Morgunblaðið - 08.06.2002, Page 39

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. JÚNÍ 2002 39
ÞJÓÐLENDUMÁLIÐ komst á
nýtt stig eftir úrskurði óbyggða-
nefndar, sem voru kynntir fyrir
páska, en fengu gildi með útgáfu
Lögbirtingablaðs 26. apríl. Þeir, sem
úrskurðirnir varða, en sætta sig ekki
við þá, geta höfðað mál í héraði. Eftir
kynningu úrskurðanna hafa fræði-
menn fjallað um þá almennt og for-
sendur þeirra á þremur fundum:
málstofu lagastofnunar Háskólans
12. apríl, fundi Sambands sveitarfé-
laga 15. maí og Söguþingi 1. júní.
Áður en þjóðlendumálið kom til,
þótti mér erfitt að fá botn í eðli jarð-
eignarréttar, og þá sérstaklega af-
réttareignar. Ég hélt, að það stafaði
af því, að málið væri flókið. Mér þyk-
ir málið ekki hafa skýrst á þessum
þremur fundum, sem ég hef sótt. Á
Söguþingi flutti Einar G. Pétursson
erindi um eignir inn til landsins. Það
gefur nýjan skilning á sögu byggðar
inn til landsins og á eignarhaldi
lands ofan byggðar og annan en
menn hafa byggt dóma og úrskurði
um afrétti á.
Það tíðkast nú í lögum að skil-
greina hugtök, heldur en treysta því,
að orð skiljist af samhenginu. Þetta
var líka til í Jónsbók. Þar er afréttur
skilgreindur (á tveimur stöðum) svo:
það er afréttur, sem tveir eða fleiri
eiga saman. Það er ekki að sjá í
greinargerð óbyggðanefndar með
úrskurðunum, að hún geri neitt með
þessa skilgreiningu. Þrátt fyrir skil-
greiningu Jónsbókar hefur orðið líka
verið notað um það, sem aðeins einn
(til að mynda jörð eða kirkjustaður)
á, og einnig um afmarkaðan rétt
kirkjustaða í annarri jörð. Notkun
orðsins í skjölum hefur reyndar ekki
verið könnuð til hlítar.
Ágreiningsefnið er nú sem fyrr, að
sveitamenn telja, að í forræði afrétt-
ar felist nytjar hvers kyns verð-
mæta, og þar með að leyfa eða meina
öðrum nytjar, en það er líkt og for-
ræði eigna yfirleitt. Dómar hafa
gengið gegn þessum skilningi. Úr-
skurðir óbyggðanefndar eru sams
konar og gera afrétti að ríkiseign.
Eftir sem áður segja sveitamenn
skilning dómara hugarfóstur þeirra.
Það er sem tveir menningar-
heimar mætist í þessum ágreiningi,
heimur sveitamanna og heimur dóm-
ara, og haggist ekki þrátt fyrir end-
urtekinn málflutning. Til úrlausnar
tala menn um mannréttindasáttmála
Evrópuráðsins, sem nær til eignar-
réttar. Sérstakur dómstóll er vegna
sáttmálans. Ágreinings-
efni verður ekki borið
undir hann fyrr en eftir
æðsta dóm hér á landi.
Jarðeignarréttur
þótti mér flókið mál við
lestur greina fræði-
manna, eins og ég gat.
Þar er nýleg grein Karls
Axelssonar í afmælisriti
Gizurar Bergsteinsson-
ar, sem fjallar um ýmsa
dóma, og greinargerð
Þorgeirs Örlygssonar í
áfangaskýrslu auðlinda-
nefndar. Tveir menn
hafa nýlega fjallað um
eðli málsins af skarp-
skyggni, en ekki tæmandi, Páll
Skúlason í Jarðalögum, en Eyvindur
Erlendsson í greinum í þessu blaði
(sú fyrsta í Lesbók). Ef menn lesa þá
fyrst, reynist málið
ekki eins flókið og það
hefur verið, en um leið
verður ljóst, að dóm-
arar og fræðimenn
hafa flækt málið fyrir
sér að óþörfu.
Vandinn er sá, þeg-
ar kanna á flókið mál,
að mynda sér fyrst
hugmynd um kjarna
þess og láta svo reyna
á hana. Þegar það
tekst, verður allt ljós-
ara og framsetning
auðveldari. Ég vænti
þess, að fræðimenn
láti verða af því að
kanna afréttarmál til hlítar, óháð
verkefni Óbyggðanefndar. Þá hlýtur
að blasa við að hefja málið á því upp-
hafi, sem lengi gilti, Jónsbók. Það
liggur beint við að gera ráð fyrir því,
sem var einfaldast í framkvæmd í
landinu, að ýmist hafi land verið bein
eign eða afréttur. Reyndar voru að
auki almenningar, en þeir eru ekki
vandamál í þessu efni, enda glögg
leiðbeining í Jónsbók um mun á af-
rétti og almenningi. Mér þykir lík-
legt, ef menn taka skilgreiningu
Jónsbókar á afrétti blátt áfram og
kynna sér fjölþætta nýtingu afrétta
samkvæmt skjölum (afsölum og
dómum) um aldir fram á þennan dag,
að málið reynist ekki flókið, en fyr-
irhafnarsamt hlýtur það að verða.
Síðan þyrfti að leggja málið fram er-
lendis á vettvangi sagnfræði og lög-
fræði og áfrýja þannig ágreiningi áð-
urnefndra tveggja menningarheima.
Réttur og af-
réttur eignar
Björn S. Stefánsson
Lendur
Ég vænti þess, segir
Björn S. Stefánsson,
að fræðimenn láti verða
af því að kanna
afréttarmál til hlítar,
óháð verkefni
óbyggðanefndar.
Höfundur er
þjóðfélagsfræðingur.
Begga fína
Lína.Net veitir IP–þjónustu samkvæmt samstarfssamningi við Cisco Systems í Noregi og rekur IP–Borgarnet miðað við gæðastaðla þess samnings.
F
ít
o
n
/
S
ÍA

F
I0
0
4
8
3
0
Lína.Net hf.
Skaftahlíð 24
105 Reykjavík
Sími 559 6000
Fax 559 6099
www.lina.net
Starfsemi Línu.Nets hefur flutt aðsetur sitt að Skaftahlíð 24, 3. hæð. Lína.Net mun
halda áfram að stýra uppbyggingu IP–Borgarnetsins frá nýju höfuðstöðvunum og efla
virka samkeppni á fjarskiptamarkaði. Lína.Net vekur jafnframt athygli á nýju símanúmeri,
559 6000, og býður viðskiptavini sína velkomna í nýja húsið.
Lína.Net hefur flutt
höfuðstöðvar sínar að
Skaftahlíð 24
– og fengið nýtt símanúmer, 559 6000.