Morgunblaðið - 23.12.2001, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 23. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
BRÝR KÆRLEIKANS
Fyrir rúmum tvö þúsund árumfærðu englar fjárhirðum áBetlehemsvöllum þennan
fagnaðarboðskap: „Verið óhræddir,
því sjá, ég boða yður mikinn fögnuð,
sem veitast mun öllum lýðnum; því
að yður er í dag frelsari fæddur,
sem er Kristur Drottinn í borg Dav-
íðs. Og hafið þetta til marks. Þér
munuð finna ungbarn reifað og
liggjandi í jötu.“
Það er ekki fögnuður í landinu
helga þessa dagana og ekki friðsam-
legt um að litast á Betlehemsvöllum.
Fylgjendur tvennra af megintrúar-
brögðum heims, gyðingdóms og ísl-
ams, berast þar á banaspjót og hið
gagnkvæma hatur virðist svo djúp-
stætt að friður og fögnuður sýnist
órafjarri.
Þannig er ástatt víðar um heims-
byggðina. Víða ríkir tortryggni, hat-
ur og stríð á milli fólks af ólíkum
uppruna, með mismunandi trú og
lífsskoðanir. Hryðjuverkaárásin á
Bandaríkin, sem stendur okkur öll-
um í fersku minni, var framin í nafni
trúarbragða. Það hefur orðið til
þess að sá fræjum tortryggni á með-
al margra kristinna Vesturlandabúa
í garð Mið-Austurlandamanna og
múslima, sem fyrir vikið hafa mætt
fordómum og andúð. Við ættum að
staldra við og íhuga viðbrögð okkar.
Kristnir menn ættu ekki að dæma
neinn út frá þeim trúarbrögðum,
sem hann aðhyllist. Við ættum held-
ur ekki að rugla saman trúarbrögð-
um annars vegar og hins vegar póli-
tískum öfgahreyfingum, sem nærast
á fáfræði og ótta við það sem er
óþekkt og öðruvísi, en vísa gjarnan í
trúarbrögðin í áróðri sínum vegna
þess hversu sterk ítök þau eiga með-
al almennings. Er íslam herskárri
trúarbrögð en kristindómur? Hvað
um þau myrkraverk, sem framin
hafa verið undir merki krossins, t.d.
á Írlandi eða á Balkanskaga, þar
sem pólitískum lýðskrumurum hefur
jafnvel tekizt að ala á djúpstæðu
hatri milli kristinna kirkjudeilda?
Slíkt er misnotkun á trúarbrögðun-
um, ekki sönn birtingarmynd þeirra.
Við ættum heldur ekki að dæma
fólk eftir útliti eða uppruna. Það
kann að vera hollt að hugsa til þess
að Kristur og postular hans hafa lík-
lega ekki haft ósvipað útlit og það
saklausa og heiðarlega fólk sem
sumir Vesturlandabúar óttast nú án
þess að hafa til þess neina góða
ástæðu. Ef þeir væru uppi í dag,
myndum við þá fyllast ónotatilfinn-
ingu ef þessir þrettán dökkleitu og
skeggjuðu menn sætu með okkur í
flugvél?
Hversu langt nær kristilegt um-
burðarlyndi okkar gagnvart þeim,
sem eru öðruvísi en við? Myndum
við taka vel á móti palestínskum
hjónum með lítið barn, sem hefðu
þurft að flýja heimalandið vegna of-
sókna yfirvaldanna? Eða myndum
við kannski vonast til að einhver
annar yrði til að skjóta yfir þau
skjólshúsi?
Í hirðisbréfi sínu til Þjóðkirkjunn-
ar, sem Karl Sigurbjörnsson biskup
Íslands gaf út snemma á árinu, segir
hann: „Ástæða er til að hafa áhyggj-
ur af fordómum gagnvart útlending-
um í okkar samfélagi. Við þurfum að
halda vöku okkar og gera allt sem í
okkar valdi stendur til að hamla
gegn því að slíkt festi hér rætur.
