gengið sér til húðar
á meginlandi Evr-
ópu og haft þver-
öfug áhrif á atvinnu-
ástandið við það
sem upphaflega var
ætlað.“
Laugardagur 31. mars