Morgunblaðið - 17.08.2002, Qupperneq 35

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. ÁGÚST 2002 35
S
EÐLABANKI
Bandaríkjanna var
ánægður með sig síð-
astliðinn vetur. Allt
virtist benda til að
lækkun á grunnvöxtum bank-
ans niður í 1,75% hefði skilað ár-
angri, efnahagslægðin virtist á
undanhaldi. Þrátt fyrir að menn
hefðu endurskoðað mat sitt á
áhrifum tæknibyltingarinnar á
framleiðni og hagnað og þrátt
fyrir óróleika í kjölfar hryðju-
verkaárásarinnar á World
Trade Center töldu menn að
brátt myndu bandarísk fyr-
irtæki fara að fjárfesta í stórum
stíl þar sem ekki væri hægt að
hafna því tækifæri að taka fé að
láni á 1,75% vöxtum.
Þegar líða tók á vorið voru
þessar vonir orðnar að engu
rétt eins og Enron, WorldCom
og Arthur Andersen. Skyndi-
lega voru allir fullir efasemda í
garð efnahagsreikninga banda-
rískra fyrirtækja. Allt í einu
blasti við hversu mikil hrörnun
hafði átt sér stað á eftirliti og
aðhaldi gagnvart fyrirtækjum á
tíunda áratugnum.
Gengi bandarískra hlutabréfa
lækkaði 15–20% niður fyrir
gengi síðasta veturs. Bilið á
milli þeirra vaxta sem ríkissjóði
Bandaríkjanna buðust á lána-
markaði og þeirra kjara sem
fyrirtækjum stóðu til boða fór
breikkandi. Allt í einu hætti
Seðlabanki Bandaríkjanna að
hrósa sjálfum sér. Það gat vel
verið að 1,75% vextir væru rétta
meðalið þegar Dow Jones-
vísitalan væri í kringum 10 þús-
und stig en ekki þegar hún
stæði í um 8.500 stigum.
Fréttir af fjárfestingum fyr-
irtækja hafa haldið áfram að
valda vonbrigðum í sumar.
Stöðugt fleiri sérfræðingar eru
farnir að ræða um möguleikann
á tvíbytna efnahagslægð
(double-dip recession).
Þrátt fyrir það hefur Seðla-
banki Bandaríkjanna haldið sig
til hlés. Skammtímavextirnir
sem hann stjórnar hafa ekki
haggast. Það var ekki fyrr en
um miðjan ágúst að Seðlabank-
inn fór að gefa í skyn að hugs-
anlega yrðu vextir lækkaðir.
Þær óformlegu og óopinberu
skýringar á aðgerðarleysi bank-
ans, er lekið hafa út, leggja
áherslu á tvennt. Í fyrsta lagi að
skammtímavextir væru þegar
orðnir það lágir að allir myndu
líta svo á að frekari vaxtalækk-
anir væru einungis skamm-
tímaaðgerð. Þeir myndu því
hafa lítil áhrif á langtímavextina
sem hafa mestu áhrifin á fjár-
festingar fyrirtækja.
Í öðru lagi þá gæti frekari
lækkun vaxta hrætt markaði
vegna þess hve vextir væru þeg-
ar orðnir lágir. Röksemdafærsl-
an er sú að ef jafnvel Seðla-
bankinn telur ástandið vera það
slæmt að ástæða sé til þess að
lækka vexti frekar gætu fyr-
irtæki brugðist við með því að
draga úr fjárfestingum í stað
þess að auka þær. Mat Seðla-
bankans virtist vera að hann
væri nær alveg (ef ekki alveg)
áhrifalaus. Hann hefði gert allt
sem í hans valdi stæði og þau
hagstjórnartæki sem hann hefði
til ráðstöfunar myndu ekki hafa
áhrif á hagkerfið.