Vart verður við talsverða fordóma
gagnvart múslimum á meðal okkar.
Þeir finna fyrir því að vera dæmdir
af gjörðum ofstækismanna í fjar-
lægum löndum. Við megum ekki láta
það gerast hér að hleypidómar hreki
gesti okkar og granna til að draga
sig í skel sína og einangrast til að
verja menningarlega og trúarlega
sjálfsmynd sína. Slíkt leiðir aðeins
til aukinnar þröngsýni og jafnvel of-
beldis.
Mikilvægur þáttur í sjálfsmynd
íslenzku þjóðarinnar er gestrisni og
umburðarlyndi. Það er runnið af
rótum okkar kristnu trúar, þar sem
kærleiksboðorðið er í brennidepli,
orð og fordæmi frelsarans og krafa
lögmálsins að sýna útlendingum
virðingu og kærleika. Ég hvet
presta og söfnuði þjóðkirkjunnar til
að hvetja til umburðarlyndis gagn-
vart fólki af öðrum trúarbrögðum,
efna til samtals við múslima í byggð-
arlögum sínum og stuðla að því að
ótti og tortryggni víki.“
Biskup hvetur til fræðslu og um-
ræðu um og á milli trúarbragða og
segir: „Það er ljóst að ein brýnasta
nauðsyn samtímans er samtal milli
trúarbragða og lífsskoðana, samtal
er leiðin til skilnings – ekki aðeins
milli leiðtoga og fræðinga, heldur
fólks í daglegu lífi og samneyti, hvar
sem tækifæri gefast. Að við lærum
að lifa saman á þessari jörð og vinna
saman að lausn þeirra sáru vand-
kvæða sem mannkyn hrjá. Til að
hamla gegn hvers konar tortryggni,
útlendingahatri og mannfyrirlitn-
ingu, sem lætur víða á sér kræla
eins og dæmin sanna, blóðug og
skelfileg.“
Þessi orð biskups eru tímabær og
eiga sérstaklega brýnt erindi við
okkur eftir hörmungaratburðina í
september.
Barnið, sem fæddist í Betlehem
fyrir tvö þúsund árum, ólst upp í
samfélagi þar sem tortryggni og
andúð voru ríkjandi í garð útlend-
inga, fólks af öðrum trúarbrögðum
og þeirra sem lægra voru settir í
samfélaginu. Kristur lét sig það
engu skipta; hann fór aldrei í mann-
greinarálit. Tungumál Krists var al-
heimstungumálið sem allir skilja,
náungakærleikurinn. Kærleikur
hans á sér engin endimörk, enginn
er útilokaður. Kenning Krists er
fegursta birtingarmynd þess guð-
dóms, sem býr að baki öllum meg-
intrúarbrögðum heimsins, en allir
menn eiga jafnframt hlutdeild í
þeim guðdómi. Kjarni allra helztu
trúarbragða er sammannleg þrá eft-
ir friði, jafnvægi og kærleika. Með
því að taka á móti fagnaðarerindinu,
fylgja fordæmi drengsins, sem
fæddist í Betlehem og tileinka okk-
ur lífsviðhorf hans, verðum við fær-
ari um að skilja fylgjendur annarra
trúarbragða og að byggja brýr um-
burðarlyndis og skilnings á milli
ólíkra samfélaga mannanna. Slíkt er
lykillinn að friðsamlegri sambúð
okkar um heimsbyggð alla.
Morgunblaðið óskar lesendum
sínum og landsmönnum öllum gleði-
legra jóla.
Á
HUGI á seinni heimsstyrj-
öldinni, tíðaranda hennar
og áhrifum á íslenskt þjóðlíf
virðist fara vaxandi. Þó
töluvert hafi verið ritað um
hernámsárin hér í gegnum
tíðina virðist nú sem þessi
aukni áhugi á tímabilinu
beri vott um að nauðsynleg söguleg fjarlægð hafi
loks skapast til að hægt sé að skoða hlutina frá
nýju sjónarhorni.
