Morgunblaðið - 09.06.2002, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. JÚNÍ 2002 27
Skógarhlíð 18, sími 595 1000. www.heimsferdir.is
Heimsferðir opna þér leiðina til Ít-
alíu í sumar á hreint ótrúlegum kjörum og opna þér dyrnar að þessu
stórkostlega landi á verði sem hefur aldrei sést fyrr á Íslandi. Vikuleg
flug alla fimmtudaga til Verona, einnar fegurstu borgar Ítalíu, þar sem
þú getur notið ótrúlegrar fegurðar hennar og sögu eða dvalið við
Gardavatn í magnaðri náttúrufegurð. Verona er í hjarta Ítalíu, frábær-
lega staðsett og þaðan er örstutt til allra átta og þú velur úr glæsilegustu
verslunum heimsins og
listasöfnum og nýtur lífs-
ins í þessu menningar-
hjarta Evrópu.
Aðeins 50 sæti á sértilboði
Beint flug alla fimmtudaga
Brottför frá Keflavík kl. 17.30.
Flug heim á þriðjudagsmorgnum
Verð kr. 24.265
Gildir 11. eða 18. júlí til Verona. 5 eða
12 nætur. Flugsæti með sköttum, m.v.
hjón með 2 börn, 2–11 ára.
Verð kr. 29.950
Flugsæti fyrir fullorðinn, fargjald A.
Gildir 11. eða 18. júlí til Verona. 5 eða
12 nætur. Aðeins 40 sæti í boði.
Skattar innifaldir.
Kynntu þér Ítalíubækling
Heimsferða
Ítalíu-
veisla
Heimsferða
11. og 18. júlí
frá kr. 24.265
Verðhrun
aðeins þessa viku
Bolir .............................kr. 900
Peysur .........................kr. 2.900
Buxur ...........................kr. 1.000
og kr. 2.900
Blússur ........................kr. 1.900
Pils...............................kr. 1.000
og kr. 2.900
Jakkar .........................kr. 1.900
og kr. 3.900
og kr. 5.900
Ullarkápur ...................kr. 7.900
og kr. 11.900
Sumarjakkar ...............kr. 2.900
Samkvæmisfatanður..kr. 3.900
Útsölumarkaður Verðlistans,
Suðurlandsbraut 10.
Opið kl. 12.00-18.00.
Helga Hilmisdóttir skrifaði
MA-ritgerðina sína í norræn-
um málvísindum um „sko“.
Þegar hún fór að huga að
doktorsritgerðinni var hún að velta fyrir sér „þú
veist“ eða „skilurðu“, en fann svo viðfangsefni sem
henni þótti miklu áhugaverðara. Nú er hún þegar
búin að skrifa 150 síður um „nú“. Og á enn eftir um
eins árs vinnu.
Blaðamaður Morgunblaðsins reyndist haldinn
nú-fordómum, a.m.k. átti hann erfitt með að
ímynda sér að hægt væri að eiga langt samtal um
þetta smáorð. Þessir fordómar byggðust að sjálf-
sögðu á vanþekkingu, eins og fordóma er vant. Nú
er nefnilega ekkert smá orð. Það lýsir tíð, það er
upphrópun í spurnartóni, það er áhersluorð þegar
sá gállinn er á því, uppörvandi á réttum stöðum og
hreykir sér jafnvel fremst í setningu.
Helga Hilmisdóttir stundar nám í norrænum
málvísindum við háskóla í Helsinki. Hún getur
þakkað reglum Lánasjóðs íslenskra námsmanna
að hún kynntist samtalsfræðinni, sem er grunn-
urinn að doktorsritgerðinni um nú-ið.
Helga lauk stúdentsprófi frá Mennta-
skólanum á Akureyri árið 1993 og
hafði þá heldur óljósa hugmynd um
hvað hún ætlaði að verða þegar hún
yrði stór. Hún fór suður og las rúss-
nesku við Háskóla Íslands einn vetur.
„Mér fannst rússneskan spennandi
tungumál, en þar sem Háskólinn býð-
ur bara upp á eins árs nám í tungumál-
inu fór ég til borgarinnar Tver í Rúss-
landi, skammt frá Moskvu. Þar var ég
í fjóra mánuði, en fór til Helsinki árið
1995. Þar er ein öflugasta rússnesk-
udeildin utan Rússlands. Rússneskan
ein gaf mér hins vegar ekki nógu
margar einingar til að uppfylla kröfur
LÍN um lánshæft nám, svo ég skráði
mig í nokkra kúrsa í norrænudeild-
inni. Þar fékk ég mikinn áhuga á sam-
talsfræði, conversational analysis,
skipti snarlega um aðalfag og hef ein-
beitt mér að samtalsfræðunum síðan.