Á þessu ári sátu því Banda-
ríkin og Japan föst í sömu gildr-
unni, lausafjárgildrunni eins og
hún hefur verið nefnd, en það
gerist þegar skammtímavext-
irnir, sem seðlabankinn stjórn-
ar, eru svo lágir og úr tengslum
við heildareftirspurn að frekari
lækkun hefði ekki hvetjandi
áhrif.
Vandi Bandaríkjanna er ekki
einsdæmi. Japan hafði verið í
sömu vandræðum allt frá
miðjum síðasta áratug. Hins
vegar er engin önnur dæmi að
finna um ríki í lausafjárgildru
síðan í kreppunni miklu á fjórða
áratug síðustu aldar.
Hvort Bandaríkin eru í raun
föst í lausafjárgildru er óvíst.
Það er heldur ekki hægt að
segja til um hversu lengi þetta
ástand mun vara. En jafnvel
þótt Bandaríkin séu einungis á
mörkum þess að vera í lausa-
fjárgildru og jafnvel þótt staðan
breytist innan skamms þá er
þetta ógnvænleg staða. Ef
stjórnun peningamála hefur
engin áhrif getur Bandaríkja-
stjórn einungis haft áhrif á
efnahagsmál með stefnu sinni í
ríkisfjármálum, breytingar á
skattheimtu og opinberum út-
gjöldum hafa áhrif á heild-
areftirspurn.
Sá lærdómur sem við
getum dregið af áratug-
unum eftir heimsstyrjöld-
ina síðari er hins vegar að
Bandaríkjastjórn, með
sínu flókna og gamaldags
nítjándu aldar stjórnkerfi,
getur ekki brugðist nægi-
lega skjótt við til þess að nýta
ríkisfjármál sem hagstjórn-
artæki. Það tekur einfaldlega of
langan tíma að koma skatta- og
útgjaldabreytingum í gegnum
þingið og skriffinnskukerfið.
Bandaríkin í lausafjárgildru eru
því ríki sem hefur engin nothæf
hagstjórnartæki til umráða.
Tvívegis frá lokum heims-
styrjaldarinnar síðari hafa ráða-
menn, að minnsta kosti banda-
rískir ráðamenn, talið sig hafa
ráðið leyndarmál hagsveifln-
anna og lært hvernig eigi að
stjórna nútímaiðnvæddu eða
póst-iðnvæddu hagkerfi. Fyrra
skiptið var þegar hin keynes-
íska ofurtrú á eftirspurnar-
stjórnun náði hámarki á sjö-
unda áratugnum. Síðara skiptið
var þegar hinn óháði, ópólitíski
og tæknikratavæddi seðlabanki
undir stjórn Alans Greenspans
tókst að jafna út hagsveiflur í
um áratug á tíunda áratugnum.
Þetta síðara tímabil virðist hafa
verið jafntímabundið og hið
fyrra.
Fyrir áttatíu árum færði
John Maynard Keynes rök fyrir
því að ríkisstjórnir bæru ábyrgð
á því að halda uppi fullri atvinnu
og stöðugu verðlagi. Hann taldi
að gullfótarkerfi áranna fyrir
heimsstyrjöldina fyrri hefði
ekki verið eins vel heppnað og
menn vildu vera láta. Hinn góða
árangur mætti rekja til sam-
spils heppilegra aðstæðna og
lítlar líkur væru á að það myndi
gerast aftur.
Keynes var bjartsýnismaður
og trúði því að ríkisstjórnir
gætu lært að ná tökum á hag-
sveiflum. Honum myndi bregða
í brún ef hann sæi heiminn í
dag: hið stöðugt háa atvinnu-
leysi Evrópu, stöðnun í um ára-
tug í Japan og Bandaríkin án
neinna stjórntækja til að takast
á við óvæntar slæmar fréttir í
efnahagsmálum.
Verður efnahags-
lægðin í Bandaríkj-
unum tvíbytna?
