Morgunblaðið - 27.06.2001, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 MIÐVIKUDAGUR 27. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
E
f lítil þjóð þarf að
semja við aðra
stærri eða samtök á
borð við Evrópu-
sambandið hlýtur
hún að mörgu leyti að standa höll-
um fæti. Stærðarmunurinn er hin-
um í hag. En ekki batnar það ef
litla þjóðin leitar ekki samninga
þegar vel stendur á heldur hrekst
í slæmu veðri í fang nýja félagans,
örmagna og rúin sjálfstrausti.
Henni væri nær að taka frum-
kvæðið þegar vel viðrar.
Innan fárra ára hverfa Banda-
ríkjamenn með her sinn frá Ís-
landi, flest teikn benda til þess.
Ekki vegna þess að allir sérfræð-
ingar þeirra mæli með slíkum um-
skiptum held-
ur krefjast
kjósendur
þess að hætt
verði að nota
skattpeninga í
að halda uppi
bækistöðvum sem hafa nánast ein-
vörðungu táknrænt gildi fyrir
Bandaríkin. Þetta er að sjálfsögðu
afleitt fyrir okkur sem höfum átt
frábær samskipti við vestræna
stórveldið og vildum gjarnan fá að
njóta áfram skjaldarins án þess að
borga. En breyttur veruleiki setur
okkur stólinn fyrir dyrnar.
Annað viðfangsefni en nátengt
er samstarfið í Evrópu sem á
smám saman eftir að spanna einn-
ig varnarmál. Hver veit nema það
líði nokkur ár þar til Bretar
ákveða að taka upp evruna, á með-
an getum við beðið og lokað aug-
unum. Þá sjáum við ekki neitt
óþægilegt, við sjáum ekki neitt.
Síðan getum við í ofboði sótt um
aðild að sambandinu og tekið þann
harða slag sem umræður um aðild
hljóta að verða. Við værum að
móta stefnu til langs tíma, ákveða
hvort við eigum að fórna hluta af
sjálfstæðinu til að efla það á nýjan
hátt. Þá vinnum við náið með þeim
þjóðum sem standa okkur næst en
horfum ekki á þær með tortryggni
og skelfingu í augnaráðinu.
Fyrstu landnámsmennirnir,
írsku paparnir, vildu líf einsetu-
mannsins. En landnám þeirra
hefði seint getað orðið lífvænlegt,
þeir eignuðust ekki börn. Ef við
kjósum að vera utanveltu eins og
paparnir getum við að vísu haldið
áfram að búa til börn en þau verða
enn líklegri en ella til að yfirgefa
landið vegna þess að tíðarandinn
er ekki hliðhollur einangrun. Þau
vilja vera með og finnst það sjálf-
sagt, jafnvel þótt við getum þá
aldrei tekið aftur upp sérvisku
eins og bjórleysi og sjónvarps-
lausa fimmtudaga. Einhverja
dreymir vafalaust enn um þá
dýrðartíma.
Málið snýst ekki um það eitt að
tryggja okkur betri viðskiptakjör,
áhrif á fiskveiðistefnuna eða regl-
ur um mengun. Fjölmargt ungt
fólk er búið að gera það upp við sig
að það eigi samleið með öðrum
Evrópumönnum þótt ekki sé allt
gott í útlöndum. Það vill vera í
straumi tímans og láta rödd okkar
heyrast, styrkja þann hluta okkar
eigin menningar sem á skilið að
lifa og vill brýna hana í samstarfi
við aðra. Við höfum miklu fleira að
bjóða en svo að minnimáttarkennd
þurfi að þvælast fyrir okkur og
ættum að hafa metnað til að vilja
vera þátttakendur með skyldur en
ekki alltaf þiggjendur.
En ef við getum ekki endalaust
hallað okkur aftur á bak, notið
gæðanna sem samstarfið veitir og
sleppt skuldbindingunum, hvers
vegna ekki að snúa sér í vestur?
