Morgunblaðið - 03.02.2002, Blaðsíða 22

22 B SUNNUDAGUR 3. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
bíó
VIÐ erum vanari því að kynferð-
islega bældar eða brenglaðar aðal-
persónur í kvikmyndum séu karlar.
Píanókennarinn er kona á miðjum
aldri, Erika Kohut, virtur prófessor
í píanóleik og Schubertsérfræðingur
við tónlistarskólann í Vínarborg. Í
skólanum er hún dáð, köld og vægð-
arlaus við nemendur sína; hún nið-
urlægir þá með þeim hætti að engu
er líkara en niðurlægingin sé ekki,
a.m.k. ekki eingöngu, kennsluaðferð
til að brýna þá og stæla, heldur njóti
hún þess að vera í hlutverki kval-
arans. Þegar heim er komið að af-
loknum vinnudegi snýst staðan við:
Erika er kúguð og kvalin af aldraðri
móður sinni, sem hún deilir ekki að-
eins íbúð með heldur á stundum
einnig svefnherbergi og rúmi. Þær
rífast og skammast hvor út í aðra í
óbærilega tíðindalitlum hversdags-
leikanum, nema hvað Erika leitar
útrásar og fróunar með því að fara á
klámmyndasýningar og horfa á pör í
ástarleikjum án þess þau viti af. En
hún er ekki aðeins haldin gægju-
þörf; hún er masókisti í ófullnægðu
einkalífinu, rétt eins og hún er sad-
isti í starfi. Þegar einn af nemendum
og aðdáendum Eriku verður gagn-
tekinn af henni og vill hefja við hana
ástar- og kynferðissamband raskast
jafnvægi hins brenglaða hversdags-
lífs hennar með afgerandi og átak-
anlegum hætti.
Hinar tvær tegundir hláturs
Í einu af mörgum nístandi, ef ekki
hreinlega kvalafullum, atriðum Pí-
anókennarans sjáum við Eriku sitja
á baðkersbarmi. Hún dregur pilsið
upp, tekur rakvélarblað og byrjar að
skera sig í skautið – utan myndar,
vel að merkja. Við sjáum blóðið
renna niður á baðkersbotninn en um
leið heyrist móðir hennar kalla:
„Maturinn er tilbúinn!“ Og Erika
svarar: „Ég er að koma!“
Áhorfendur hafa átt það til að
hlæja að þessu atriði. Þegar Michael
Haneke, leikstjóri og handritshöf-
undur, er spurður hvort það sé til-
gangurinn svarar hann: „Mörg at-
riðanna eru bæði hryllileg og fyndin
í senn. En í raun og veru er til
tvenns konar hlátur; annars vegar
er hlátur sem helgast af því að sjá
og skynja hið kunnuglega og hlæja
þar með að sjálfum sér, en hins veg-
ar er hýsteríski eða taugaspennu-
hláturinn sem er viðbrögð við því
sem kemur okkur úr jafnvægi. Í
hversdagslífinu leitum við til hlát-
ursins eins og öryggisventils.“
Sá, sem hefur séð Píanókennar-
ann, velkist ekki í vafa um að mynd-
in kallar oftar fram síðarnefnda
hláturinn en þann fyrri. Haneke er
sérkennilegur leikstjóri; það hvílir
kyrrð og ró yfir köldu myndmálinu,
hann beitir engum bellibrögðum en
fangar áhorfandann í sálfræðilegu
neti óhugnaðar og ónota, sem hann
getur trauðla losað sig úr þótt hann
gjarnan vildi. Mest af því öfgafulla
kynlífi og ofbeldi sem Haneke fjallar
um er ekki sýnt; það er utan mynd-
ar. En við vitum hvernig það er.
Leikstjórinn nær hámarksáhrifum
með því að framkalla þessi atriði í
hugskoti áhorfandans fremur en af-
hjúpa þau berstrípuð á tjaldinu. Pí-
anókennarinn gerist því ekki aðeins
í lífi aðalpersónanna heldur okkar
eigin lífi.
Ofbeldi innan myndar og utan
Þeir gestir Kvikmyndahátíðar í
Reykjavík fyrir þremur árum sem
sáu fjórðu mynd Hanekes, Funny
Games (1997), þekkja þessar aðferð-
ir hans. Lýsing hennar á hroðaleg-
um ofbeldisverkum aðvífandi ribb-
Furður (skor-)
dýraríkisins
Sigursæl í Cannes: Isabelle Huppert og Michael Haneke.