Eftir J. Bradford DeLong
’ Bandaríkin í lausa-fjárgildru eru því ríki
sem hefur engin not-
hæf hagstjórnartæki
til umráða. ‘
© The Project Syndicate
Höfundur er hagfræðiprófessor við
Kaliforníuháskóla í Berkeley og
fyrrverandi aðstoðarfjármála-
ráðherra Bandaríkjanna.
angi og var
ðinga henn-
ðild Íslands
slandi. Átti
hreyf-
m árum.
nvart út-
un Sovét-
aflanum.
lengur
ússa enn
nan flota
n eru svipur
rsla er nú
i Sovétríkj-
num, nú er
hópi aðeins
ipið í rúss-
pt af stokk-
en ekki
lá við að
Eina flug-
p á Kóla-
gefið út af
ar Dörfer,
ryggis-
óla hefur
fi átt í mikl-
bátum sín-
flaugum.
inir risa-
isheppn-
u í notkun
yrsta kaf-
kkunum í
nóvember 1996 en SS-N-28-eldflaugin, sem hann átti að
flytja, hafi reynst ónýt. Nú sé sagt, að 12 Borey-kafbátar
eigi að koma til sögunnar 2005 en það verði líklega ekki
fyrr en 2010 og telji Norðmenn, að þeir verði í Norð-
urflotanum, en komi ekki í stað Delta III-kafbátanna í
Kyrrahafsflotanum. Delta IV-kafbátar reynist Rússum
best undir langdrægar kjarnaflaugar og þeir eigi heima-
höfn í Gadzhievo, utan við Múrmansk. 940 kjarnaoddar
séu í Norðurflotanum en 240 í Kyrrahafsflotanum.
Þegar spennan var mest á Norður-Atlantshafi vegna
útþenslu sovéska flotans, var reiknað með því, að Banda-
ríkjamenn yrðu jafnvel að beita kjarnorkuvopnum í Bar-
entshafi til að halda honum í skefjum. Nú er málum þann-
ig háttað, að talið er, að bandarískir kafbátar af Los
Angeles-gerð, búnir stýriflaugum með hefðbundnum
sprengjuoddum, gætu grandað öllum rússneska Norð-
urflotanum. Bandaríkjamenn geti þess vegna beint kjarn-
orkuvopnum sínum annað. Dygði að nota 150 Tomahawk-
stýriflaugar í þessu skyni eða 7% af 2.000 slíkum flaugum
Bandaríkjamanna.
Dörfer telur ólíklegt, að Rússar muni leggja áherslu á
að efla herafla sinn á norðurslóðum, þeir hafi nóg með að
halda honum í horfinu. Einkum sé fjarlægt, að Norð-
urfloti Rússa ógni siglingaleiðum yfir Atlantshaf og ein-
angri þar með Skandinavíuskaga frá Vesturlöndum.
Grein sinni lýkur Ingemar Dörfer með þessum orðum:
„Höfuðáherslan og hugsanlegur spennupunktur hefur
færst sunnar – til Eystrasaltslandanna og stöðu þeirra
sem fullvalda ríkja og framtíðaraðila að Evrópusamband-
inu og NATO.“
x x x
Ef enn ríkti andrúmsloft kalda stríðsins, væri það ekki
talin tilviljun, að rússneskt herskip væri í Reykjavík-
urhöfn á sama tíma og Vaira Vike-Freiberga, forseti
Lettands, kæmi í opinbera heimsókn og flytti erindi um
réttmæti þess, að land sitt fengi aðild að NATO.
Lettlandsforseti tók þátt í hringborðsumræðum um
NATO og hlutverk smáþjóða í Þjóðmenningarhúsinu.
Þar spurði Kolbrún Halldórsdóttir, þingmaður vinstri/
grænna og andstæðingur NATO, Vike-Freiberga, hvern-
ig friðarhreyfingum liði í Lettlandi. Forseti Lettlands var
ekki í neinum vafa um eðli og tilgang hinna svonefndu
friðarhreyfinga frá áttunda og níunda áratugnum. Lettar
hefðu ekki mikinn áhuga eða skilning á starfsemi þeirra,
eftir að hafa mátt þola, að áróðri þeirra var troðið ofan í
kokið á þeim af kommúnistum og marxistum undir stjórn
Rússa. Friðarhreyfingar eins og þær, sem Kolbrún
spurði um, væru enn svo nátengdar sovéska ánauðartím-
anum í huga Letta, að ekki væru miklar líkur á því, að
menn tækju mark á málflutningi þeirra í bráð.