Bandaríkjamenn geta ekki boðið
okkur jafnnáið samstarf og Evr-
ópusambandið nema við fengjum
hreinlega að ganga í sambands-
ríkið. Varla yrðu minni átök hér
um svo dramatískt afsal á fullveldi
og annað verða menn að hafa í
huga: Til að þetta geti gerst verð-
ur bandaríska þjóðin að sam-
þykkja að heil eyþjóð í Evrópu
bætist í hópinn, minnihlutaþjóð
með eigin tungu og stanslausar
kröfur um sérstaka meðhöndlun,
heimsfræg fyrir þrætugirni. Dett-
ur nokkrum í hug að Bandaríkja-
menn myndu gera þetta af fúsum
og frjálsum vilja, kalla yfir sig
svona vanda? Þeir væru þá gengn-
ir af göflunum.
Ef við viljum tengja Ísland bet-
ur við umheiminn er eðlilegast að
byrja á álfunni þar sem við búum,
kannski verðum við síðar hluti af
enn stærri heild. Við erum enn rík
og full af trú á því að við getum
eitthvað. Við getum notfært okkur
aðild að Evrópusambandinu til að
stuðla að skárri heimi og jafn-
framt gætt þröngra hagsmuna
okkar. Við myndum ekki síst
vinna þar með þjóðum eins og
Bretum, öðrum Norður-
landabúum og vonandi Þjóð-
verjum í átökum sem óhjá-
kvæmileg eru í Evrópusam-
bandinu milli miðstýringaráráttu
og einstaklingsfrelsis, milli suður-
evrópsks valdhroka embættis-
manna og norður-evrópskra lýð-
ræðishefða.
Bandaríkjamenn hafa kennt
okkur fleira en kókdrykkju.
Vegna náinna kynna af þeim met-
um við betur en margar Evr-
ópuþjóðir gildi persónulegra rétt-
inda og veitir ekki af að þeim sé
hampað í álfunni. Við gætum orðið
svolítill amerískur Trójuhestur
fyrir þessi gildi. Fögnuðurinn yrði
ekki alls staðar jafnmikill í sölum
valdakerfisins en evrópskur al-
menningur stæði með okkur.
Hann er ekki ónýtur liðsmaður.
Hve langan tíma tæki þetta?
Skemmri tíma en fyrir fátækar
Austur- og Mið-Evrópuþjóðir, við
yrðum aufúsugestir. Við gætum
samþykkt tillögu um aðildar-
umsókn á þessu ári, rofið þing
næsta vor og kosið aftur til þings
sama ár til að samþykkja stjórn-
arskrárbreytinguna sem forsætis-
ráðherra segir að nauðsynlegt sé
að gera ef ákveðið verði að sækja
um aðild. Árið 1959 voru tvennar
Alþingiskosningar vegna þess að
aflögð voru einmennings- og tví-
menningskjördæmi, þeim var
fækkað í átta og þingmönnum
fjölgaðúr 52 í 60. Varla er hug-
myndin um aðild að Evrópusam-
bandinu síður mikilvæg ákvörðun.
Sjálfir aðildarsamningarnir þyrftu
ekki að verða erfiðir eða tímafrek-
ir vegna þess að við erum þegar
búin að samþykkja megnið af
lagasetningu Evrópusambands-
ins.
Við búum
í Evrópu
Ef við kjósum að vera utanveltu eins og
paparnir getum við að vísu haldið
áfram að búa til börn en þau verða enn
líklegri en ella til að yfirgefa landið
vegna þess að tíðarandinn er ekki hlið-
hollur einangrun.
kjon@mbl.is
VIÐHORF
Eftir Kristján
Jónsson
AFKOMA fyrirtækja, sem skráð
eru á Verðbréfaþingi Íslands, hefur
versnað verulega á undanförnum 18
mánuðum. Þegar rýnt er í reikninga
þeirra kemur í ljós að fjármagns-
kostnaður og launakostnaður eru
þeir kostnaðarliðir sem hafa hækkað
mest. Samfara hærri launakostnaði
hefur framleiðni hins-
vegar ekki aukist eins
og nauðsynlegt hefði
verið. Fjarmagnsliðir
hafa hækkað vegna
þess að mikið af fyrir-
tækjum er með skuldir
sínar í erlendum gjald-
miðlum og við lækkandi
gengi krónunnar hafa
þessar skuldir hækkað.