Bækur og fróðleik um ýmis málefni er lúta að
stríðsárunum hefur verið að bera fyrir augu okkar
hér á landi á undanförnum misserum og eiga flest
þeirra verka sem hvað mestrar athygli hafa notið
það sameiginlegt að fjalla að einhverju eða öllu
leyti um „viðkvæm málefni“. Ein þessara bóka,
sem kom út fyrir jólin í fyrra, fjallaði á eftirminni-
legan hátt um braggahverfin sem hér risu í stríð-
inu og urðu híbýli þúsunda manna í Reykjavík um
margra ára skeið eftir að því lauk. Bókin sem um
er að ræða, „Undir bárujárnsboga“, eftir Eggert
Þór Bernharðsson sagnfræðing, rekur sögu þess
mikla húsnæðisvanda sem steðjaði að bæjarbúum,
þar sem ekkert húsnæði var að fá, svo margir urðu
jafnvel að láta sér lynda að búa í mun verri húsa-
kynnum en bröggum. Frásögn Eggerts er fyrir
margra hluta sakir athyglisverð úttekt á þróun
Reykjavíkur, sérstaklega þar sem hún fjallar einn-
ig um félagslega þætti sem löngu var tímabært að
hefja máls á í fræðilegu samhengi.
Fordómar
gagnvart
braggabúum
Þannig segir einn at-
hyglisverðasti kafli
bókarinnar frá þeim
samfélagslega stimpli
sem braggabúarnir
máttu þola: „Ófáir
braggabúar fundu fyrir neikvæðum viðhorfum
annarra Reykvíkinga í áranna rás. Raunar virtist
kveða svo rammt að þessu að fjölmenn ráðstefna
sem haldin var að frumkvæði Samtaka herskála-
búa sumarið 1954 tók málið til umræðu. Í ályktun
hennar sagði að þess hefði orðið vart í bænum að
litið væri á herskálabúa sem annars flokks borg-
ara og hefði það sérstaklega komið niður á börnum
sem ættu heima í herskálunum.“
Eggert bendir réttilega á að orðsporið „sem fór
af íbúum braggahverfanna virtist þó ekki síst stafa
af fáfræði um lífið í herskálum, fólkið sem þar bjó
og ástæður þess að það settist þar að“. Af þeim
orðum hans má ráða að þeir fordómar sem þetta
fólk sætti af hálfu samborgara sinna hafi eins og
aðrir fordómar yfirleitt verið tengdir fáfræði og
hugsunarleysi, en ekki mannvonsku eða illvilja,
eins og auðvelt er að álykta eftir á. Rætur þessara
neikvæðu viðhorfa var í þessu tilfelli ekki hægt að
greina frá öðru viðkvæmu máli er snerti þjóðern-
isvitund landsmanna allra, þ.e.a.s. hersetunni,
enda voru húsin hernaðarmannvirki. „Braggarnir
voru eins konar tákn eða minnisvarði um hernám
Íslands og ófust saman við pólitíska umræðu þar
sem deilt var um her og hernaðarbandalög,“ segir
Eggert.