Þau fræði urðu til innan félagsvísind-
anna á sjöunda áratug síðustu aldar,
en málvísindin lesa þó úr samtölum á
annan hátt en félagsfræðin. Grunnur-
inn er að skoða tungumálið í sam-
hengi. Ég hef rannsakað eitt ákveðið
orð og í hvaða samhengi það er notað,
en félagsvísindamenn myndu líklega
rekast á „nú“ við rannsóknir á því t.d.
hvernig fólk lýsir undrun. Þessar
fræðigreinar nálgast því sama hlutinn
út frá ólíkum forsendum.“
Rússneskunámið, sem Helga valdi af því að hún
vissi ekki almennilega hvað hún vildi, hefur komið
sér vel í málvísindunum og hún segist ekkert sjá
eftir því vali, því rússnesk málfræði sé mjög
skemmtileg.
-----
Í háskólanum í Helsinki vann Helga með rann-
sóknarhópi, sem rannsakaði sérstaklega unglinga-
mál. Ekki nema von að hún hafi fengið sérstakan
áhuga á „sko“, hikorðum og tafsi, svo blaðamaður
viðri nú aftur fordóma sína, í þetta sinn í garð ung-
linga. Við þær rannsóknir vakti athygli hennar
hvað „nú“ skaut oft upp kollinum. „Notkun orðsins
er meiri og fjölbreyttari í íslensku en hinum Norð-
urlandamálunum, þar sem munur, sambærilegur
muninum á „nú“ og „núna“ í íslenskunni, er ekki
til,“ segir vísindamaðurinn. „Orðið hefur heldur
ekki sætt sama aðkasti og „sko“ sem mörgum þyk-
ir lítil prýði að og vilja helst útrýma. Mér finnst
hins vegar „sko“ alls ekki njóta sannmælis, það
gegnir oft miklu hlutverki, því merkingin vill
breytast þegar því er sleppt, rétt eins og gildir um
nú-ið. Það er ekki bara hikorð, eins og margir vilja
vera láta.“
-----
Notkunin á nú-inu skiptist í fjóra aðalflokka,
samkvæmt greiningu Helgu á samtölum. Fyrst er
þar að nefna, að nú lýsir tíð og getur þá haft svip-
aða merkingu og núna. „Nú skulum við lesa“ virð-
ist hafa sömu merkingu og „núna skulum við lesa“.
Í öðru lagi nýtist nú-ið vel þeim sem vilja leggja
áherslu á orð sín, t.d. með því að segja „ég veit nú
ekki hvað þér finnst, en …“.
Í þriðja lagi er „Nú?“, sem lýsir undrun og
áhuga.
Og svo kemur nú-ið að góðum notum í upptaln-
ingu, til að sýna skil á orðræðu, eins og „við töl-
uðum um Jón, nú og svo töluðum við um Gunnu“.
„Núna“ er náskylt nú-inu, en þótt margt sé líkt
með skyldum hegðar „núna“ sér öðruvísi. „Núna“
vill gjarnan standa aftast í setningu, sem nú-inu er
heldur illa við, auk þess sem nú-ið hefur meiri
áhersluþunga en „núna“ og hefur þannig aðra og
meiri merkingu en að lýsa tíð. „Nú er ég búin að fá
nóg“ er oftast sagt af meiri tilfinningu og ákveðni
en „ég er búin að fá nóg núna“. Í fyrri setningunni
væri reyndar ekkert ólíklegt að eitt „sko“ laum-
aðist með, en það er ekki til umfjöllunar hér.