Hjá fyrirækjum sem
fjármagna rekstur sinn
með lántöku í íslensk-
um krónum hefur fjár-
magnskostnaður rokið
upp vegna hinna háu
vaxta hér á landi.
Erlendis hafa þeir
sem fara með yfirstjórn peningamála
brugðist við versnandi afkomu fyr-
irtækja með lækkun vaxta. Þannig
hefur t.a.m. seðlabanki Bandaríkj-
anna lækkað vexti 5 sinnum frá ára-
mótum um samtals 2,5% og eru vext-
ir hans nú 4%. Þegar horft er til
aðgerða Seðlabankans Íslands frá
áramótum blasir önnur mynd við.
Sambærilegir vextir á Íslandi í dag
eru ekki 4% heldur vel yfir 10% eða
meira en 150% hærri. Það er afar
ólíklegt að erlendir aðilar hafi áhuga
á að fjárfesta í öðrum atvinnurekstri
hér á landi, en orkufrekum iðnaði, á
meðan vextir eru svo háir.
Störfin í fyrirtækjum sem tapa eru
ótrygg eins og gjaldþrotin í lok átt-
unda og upphafi níunda áratugarins
sýndu okkur. Hagnaður fyrirtækja
ræður einnig hæfni þeirra til ný-
sköpunar, þ.e. vöruþróunar og mark-
aðssóknar, en slíkt er forsenda sam-
keppnishæfni þeirra. Að fyrirtæki
séu rekin með hagnaði, eftir að upp-
byggingu þeirra er lokið, skiptir því
öllu máli fyrir hagkerfið.
Fjöldi nýrra fyrirtækja hefur ver-
ið að hasla sér völl í íslensku við-
skiptalífi á undanförnum árum. Þau
hafa einkum fjármagnað uppbygg-
ingu sína með hlutafé frá einstak-
lingum og áhættusjóðum, enda yfir-
leitt um óskráð félög að ræða.
Fjölmörg þessara fyrirtækja standa
nú frammi fyrir því að hafa mjög tak-
markaðan aðgang að slíku fjár-
magni. Að undanförnu hafa þessi
fyrirtæki leitast við að fjármagna
tímabundið rekstur sinn með yfir-
dráttarlánum. Yfirdráttarvextir eru
nú ríflega 20% á ársgrundvelli. Mið-
að við núverandi fjármagnskostnað
er ljóst að þau munu ekki lifa lengi.
Það verður því miður ekki horft
fram hjá þeirri staðreynd að mörg
þeirra munu óhjákvæmilega heltast
úr lestinni á næstunni, verði vextir
ekki lækkaðir verulega. Við það
munu margir aðrir tapa en frum-
kvöðlarnir og þeir sem veitt hafa til
þeirra fjármagni. Tapið mun einnig
bitna á fyrirtækjum sem afgreitt
hafa vörur til þessara fyrirtækja og á
fjármálastofnunum, al-
veg eins og gerðist fyr-
ir áratug. Keðjuverk-
andi áhrif koma fram.
Mesta hættan af
þessari þróun er hins-
vegar þau andlegu
áhrif sem hún kann að
hafa á ungt fólk, eink-
um vilja og metnað
þess til að ráðast í eigin
atvinnurekstur. Við
höfum upplifað meiri
hugarfarsbreytingu á
síðasta áratug hjá
ungu fólki, hvað þetta
varðar, en í langan
tíma. Eftir tímabil
stöðnunar og aftur-
halds í atvinnumálum, sem orsakað-
ist öðru fremur af neikvæðu viðhorfi
stjórnvalda til atvinnulífsins og
óstjórnar í efnahgsmálum, varð mikil
breyting á, í upphafi síðasta áratug-
ar, þegar ný viðhorf og nýir vindar
tóku að blása um íslenskt samfélag.