Vaira Vike-Freiberga taldi rússnesk stjórnvöld ekki
lengur andmæla stækkun NATO með inngöngu Eystra-
saltsríkjanna á þeirri forsendu, að hún ógnaði öryggi
Rússlands, þótt Vladimir Pútín Rússlandsforseta þætti
hugmyndin ekki góð. Er þess vænst, að leiðtogafundur
NATO í Prag í nóvember næstkomandi ákveði að bjóða
Eistlandi, Lettlandi, Litháen, Slóvakíu, Slóveníu, Búlg-
aríu og Rúmeníu aðild að bandalaginu.
x x x
Heimsókn rússneska tundurspillisins og Lettlands-
forseta í byrjun vikunnar staðfesta enn hinar miklu
breytingar, sem hafa orðið í öryggismálum síðustu ár.
Breytingarnar snerta ekki aðeins þróun flotamála í Rúss-
landi eða frelsi og stjórnarhætti Letta heldur einnig af-
stöðu þeirra, sem á sínum tíma voru andvígir þátttöku Ís-
lands í varnarsamstarfi vestrænna ríkja innan NATO.
Sumir þeirra hafa horfið frá villu síns vegar, aðrir halda
enn í þá skoðun, að Íslendingum og öðrum frjálshuga
þjóðum sé best að gæta ekki öryggis síns sameiginlega
með aðild að NATO.
Landafræðin breytist ekki, hvað sem öðru líður. Í ljósi
hennar og strauma í öryggismálum þurfum við Íslend-
ingar eins og aðrir að gæta hagsmuna okkar. Spenna
kann ef til vill að magnast við Eystrasalt verði Eystra-
saltsríkjunum þremur veitt aðild að NATO. Rússar eiga
þó ekki að hafa neitunarvald um stækkun bandalagsins,
enda beinist hún ekki gegn neinum heldur er til þess fall-
in að treysta öryggi, frið og frelsi aðildarríkjanna.
heimsókn
bjorn@centrum.is
gihreyfilstæknin hins vegar brúað
tt allt hljómi þetta sem framtíðar-
ekki langt í að vetnisbifreiðir fari
hér um götur. Þær bifreiðar verða
g frábrugðnar þeim bifreiðum sem
m að venjast. Þeir hjá BMW játa
ð það dugi ekki að bjóða viðskipta-
irra upp á annað en þeir eru vanir.
eiða og öfluga bíla. Og dettur ein-
í hug að Bandaríkjamenn – eða þá
gar – muni leggja stóru jeppunum
g aka um á litlum og undarlegum
m? Líklegra er að jepparnir stóru
nisknúnir.
endingar munum líklega finna fyrir
breytingum fyrr en margar aðrar
tjórnvöld hafa stefnt að því að Ís-
ði fyrsta vetnissamfélagið og stór-
hafa sýnt áhuga á að nota Ísland
aunavettvang. Þorsteinn I. Sigfús-
son, prófessor og stjórnarformaður Ís-
lenskrar nýorku, segir að lítið og sveigjan-
legt samfélag á borð við Ísland eigi
auðveldara með að skipta um orkugjafa en
stærri samfélög. Á síðastliðnum hundrað ár-
um hafi Íslendingar raunar tvívegis skipt
um orkugjafa, fyrst með vatnsorkunni í
byrjun síðustu aldar, svo yfir í jarðvarma
eftir stríð og nú séu yfirvofandi umskipti yfir
í vetnisorku.