Kvikmyndin Píanókennarinn eftir Austurríkismanninn
Michael Haneke hefur verið afar umdeild undanfarna
mánuði en hlotið jafnframt ýmiss konar viðurkenningu,
deildi m.a. dómnefndarverðlaunum á Cannes-hátíðinni
sl. vor og aðalleikararnir hrepptu leikaraverðlaunin.
Hvorki deilurnar né viðurkenningarnar koma á óvart,
skrifar Árni Þórarinsson í tilefni frumsýningar Píanó-
kennarans hérlendis um helgina; mögnuð lýsing mynd-
arinnar á kynferðislega brenglaðri eða bældri aðal-
persónu á hvort tveggja skilið.
SCOTT Hicks var svo gott sem
óskrifað blað á heimstorgi kvik-
myndanna árið 1996 þegar fimmta
mynd hans Shine var frumsýnd.
Nokkrum mánuðum síðan hafði sú
staða snarlega breyst því myndin sú
um líf einhverfa píanóleikarans Dav-
ids Helfgotts sló rækilega í gegn.
Gagnrýnendur héldu ekki vatni yfir
þessari hádramatísku en í senn mjög
svo kómísku sögu frá Nýja-Sjálandi
og áhorfendur um heim allan flykkt-
ust á hana og heilluðust af sérvitr-
ingnum Helfgott. Þótt afrek Hicks
megi ekki vanmeta þá var það leik-
frammistaða Geoffrey Rush í hlut-
verki Helfgott sem gerði gæfumun-
inn enda hirti hann nær öll verðlaun
sem kostur er á.
Það er síður en svo auðvelt fyrir
óþekktan kvikmyndagerðarmann að
fylgja eftir sigri á borð við Shine
enda varð raunin sú að næsta mynd
hans, Snow Falling on Cedar, gerð
eftir frægri skáldsögu, féll ekki nánd-
ar nærri eins vel í kramið þótt hún
hafi síður en svo talist vond.
Sögumaðurinn King
Hearts in Atlantis er líkt og Snow
Falling on Cedar byggð á skáldverki,
í þetta sinn nokkrum smásögum ná-
tengdum að efninu til, sem metsölu-
höfundurinn Stephen King gaf út ár-
ið 1999 í bók sem bar sama nafn og
myndin. Sögurnar eru minningar-
brot ljósmyndarans Bobbys Gar-
fields (David Morse) frá atburðum er
gerðust sumarið 1960. Þá var hann á
ellefta aldursári og lék sér dag hvern
með góðvinum sínum Carol og Sully.
Líf þeirra breytist snögglega með til-
komu Ted Brautigans (Anthony
Hopkins) sem sest að í sama húsi og
hinn ungi Bobby og móðir hans, sem
er bitur og sár vegna eiginmanns-
missis. Ted reynist hinn blíðasti mað-
ur, hafsjór af fróðleik og sýnir vin-
unum ungu ríkan áhuga. Sérstaklega
er Bobby hændur að aðkomumann-
inum og sér í honum föðurinn sem
hann þarfnast svo heitt. Hinn sjón-
dapri Ted skynjar það og ræður
drenginn unga til að lesa fyrir sig.
Smám saman kemur í ljós að Ted er
ekki allur þar sem hann er séður, á
sér leyndardómsfulla fortíð og virðist
búa yfir óskiljanlegum, jafnvel yfir-
náttúrulegum kröftum. Þegar hann
hugsar aftur áttar hinn fullorðni
Bobby sig á að sambandið við þennan
sérstaka náunga hefur haft mótandi
áhrif á líf hans og hvernig hann lítur
umhverfið.
Það var hinn margfrægi William
Goldman sem vann handritið upp úr
sögum Kings en hann hefur áður
komið að verkum hrollvekjumeistar-
ans er hann gerði handritið úr Mi-
sery. „Sögurnar í bók Kings hreyfðu
mjög við mér,“ segir Goldman sem
síðan hefur unnið handrit uppúr enn
einni sögu Kings, vísindaskáldsög-
unni Dreamcatcher. „Mér finnst
King miklu betri þegar hann segir
frá manneskjum en skrímslum. Það
sem hreif mig mest við sögurnar er
samband ungu vinanna og hvernig
þeir takast á við öll vandamálin sem
þeir standa frammi fyrir. King kemst
á magnað flug við að draga upp mynd
af samskiptum þeirra og raunum.
Hann er frábær sögumaður.“
„Það sem heillaði mig við sögu
Kings er hversu breiða skírskotun
hún hefur,“ segir leikstjórinn Hicks.