Á síðasta áratug hafa ríkisstjórnir
Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks
og nú Sjálfstæðisflokks og Fram-
sóknarflokks, undir forystu Davíðs
Oddssonar forsætisráðherra, staðið
fyrir meiri breytingum á starfsum-
hverfi fyrirtækja en flestir gera sér
grein fyrir. Meginárangurinn af
þessum aðgerðum birtist í gríðar-
legri uppsveiflu í íslensku efnahags-
lífi og fyrrgreindu viðhorfi ungs fólks
til þess að hasla sér völl í íslensku at-
vinnulífi. Hundruð nýrra fyrirtækja
og þúsundir nýrra starfa hafa orðið
til og hundruð frumkvöðla hafa fært
ný viðhorf og bjartsýni inn í íslenskt
atvinnulíf sem einnig hefur skilað sér
inn í eldri fyrirtæki og opinberar
stofnanir.
Það er afar mikilvægt að núver-
andi ríkisstjórn, sem átt hefur svo
stóran þátt í að skapa þennan árang-
ur, geri nú allt til að verja hann. Það
hefur margítrekað komið fram í um-
mælum Davíðs Oddssonar forsætis-
ráðherra að hann skilur afar vel stöð-
una, enda hefur hann verið í
fararbroddi stjórnarflokkanna og
ásamt samstarfsfólki sínu leitt þessa
þróun.
Seðlabanki Íslands telur ýmis
teikn á lofti um að hætta steðji að ís-
lensku fjármálakerfi þar sem við-
skiptahalli og útlánaaukning geti
leitt til óstöðugleika í fjármálakerf-
inu og hugsanlega til fjármála-
kreppu. Þetta kann að vera rétt, en
með hliðsjón af því sem fram hefur
komið í þessari grein er það skoðun
undirritaðs að nú þurfi snör handtök
og framsýni af hálfu stjórnenda
Seðlabankans.
Um mitt síðasliðið ár tóku óveð-
ursskýin að hrannast upp við sjón-
deildarhringinn vegna bakslags á er-
lendum fjármálamörkuðum og
erfiðleika sem tóku að gera vart við
sig í sjávarútvegi, bæði hráefnameg-
in og markaðsmegin í rekstrinum og
krónan tók að lækka. Við þessu brást
Seðlabankinn með því að hækka enn
innlenda vexti og verja krónuna. En
nú var sú staða komin upp að fyr-
irtækin voru orðin stórskuldug og
þessar aðgerðir skiluðu því ekki til-
ætluðum árangri. Þróuninni síðan
hefur þegar verið lýst hér að framan.
Hvað er þá til ráða?
Það er afar mikilvægt að nú þegar
verði gripið til aðgerða til að lækka
vexti og auka aftur trú fólks á at-
vinnurekstur og fjárfestingar í at-
vinnurekstri. Það er slæmt þegar
„kúrfurnar verða of krappar“ eins og
nú er að gerast. Með því að treysta
rekstrarforsendur fyrirtækjanna
mun þeim takast að snúa rekstrinum
til betri vegar og snúa tapi í hagnað.
Þetta mun auka tiltrú markaðarins á
atvinnulífið og er forsenda þess að
fjármagn flytjist til landsins að nýju.
Nær undantekningalaust eru fyrir-
tækin komin í gang með viðamiklar
aðhaldsaðgerðir. Vaxtalækkun nú
mun því ekki skapa aukna þenslu.
Stjórnendur peningamála í landinu
verða að átta sig á að afkoma fyr-
irtækjanna er forsenda framfara.
Þeim ber að laga sig að þessu mark-
miði á hverjum tíma en ekki öfugt.