-----
Ekki er hlaupið að því að greina samtöl sam-
kvæmt forskrift samtalsfræðinnar. „Ég byrjaði á
að verða mér úti um hljóðritanir af samtölum, bæði
einkasamtöl vina og kunningja, með þeirra sam-
þykki að sjálfsögðu, og upptökur af umræðum í
sjónvarpssal. Svo býr Málvísindastofnun svo vel að
eiga upptökur af Þjóðarsálinni á Rás 2 og þær not-
aði ég líka. Með þessu móti fékk ég breiða mynd af
tungumálinu, bæði formlegu og óformlegu. Ég
skráði þessi samtöl, sem voru alls um tíu klukku-
stundir, mjög nákvæmlega, hvert orð, allan hlátur,
allar þagnir, jafnvel þótt þær væru örstuttar, inn-
öndum, útöndun og smjatt. Þetta var mjög tíma-
frekt, ég gat verið marga klukkutíma að skrá
nokkurra mínútna samtal. Þá var mikil bót í máli
að ég hafði sérstakt tölvuforrit til að hjálpa mér við
verkið. Þegar þessu var öllu lokið leit ég sérstak-
lega á nú-in og skipti þeim eftir stöðu þeirra, eftir
því hvort þau stóðu inni í setningu eða
sjálfstætt. Svo greindi ég merkingu nú-
anna.“
Eftir allt þetta grúsk er Helga farin
að sjá ákveðin munstur í samtölum fólks.
„Í raun gilda skýrar reglur um hvernig
fólk byrjar að tala saman, hvernig það
skiptist á að tala, hvar þagnir koma og
fleira í þeim dúr. Þarna gilda ákveðnar
umferðarreglur. Svo er ég farin að taka
vel eftir nú-unum núna, sem ég gerði
ekki áður en þessi vinna hófst. Og núna
tek ég alltaf sjálf eftir því þegar ég lýsi
undrun minni eða áhuga með þessu
dæmigerða nú-i í spurnartón.“
Helga hefur meðal annars tekið eftir að nú-in
eru miklu algengari í óformlegum samtölum, til
dæmis í einkasamtölum vina hennar, en í spjalli í
sjónvarpssal. Af einhverjum ástæðum hrópa
stjórnmálamenn ekki upp yfir sig „Nú?“ þegar
eitthvert mál ber á góma í sjónvarpssal. Í sam-
tölum við þá ber hins vegar meira á nú-inu í upp-
hafi setningar, til dæmis þegar fréttamenn segja:
„Nú hefur komið í ljós að flokkur þinn tapaði um-
talsverðu fylgi …“ o.s.frv.
-----
Samtalsfræðin gerir ráð fyrir að fengist sé við
samtímaheimildir, svo Helga hefur ekki og ætlar
ekki að rannsaka nú-ið aftur í tímann og hvernig
eða hvort notkun þess hefur breyst. Hún starfar í
núinu.
Samtalsfræðin gerir ekki ráð fyrir að notkun á
nú-inu sé greind eftir kyni, aldri, búsetu eða stöðu
þess sem lætur orðið út úr sér. Slíkt grúsk myndi
kalla á stærra úrtak og kæmi fremur í hlut þeirra
sem stunda félagsleg málvísindi. Helga segist ekki
hafa orðið vör við að karlar og konur noti nú-ið mis-
jafnlega, skiptingin sé fremur eftir formlegri og
óformlegri orðræðu.
Samtalsfræðin er nánast óþekkt fræðigrein hér
á landi, þótt nemar í Kennaraháskólanum læri
undirstöðuatriði hennar, að sögn Helgu. Ekkert
yfirlit er til yfir íslensk orð, sem greind hafa verið
samkvæmt samtalsfræðinni, einfaldlega vegna
þess að enginn hefur ráðist í slíkar rannsóknir.
Enginn nema Helga, sem er búin með „sko“ og
komin vel á veg með „nú“. Aðrir íslenskir vísinda-
menn halda sig við reglur málvísindanna, sem
greina orð á annan hátt.
-----
Þótt Helga Hilmisdóttir hafi hlustað á tíu
klukkustunda hljóðritanir af samtölum fólks, þá
kom „hana nú“ þar hvergi fyrir. Hún er ekki á því
að það orðasamband sé að hverfa úr málinu og seg-
ir bæði unga sem aldna nota það. En fyrst það var
ekki í hljóðritununum sem hún hafði undir höndum
kemst það ekki inn í doktorsritgerðina. Vísinda-
menn búa nefnilega ekki til heimildir. Hana nú
liggur því óbætt hjá garði.
Hérna er nú og líka nú,
en ekkert hana nú
Eftir Ragnhildi
Sverrisdóttur
rsv@mbl.is
Helga Hilmisdóttir: Nú hefur ekki sætt sama aðkasti og sko.
Morgunblaðið/Kristinn