Umskiptin yfir í vetnissamfélag munu lík-
lega taka hálfa öld. Þau munu hins vegar
hefjast innan skamms. Árið 2003 er stefnt að
því að þrír strætisvagnar smíðaðir af Daiml-
er-Chrysler og knúðir efnarafali verði teknir
í notkun af Strætó bs. sem hluti af hinu svo-
kallaða ECTOS-verkefni (Ecological City
Transport System eða Vistvænar almenn-
ingssamgöngur). Níu aðrar evrópskar borg-
ir hafa nýlega ákveðið að reka vetnisstræt-
isvagna í tilraunaskyni. Alls eru því um
þrjátíu vagnar í smíðum hjá Daimler-
Chrysler þessa stundina og gæti þessi
aukna eftirspurn valdið einhverjum töfum.
Skeljungur hyggst byggja vetnisstöð í
Reykjavík en Shell Hydrogen er aðili að
ECTOS-verkefninu. Smám saman munu svo
vetnisvagnarnir verða allsráðandi í almenn-
ingssamgöngum á höfuðborgarsvæðinu og
vetnisknúnir leigubílar og loks einkabílar
fara að sjást á götunum. Þá mun skipaflotinn
einnig ganga fyrir vetni þegar fram í sækir.
Í gangi er þróunarverkefni á vegum Ís-
lenskrar nýorku sem heitir NAVIGEN
(Naval Hydrogen) þar sem verið er að hanna
efnarafal í skip.
Hvað vetnisnotkun varðar eigum við lík-
lega fárra kosta völ þar sem birgðir jarðar af
kolefnisorkugjöfum fara þverrandi. Við Ís-
lendingar munum hins vegar standa frammi
fyrir erfiðum ákvörðunum á öðrum sviðum.
Þótt við munum kannski ekki sjá mikinn ytri
mun á bensín- og vetnisbílunum er grund-
vallarmunur á bensínorku og vetnisorku. Ol-
ía er orkugjafi sem fyrirfinnst í náttúrunni.
Vetni er ekki orkugjafi heldur orkuberi og
hvergi er neinar vetnislindir að finna hér á
landi (nema kannski nokkuð magn í borhol-
um á háhitasvæðum). Vetni verður því að
framleiða og umhverfisávinningurinn verð-
ur lítill ef sú framleiðsla fer fram með bruna
kolefna. Sumir líta til kjarnorku sem lausn á
vandanum við vetnisframleiðslu en aðrir
telja að sólarorka verði ofaná. Það er til
dæmis athyglisvert að olíuþjóðirnar við
Persaflóa hafa sumar sýnt þessu mikinn
áhuga. Þær horfa fram í tímann og sjá helstu
auðlind sína olíuna hverfa. Í eyðimörkum
Arabíu er fátt annað en sandur og sól en sól-
ina væri hægt að beisla til vetnisframleiðslu.
Valið sem Íslendingar standa frammi fyr-
ir er hvort við eigum að flytja inn vetni eða
framleiða það sjálfir. Þorsteinn segir að til
að knýja bíla- og bátaflota landsmanna þurfi
tvær Búrfellsvirkjanir. Því gætum við þurft
að velja um það í framtíðinni hvort við ætl-
um að vera óháð öðrum þjóðum varðandi
eldsneyti eða vera útflytjendur á áli. Vetnið
gæti komið frá hverflum í vatnsorkuverum
eða gufuhverflum. Gufuaflið kann að verða
ofan á enda nær ótæmandi auðlind. Óhjá-
kvæmilegt er hins vegar að eitthvert land
fari undir virkjanir, hvort sem um verði að
ræða vatnsafls- eða gufuvirkjanir. Náttúru-
verndarsinnar gætu því staðið frammi fyrir
erfiðri siðferðislegri spurningu. Er réttlæt-
anlegt að virkja til að vinna hreinan orku-
gjafa er myndi nær útrýma útblæstri koltví-
sýrings? Viljum við loftið eða landið?
dið?
APsbifreiðum BMW þegar hún var til sýnis í Los Angeles á síðasta ári.
sts@mbl.is