Af umfjöllun hans um þá andúð sem braggafólk-
ið stóð frammi fyrir má álykta að fólk sem var full-
orðið á þeim tíma sem um er að ræða hafi átt erfitt
með að greina á milli áhrifa stríðsins, ekki síst
kalda stríðsins, og félagslegra viðhorfa almennt, í
persónulegri afstöðu sinni. Flestir sem í þjóðfélag-
inu bjuggu voru þannig á vissan hátt ofurseldir tíð-
arandanum og þeim hugsunarhætti sem honum
fylgdi. Til marks um það hversu lengi eimdi eftir af
óbeitinni á bröggunum rekur Eggert umræður
um ráðhús Reykjavíkur á síðasta áratug, sem
mörgum þótti of „braggalegt“ vegna þeirra boga-
dregnu lína sem einkenna það. Hann vísar í orð
Guðmundar Andra Thorssonar, rithöfundar, sem
lýsir því vel hversu óþægileg minningin um bragg-
ana er í þjóðarvitundinni. „Það er braggi“, segir
Guðmundur Andri um ráðhúsið. „Þetta er það sem
misbýður gömlum og stórættuðum Reykvíkingum
og þetta er það sem fræðingarnir neita af ákefð
þess sem er misboðið. Báðir hópar líta á bragga-
formið sem syndugt form og lítilsiglt – það minnir
á hið lága, dregur fram það ... sem borgarbúar fyr-
irverða sig fyrir: sníkjulífið kringum herinn. Og
mannlífið þar næstu áratugi á eftir. Gólfkuldinn,
fátæktin, hungrið, rotturnar, fylleríin, allur hryll-
ingurinn – allt þetta kviknar fyrir hugskotssjónum
gamalla Reykvíkinga og því eiga þeir erfitt með að
sætta sig við þetta hús.“
Víst er að í dag eigum við mun auðveldara með
að sjá hlutskipti braggafólksins í sanngjarnara
ljósi en þeir sem bjuggu við það ástand er þeir
spruttu úr. Ástæðurnar eru margar: vegna hinnar
sögulegu fjarlægðar eigum við t.d. engra persónu-
legra hagsmuna að gæta né þurfum að skilgreina
okkur, félagslega, efnahagslega eða stjórnmála-
lega, í því samfélagi sem þá var við lýði. Þvert á
móti eigum við beinna hagsmuna að gæta varð-
andi sjálfsmynd okkar í nútímanum sem hugsandi,
framfarasinnað og umburðarlynt fólks. Skilningur
okkar á aðstæðum þeirra sem þurfa að búa við for-
dóma, útilokun eða einelti hefur sem betur fer vax-
ið í kjölfar félagslegrar umræðu síðustu ára með
aukinni áherslu, t.d. í skólakerfinu, á það að greint
sé á milli manngildis og aðstæðna einstaklinga,
sem þeir oft á tíðum ráða ekki við.
Við skulum heldur ekki gleyma því, að áþekkra
viðhorfa gætti á sínum tíma til þeirra, sem bjuggu
í verkamannabústöðum eða í hinni svonefndu
Höfðaborg. Og það er ástæða til að við sem nú lif-
um gætum að okkur í mati á liðinni tíð. Fyrir rúm-
um 35 árum var samið um byggingu 1.250 íbúða
fyrir láglaunafólk í Breiðholti. Þau hús voru byggð
en smátt og smátt fóru þau og íbúar þeirra að fá á
sig svipað orð í umtali almennings og braggarnir
og braggafólkið fékk á sínum tíma. Fordómar og
þröngsýni eru því miður ekki bara mál liðins tíma.
Það eru ekki ný sannindi að tíminn geti leitt ým-
islegt nýtt í ljós eða breytt sýn mann á liðna tíð.
Þau málefni er snertu veru erlends herliðs hér á
landi í stríðinu og dvalar varnarliðsins urðu tilefni
til hatrammra deilna í okkar samfélagi og því afar
athyglisvert að skoða ólíkar hliðar umræðunnar
nú, þegar meiri skilningur hefur skapast á mis-
munandi sjónarmiðum.