Davíð Oddsson forsætisráðherra
hefur margoft sýnt að hann skilur
þetta, nú síðast með tillögum sínum
um lækkun skatta. Full ástæða væri
fyrir ríkisstjórnina að skoða lækkun
sem flestra skatta á fyrirtæki og ein-
staklinga, t.d. lækkun bensínskatts
og virðisaukaskatts, til að slá á verð-
bólguna.
Hinar hörðu sveiflur hafa oft kost-
að okkur miklar fórnir. Það er alveg
óþarfi að fara nú í eina slíka sveiflu
þegar í raun flestar breytistærðir í
samfélaginu gefa tilefni til jákvæðni
og bjarstýni á framtíðina.
Hvað er til ráða?
Páll Kr. Pálsson
Efnahagsmál
Það er afar mikilvægt,
segir Páll Kr. Pálsson,
að nú þegar verði
gripið til aðgerða til
að lækka vexti.
Höfundur er framkvæmdastjóri
3p fjárhúss.
EINHVERJIR
muna kannski eftir hinu
kaldhæðnislega leikriti
eftir Friedrich Dürren-
matt, Besuch der alten
Dame, sem á íslensku
fékk heitið Sú gamla
kemur í heimsókn. Þar
kemur forrík margra
auðkýfinga ekkja í
gamla heimabæinn
sinn, sem er að farast úr
eymd líkt og kvótalaust
þorp á Íslandi. Hún
býðst til að rétta efna-
hag bæjarins við gegn
því að bæjarbúar drepi
gamlan unnusta henn-
ar, sem hafði svikið hana endur fyrir
löngu. Leikritið fjallar síðan um það
hvernig hver kunningi mannsins á
fætur öðrum gefst upp fyrir kröfu
fjármagnsins uns að lokum er bund-
inn endir á líf hans í nafni einhvers
konar réttlætis og nauðsynjar.
Skáld eru oft spámenn. Þessa dag-
ana virðast svipaðir atburðir vera að
gerast austur í Serbíu. Fyrir meira en
áratug höfðu stjórnvöld
þar áunnið sér nokkra
náð hjá fjármálavaldi
heimsins. Síðan kom
þar dólgur til forystu að
nafni Mílosevits sem
ekki vildi að öllu leyti
beygja sig fyrir þessu
sama valdi og umsvifum
þess. Þá var heims-
pressunni, sem fjár-
málavaldið stjórnar æv-
inlega, sigað á Serba og
forsetann sérstaklega
og hefur það einelti
staðið í áratug. Loks
beið þessi Mílosevits
ósigur í frjálsum kosn-
ingum. Þá heimta handbendi fjár-
málavaldsins að fá hann framseldan
til að hegna honum fyrir óhlýðni til
„skræk og advarsel“ fyrir aðra. Ella
fái Júgóslavía enga fjárhagsaðstoð.
Smám saman eru ráðamenn landsins
að kikna í hnjánum fyrir kröfu fjár-
málavaldsins rétt eins og bæjarbúar
fyrir kerlingunni hjá Dürrenmatt.
Ugglaust er Mílosevits fantur eins
og flestir landstjórnarmenn í heimin-
um. En hann er áreiðanlega ekki
meiri fantur en til að mynda forsetar
Bandaríkjanna hafa verið hver fram
af öðrum svo ekki sé minnst á smá-
djöflana. Honum á hins vegar að refsa
fyrir sams konar glæpi og fjöldi ann-
arra gerir sig sekan um, en heims-
pressan þegir yfir af því henni er ekki
skipað að glenna það fyrir sjónir al-
mennings. Ástæðan er sú að þessi
fantur reyndi af skammsýni sinni að
standa upp í hárinu á hinu eina sanna
valdi heimsins, fjármálavaldinu.
Sú gamla kemur í heimsókn
Árni Björnsson
Serbía
Hins vegar á að refsa
Mílosevits fyrir sams
konar glæpi, segir Árni
Björnsson, og fjöldi ann-
arra gerir sig sekan um.
Höfundur er þjóðháttafræðingur.