„Mitt verk fannst mér mjög blátt
áfram. Að búa til myndræna útgáfu
af sterkri sögu og sjá til þess að inn-
tak hennar komist ómengað og sem
greinilegast til skila. Þetta er mikið
drama. Drama sem gengur út á sam-
skipti ólíkra einstaklinga, aðkomu-
mannsins Teds, hins unga Bobbys,
móður hans og síðan ungu vinanna.
Sambönd þessi eru svo ekta að mað-
ur getur ekki annað en velt fyrir sér
hvort King sé ekki að byggja á eigin
minningum.“
Hagur heimildarmyndasmiður
Scott Hicks er fæddur í Úganda
árið 1953 og ólst þar upp. 22 ára gam-
all brautskráðist hann með BA-gráðu
frá Flinders-háskóla í Suður-Ástral-
íu og gerði sama ár sína fyrstu mynd,
stuttmynd sem heitir Down the
Wind. Þremur myndum og fjórtán
árum síðar, árið 1989, náði hann fyrst
hylli fólks með fjölskyldumyndinni
Sebastian and the Sparrow er hlaut
verðlaun á þremur alþjóðlegum
barnamyndahátíðum.
Sneri hann sér þá að gerð heimild-
armynda fyrir Discovery-sjónvarps-
stöðina með prýðis árangri. Mynd
hans The Great Wall of Iron, sem
fjallar um aðdragandann að blóðugri-
aðför kínverska hersins að stúdent-
um á Torgi hins himneska friðar
1989, fékk metaðsókn. Hicks sló síð-
an eigin met er fjögurra klukku-
stunda löng heimildarmynd hans,
Submarines: Sharks of Steel, var
sýnd 1994. Hann hlaut Emmy-verð-
laun fyrir framúrskarandi einstak-
lingsframtak. Gerði hann og tvær
aðrar myndir fyrir Discovery-stöð-
ina, The Space Shuttle og The Ult-
imate Athlete.
Leikstjóri leikaranna
Það var því kunnur fagmaður í
heimildarmyndageiranum sem steig
fullskapaður fram á sjónarsviðið með
hina margrómuðu Shine, mynd sem
endaði með að hala inn vel yfir 100
milljónir dollara á heimsvísu. Hicks
hlaut mikið lof fyrir sinn hlut í mynd-
inni, var meðal annars tilnefndur til
tvennra Óskarsverðlauna sem besti
leikstjóri og sem meðhöfundur hand-
ritsins. Eins og áður segir var það
leikframmistaðan í Shine sem þótti í
sérflokki og á Hicks vissulega sinn
þátt í því enda segist hann leggja
mjög mikla áherslu á sjálfa leik-
stjórnina, að vinna með leikurunum
og að ná sem bestu út úr þeim.
„Ég hef unun af því að vinna með
leikurum. Að velja í hlutverk og leiða
saman leikara með ólíkan bakgrunn,
reynda og óreynda. Þannig höfðaði
verkefnið Hearts in Atlantis sértak-
lega sterkt til mín því þar gafst mér
færi á að vinna annars vegar með
hinum þaulreynda Hopkins og hins
vegar ungu krökkunum. Annars veg-
ar leikara sem hefur fullmótað stíl
sinn og hins vegar leikurum sem eru
enn óskrifað blað. Mitt verk er að sjá
til þess að svo ólíkir leikarar átti sig á
að þeir séu að leika í sömu mynd-
inni.“
Hicks segist vonast til þess að
myndin sýni áhorfendum fram á mik-
ilvægi barnæskunnar og hvernig
hægt er að leita endalaust aftur til
hennar við úrlausn vandamála full-
orðisáranna. „Auðvitað vonast maður
alltaf til að áhorfandinn geti dregið
einhvern lærdóm af myndum manns.
Markmiðið var að myndin höfðaði til
allrar fjölskyldunnar og að hver með-
limur fjölskyldunnar gæti dregið
sinn lærdóm af, t.d. að foreldrarnir
skilji börnin sín betur og börnin átti
sig á að njóta æskuáranna.“
Leyndardómar minninganna
Leikarar með ólíkan bakgrunn: -
Anthony Hopkins og Anton Yelchin.
Scott Hicks segist hafa sérstakt dálæti á að vinna með leikurum og því hafi
samstarfið við reynsluboltann Hopkins verið hreinn draumur.
Scott Hicks hlaut mikið lof fyr-
ir mynd sína Shine. Nýjasta
mynd hans, sem frumsýnd er
hérlendis um helgina, heitir
Hearts in Atlantis, skartar
Anthony Hopkins og er byggð
á sögum Stephen King. Skarp-
héðinn Guðmundsson skoð-
aði feril þessa nýsjálenska
kvikmyndagerðarmanns.
skarpi@mbl.is