Hernámið og
viðhorfin til
kvenfólks
En ef umræða um
braggalífið vakti at-
hygli um síðustu jól og
varð tilefni nokkurs
konar uppgjörs okkar
samtíma við það tíma-
bil, þá hefur bók Herdísar Helgadóttur, „Úr fjötr-
um, íslenskar konur og erlendur her“, ekki síður
vakið athygli fyrir þessi jól. Enda er ljóst að ís-
lenskt kvenfólk varð ekki síður en braggabúar
fórnarlömb þessara tíma og þess ótrúlega ástands
sem þá ríkti. Bók Herdísar er ákaflega mikilvægt
innlegg í umræðu sem hófst fyrir nokkrum árum
um örlög íslenskra kvenna á hernámsárunum, um-
ræðu sem ekki enn er til lykta leidd vegna þess
hve víðtæk áhrif hún hafði á samfélagsgerð okkar,
kynhlutverk og mótun þjóðarvitundar á tímum
sjálfstæðisbaráttunnar og fyrstu ára kalda stríðs-
ins.
Í bók sinni bendir Herdís á að viðhorf stjórn-
valda hafi verið mjög ólík varðandi samgang
kvenna og karla við hernámsliðið. Þau ólíku við-
horf, sem meðal annars birtust í gjörólíkum sið-
gæðiskröfum til karla og kvenna, eru að hluta til
söguleg arfleifð gamalla tíma þar sem konur lutu
forræða karla og voru háðar þeim um flesta hluti.
Kynhlutverk á Íslandi höfðu verið í föstum skorð-
um um langan aldur og sú innreið sem hinn erlendi
her átti inn í íslenskt samfélag varð í einu vetfangi
til þess að raska valdajafnvægi sem fram að því
hafði virst allt að því óhagganlegt. Einnig má
nefna að almenn viðhorf fólks á Íslandi um þessar
mundir mótuðust mjög af því hve stutt var frá því
fólk tók að flytja á mölina, sveitalíf landsins var
sveipað þjóðlegum ljóma og fortíðarþrá á sama
tíma og spilling eða jafnvel úrkynjun var talin hafa
tekið sér bólfestu í höfuðstaðnum og þeim nýju
lífsháttum sem þar voru við lýði.
Að sögn Herdísar er ástæðan fyrir ritun bók-
arinnar sú að hún hefur „saknað þess hve lítið hef-
ur verið skrifað um hvernig konur, unglingar og
við börnin upplifðum [stríðsárin] og hvaða veru-
leiki blasti við okkur“. Eins og Herdís bendir á
hafa „karlmenn verið sagnaritarar okkar fram á
síðustu áratugi og þeir hafa ritað margt og mikið
um hersetuárin. En frásagnir þeirra hafa nær ein-
göngu beinst að opinbera sviðinu, umsvifum hers-
ins og athöfnum karlmanna.“ Markmið hennar
með bókinni er því að veita innsýn inn í reynslu
kvenna og barna, hópa sem ekki hafa verið at-
kvæðamiklir í opinberri umræðu um þetta mál,
eða „segja okkar sögu af þessu tímabili þegar
þjóðin hélt á vit nútímans í hendingskasti og oft
með lítilli fyrirhyggju“, eins og hún orðar það sjálf
í fyrsta kafla bókarinnar.
Herdís heldur því fram að í skrifum flestra karl-
manna hafi verið fjallað um þær konur sem áttu
samskipti við hernámsliðið með líkum hætti; þeir
„lýsa þeim, allt frá tólf ára telpum til sextugra
kvenna, sem einsleitum hópi, ýmist sem fávísum
börnum með litla sem enga þjóðerniskennd eða
sem harðsvíruðum vændiskonum úr lægstu stig-
um samfélagsins. Þær voru föðurlandssvikarar í
þeirra augum“, segir Herdís.
Alhæfingar af þessu tagi eru varasamar. Í það
minnsta er ljóst að þessi ummæli geta ekki átt við
þá tvo sagnfræðinga, sem hafa skrifað veigamestu
ritin, sem út hafa komið um styrjaldarárin og að-
draganda þeirra og tímabil kalda stríðsins, þá Þór
Whitehead og Val Ingimundarson, enda er þeirra
ekki getið í heimildaskrá.
Þó þessar fullyrðingar hennar kunni að virðast
nokkuð harkalegar nú þegar svo langt er um liðið,